Kwestie wokół istnienie

Boga

Dowód ontologiczny na

istnienie Boga

(św. Anzelm z Aosty, biskup Canterbury, Proslogion, 1077-78).
Skrót dowodu:

• Nawet głupiec (niedowiarek) ma w umyśle ideę Boga.

• Inaczej nie miałoby sensu jego twierdzenie, że Bóg nie

istnieje. 

• Idea Boga jest ideą czegoś najdoskonalszego, o czym da się

pomyśleć. 

• Gdyby tej idei nic nie odpowiadało w rzeczywistości, dałoby

się pomyśleć coś doskonalszego od niej.

• Mianowicie, coś, co ma wszystkie atrybuty idei Boga, a na

dodatek istnieje rzeczywiście. (Brak istnienia jest

niedoskonałością).

• Zatem Bóg istnieje.
Jeszcze krócej:

• Bóg jest doskonały. Zatem istnieje, bo gdyby nie istniał,

brakowałoby Mu istnienia, czyli nie byłby doskonały.

istota-istnienie

• Rozróżnienie św. Tomasza z Akwinu

(1225-1274)

•  Istota rzeczy jest projektem w umyśle

Boga. Projekt ten może być
urzeczywistniony lub nie.
Urzeczywistnienie polega na obdarzeniu
istoty istnieniem. Zatem z istoty rzeczy nie
można wnioskować, że rzecz istnieje. Błąd
Anzelma polega na tym, że z istoty Boga
(doskonałości) wnioskuje o jego istnieniu. 

• Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274)

przedstawił pięć dowodów, zwanych
przezeń „drogami”, z których
przytoczę dwa, będące
paradygmatycznymi przykładami
dwóch typów dowodów:

Dowód z pierwszej

przyczyny

• W świecie zmysłowym znajdujemy bowiem pewien porządek

przyczyn sprawczych; nie zdarza się jednak ani też nie jest

rzeczą możliwą, by coś było swą własną przyczyną sprawczą;

ponieważ byłoby pierwej od siebie samego, co jest

niemożliwe. Nie jest zaś rzeczą możliwą, by w przyczynach

sprawczych postępować w nieskończoność, ponieważ we

wszystkich przyczynach sprawczych uporządkowanych to, co

jest pierwsze, jest przyczyną [czegoś] pośredniego, a

pośrednie jest przyczyną ostatniego, bez względu na to, czy

przedmiotów pośrednich jest wiele, czy jeden tylko.

Odrzuciwszy przeto przyczynę, odrzuca się skutek. Gdyby

więc nie było pierwszego wśród przyczyn sprawczych, nie

byłoby ostatniego ani pośredniego. Lecz jeżeli się będzie

postępować w nieskończoność w przyczynach sprawczych,

nie będzie pierwszej przyczyny sprawczej; a tak nie będzie

ani ostatniego skutku, ani przyczyn sprawczych pośrednich,

co jest jawnie fałszywe. Zatem koniecznie trzeba przyjąć

pewną pierwszą przyczynę sprawczą

Dowód z celowości (piąta

droga):

• Widzimy bowiem, że pewne rzeczy pozbawione

rozumu, mianowicie ciała naturalne, działają dla

jakiegoś celu. To widoczne jest z tego, że zawsze,

albo bardzo często, w ten sposób działają, aby

dojść do tego, co jest najlepsze. Stąd jasne jest,

że przez nieprzypadek, lecz z zamiaru dochodzą

do celu. To zaś, co nie ma poznania, nie dąży do

celu inaczej, jak tylko kierowane przez kogoś

poznającego i rozumnego, jak strzała przez

łucznika. Istnieje tedy coś rozumnego, przez co

wszystkie rzeczy naturalne kierowane są do celu,

a to nazywamy Bogiem

Zakład Pascala

• (Blaise Pascal, 1623-1662, Myśli, wydane

pośmiertnie):

• „Bóg jest albo Go nie ma.” (…) Rozum nie może tu

nic określić (…) trzeba się zakładać (…), zobaczmy,

w czym mniej ryzykujesz. Masz dwie rzeczy do

stracenia: prawdę i dobro; i dwie do stawienia na

kartę: swój rozum i swoją wolę, swoją wiedzę i swoją

szczęśliwość (…) Zważmy zysk i stratę zakładając

się, że Bóg jest. Rozpatrzmy te dwa wypadki: jeśli

wygrasz, zyskujesz wszystko; jeśli przegrasz, nie

tracisz nic. Zakładaj się tedy, że jest, bez wahania.  

• – To cudowne. Tak, trzeba się zakładać, ale za wiele

może stawiam.

Komentarz do zakładu

Pascala

• Skoro są równe widoki zysku i straty, tedy gdybyś

miał zyskać tylko dwa życia za jedno, jeszcze

mógłbyś się zakładać. A gdyby były trzy do zyskania,

trzeba by grać (skoro znajdziesz się w konieczności

grania) i byłbyś nierozsądny, skoro jesteś zmuszony

grać, gdybyś nie postawił swego życia, aby wygrać

trzy za jedno w grze, w której jest równa szansa zysku

i straty. Ale tu chodzi o wieczność życia i szczęścia, a

skoro tak jest, to gdyby zachodziła nieskończona

mnogość przypadków, z których jeden tylko byłby za

tobą, i tak jeszcze miałbyś rację postawić jedno, aby

wygrać dwa; a działałbyś nierozsądnie, gdybyś będąc

zniewolony grać, wzdragał się stawić jedno życie

przeciw trzem w grze, w której w nieskończoności

przypadków jeden jest za tobą -

Cd. komentarza

• Ale tutaj jest nieskończoność życia

nieskończenie szczęśliwego do wygrania,

szansa wygranej przeciw skończonej ilości

szans straty i to, co stawiasz, jest skończone.

Wybór jest jasny: wszędzie, gdzie jest

nieskończoność i gdzie nie ma nieskończonej

ilości szans straty przeciw szansie zysku, nie

można się wahać, trzeba stawiać wszystko.

• Zgodnie z zasadą maksymalizacji

użyteczności oczekiwanej, racjonalnym

jest wybór działania, które ma najwyższą

użyteczność oczekiwaną.

Argument meliorystyczny

Williama Jamesa

• (Wola wiary, 1897).

• Wiara w Boga przyczynia się do naprawiania

świata.

• Zakład Pascala i argument Jamesa są

przykładami uzasadnień pragmatycznych

wiary w Boga. Uzasadnienia pragmatyczne, w

odróżnieniu od uzasadnień

epistemicznych, odwołują się nie do wiedzy

o faktach, które uprawdopodobniają

uzasadnianą tezę, lecz wskazują na to, że

warto przyjąć uzasadnianą tezę ze względu

na jej użyteczność w działaniu (gr. pragma =

czyn).

Argumenty pragmatyczne

• Argumenty pragmatyczne za wiarą w Boga

mówią nie, że jakieś fakty wskazują na to, iż

Bóg istnieje, lecz że warto wierzyć w Boga,

bo to się bardziej opłaca, niż nie wierzyć:

wiara w Boga ma wyższą użyteczność

oczekiwaną w zakładzie lub daje większe

szanse na naprawę świata. Natomiast różne

warianty dowodów kosmologicznych i

teleologicznych można uznać za argumenty

epistemiczne, ponieważ powołują się na

fakty, które wskazują na istnienie Boga:

występującą w świecie przyczynowość i

celowość.

Rozróżnienie na

uzasadnienia epistemiczne

i pragmatyczne

Ma zastosowanie nie tylko do dowodów na istnienie

Boga, lecz ma charakter powszechny. Na przykład

grając w szachy mogę wybrać posunięcie, które

na podstawie analizy pozycji uznam za

najsilniejsze (uzasadnienie epistemiczne), albo

posunięcie, które przeciwnika może zaskoczyć

(uzasadnienie pragmatyczne).

Na egzaminie testowym student wybiera odpowiedź

na podstawie własnej wiedzy (uzasadnienie

epistemiczne) lub „strzela”, bo nie ma nic do

stracenia, a coś do zyskania (uzasadnienie

pragmatyczne).

Krytyka argumentów za istnieniem

Boga:

Przeciw dowodowi z

pierwszej przyczyny:

• Jak jest możliwe, że Pierwsza Przyczyna nie ma

przyczyny?

• Skąd wiadomo, że Pierwsza Przyczyna jest tylko

jedna?

• Skąd wiadomo, że Pierwsza Przyczyna jest dobra,

miłosierna, wszechwiedząca itd.?

• Z naturalistycznego punktu widzenia (tj.

zakładając, że poza przyrodą nic nie istnieje),

pierwszą przyczyną może być, zgodnie ze

współczesną kosmologią, Wielki Wybuch.

• (zob. np. Steven Weinberg, Pierwsze trzy minuty,

Przeciw dowodowi z

celowości (i innym dowodom

teleologicznym):

• Z naturalistycznego punktu widzenia teoria

ewolucji w pełni wyjaśnia pozory celowego

urządzenia świata mechanizmami doboru

naturalnego (mutacji i selekcji). Prowadzą one do

eliminacji organizmów niedostatecznie

przystosowanych do środowiska i wzmocnieniu

szans na przetrwanie organizmów

przystosowanych. Efektem procesów

przyczynowych jest złudzenie celowości. (Konrad

Lorenz w Odwrotnej stronie zwierciadła, PIW

Warszawa 1977, określa imitację celowości przez

procesy przyczynowe terminem „teleonomia”).

Kontrargumenty:

• Ewolucja jest elementem Boskiego planu

stworzenia.

• Teoria ewolucji ma liczne, niewyjaśnione luki.

Natomiast teoria inteligentnego projektu,

według której świat został zaprojektowany

przez nieznaną Inteligencję, lepiej wyjaśnia

okoliczności niewyjaśnione przez teorię

ewolucji

• Komentarz: teoria inteligentnego projektu

opiera się po części na ignorowaniu świadectw

na rzecz teorii ewolucji, po części na ignorancji

w zakresie teorii wyjaśniania (która należy do

działu filozofii zwanego metodologią nauk.

Przeciw zakładowi

Pascala:

• Wiara zakłada pełne ryzyko.

Wybieramy nie jednorazowo, między

wiarą, a niewiarą, ale każdy, nawet

najdrobniejszy wybór jest aktem wiary

lub niewiary. Wiara nie jest wyborem

raz na zawsze, bo niezliczoną liczbę

razy trzeba decydować, czy wybrany

przez nas czyn spodoba się Bogu

(Søren Kierkegaard, 1813-1855). 

Przeciw melioryzmowi

Jamesa

Wiara często przyjmuje formy

fanatyczne, a fanatyzm nie sprzyja
naprawianiu świata.

Konkluzja:

Argumenty za istnieniem Boga i

przeciw Jego istnieniu są
niekonkluzywne.