Przedmiot:

Wstęp do

literaturoznawstw

Prof. dr hab. Magdalena

Wandzioch

Temat:

Kontrakt (pakt)

czytelniczy

Spis treści:

I. Pojęcie „kontraktu czytelniczego” i „horyzontu

oczekiwań”.

II. Paratekst.

A. Tytuł

• funkcje tytułu

– identyfikacyjna
– opisowa (rodzaje tytułów)
– konotacyjna
– przyciągające

B. Przedmowa

• typy przedmowy
• funkcje przedmowy

Spis treści:

III. Incipit

– zadanie incipitu

• poinformować
• zainteresować
• zaproponować pakt czytelniczy

(topoï powieści realistycznej)

IV. Bibliografia

I. Kontrakt

czytelniczy

Kontrakt czytelniczy, zwany

także paktem czytelniczym jest
specyficznym rodzajem niepisanej
umowy zawieranej każdorazowo
między autorem a czyte-lnikiem.
Dotyczy on głównie form narra-
cyjnych takich jak powieść i
nowela. Pojęcie to związane jest
nierozerwalnie z horyzontem
oczekiwań czytelnika.

I. Kontrakt czytelniczy.

Aby lepiej zrozumieć naturę

tego kontraktu należy zdać sobie
sprawę z faktu, że nie czytamy
każdej powieści w ten sam
sposób.

Czego

innego

oczekujemy

powieści

kryminalnej, a czego innego od
powieści historycznej, a nowela
fanta-styczna wprowadza inne
konwencje lite-rackie niż nowela
realistyczna.

I. Kontrakt czytelniczy.

Pakt czytelniczy zawierany jest w
dwóch miejscach tekstu. Są to:

I. Kontrakt czytelniczy.

1) paratekst

2) incipit

II. Paratekst

Paratekst, zgodnie z terminologią

G. Genette’a oznacza wszystko to, co
otacza tekst właściwy. (przedrostek
grecki para oznacza obok, wokół ), a
więc

a) tytuł i
b) przedmowę,

dwa

miejsca

tekstu

literackiego,

odgrywające

kluczową

rolę

horyzoncie oczekiwań czytel-nika.

II. Paratekst.

- spis rozdziałów,
- tytuły rozdziałów,
- przypisy,
- odsyłacze,
- nazwę wydawnictwa,
- tytuł serii,
- posłowie.

II. Paratekst.

Do tych elementów

proponowanych przez Genette’a
można dorzucić jeszcze:

Tytuł odgrywa podstawową

rolę w kontrakcie czytelniczym, w
przypadku

nie-znajomości

nazwiska autora czytelnik kie-ruje
się często tytułem przy wyborze
lektury.

II. Paratekst -

Tytuł.

1. Identyfikacyjną
2. Opisową
3. Konotacyjną
4. Przyciągającą

II. Paratekst -

Tytuł.

Tytuł ma cztery podstawowe
funkcje:

II. Paratekst - Tytuł.

Funkcja

identyfikacyjna,

pozwala-jąca rozpoznać dany
utwór

bez

poda-wania

nazwiska autora np. Krzyżacy

II. Paratekst - Tytuł.

Funkcja opisowa, informująca o
treści i/lub formie utworu np.
Nędznicy, Rękopis znaleziony w
Saragossie . Ta funkcja jest
najbardziej rozwinięta.

II. Paratekst - Tytuł.

G. Genette rozróżnia cztery rodzaje
tytułów:

Funkcja opisowa.

 tematyczne (określające zawartość tekstu )

 rematyczne ( określające formę)

 mieszane zawierające elementy tematyczne
i rematyczne np. Opowieść o Eneaszu

 niejednoznaczne, wskazujące na dzieło i
jego treść np. Wyznania J.-J. Rousseau

II. Paratekst - Tytuł.

Funkcja opisowa.

Tytuły tematyczne dzielą się na:

 dosłowne, które odsyłają do głównego
tematu np: Wojna i pokój Tołstoja

 metonimiczne, które wskazują element lub
postać

drugoplanową

np.:

Trzej

muszkieterowie Dumas (bohaterem jest
czwarty,d’Artagnan)

 metaforyczne, które opisują zawartość
utworu w sposób symboliczny np. Czerwone i
czarne Stendhala, Lilia w dolinie Balzaka

 antyfrastyczne, które przedstawiają w
sposób ironiczny treść utworu np. Radość
życia Zoli (obsesją bohatera jest śmierć)

II. Paratekst - Tytuł.

Funkcja opisowa.

Tytuły rematyczne dzielą się na:

 generyczne określające przynależność
rodzajową np. Powieść komiczna Scarrona

 parageneryczne odsyłające do ogólnej
cechy rodzajowej cechy rodzajowej np.
Dekameron Boccaccia

II. Paratekst - Tytuł.

Funkcja konotacyjna , która
nawiązuje do znaczeń zawartych
w tytule niezależnie od jego
funkcji opisowej np. Krzyżowcy
Zofii Kossak kojarzą się z okresem
wypraw krzyżowych, a więc z
powieścią histo-ryczną.

II. Paratekst - Tytuł.

Funkcja przyciągająca, (którą G. Genette
nazywa uwodzicielską). Jedną z głównych
funkcji tytułu jest przyciągnięcie uwagi
czytelnika, poprzez formę lub treść. Tytuł
może być więc długi jak np. Żywot wielce
przeraźliwy

wielkiego

Gargantui

ojca

Pantagruelowego niegdy skomponowany
przez mistrza Alkofrybasa Rabelais lub
krótki jak np. Pustynia Le Clézio. Może być
atrakcyjny przez swój uniwersalizm np.
Kochanek Marguerite Duras lub tajemniczy
jak w przypadku utworu Italo Calvino Jeśli
zimową nocą podróżny. Może szokować jak
np. tytuł powieści markiza de Sade Justyna
czyli nieszczęścia cnoty.

II. Paratekst -

Przedmowa.

Przedmowa, usytuowana przed tekstem,

informuje czytelnika dlaczego i w jaki sposób
powinien czytać dany tekst.

Najczęściej spotykaną przedmową jest

przedmowa odautorska oryginalna (napisana
przez autora w momencie pierwszego wydania
utworu). Są jeszcze inne przedmowy:

 pisane do kolejnego wydania i których celem jest
udzielenie odpowiedzi krytykom,

 proponujące bilans,

 pisane przez osobę trzecią, zalecające i
przedstawiające lekturę,

 fikcyjne, które udając poważną przedmowę,
przypisują tekst fikcyjnemu autorowi

II. Paratekst - Przedmowa.

Dlaczego czytać ?

Pierwszą funkcją przedmowy jest

zachę-cenie czytelnika do przeczytania
danej powieści. Autor musi więc
podkreślić wartość swojego dzieła, ale
nie może eksponować zbytnio swojej
osoby.

Zazwyczaj

więc

podkreśla

wartość samego tematu. Może to robić
na różne sposoby.

II. Paratekst - Przedmowa.

Dlaczego czytać ?

Autor może podkreślić użyteczność utworu:

 dokumentalną (Zola w przedmowie do Klęski
precyzuje wiadomości o wojnie francusko-
pruskiej z 1870 roku i Komunie Paryskiej),

 intelektualną (Senancourt w przedmowie
powieści psychologicznej Oberman pisze, iż
czytelnik będzie mógł poznać lepiej własną
osobowość),

 moralną (powieść Tołstoja Anna Karenina
ukazuje, zdaniem autora, do czego prowadzi
nieprzestrzeganie norm społecznych),



religijną,

społeczną

lub

polityczną

(przedmowa Nędzników V. Hugo, w której autor
podkreśla celowość protestu przeciw nędzy i
upadkowi moralnemu)

II. Paratekst - Przedmowa.

Dlaczego czytać ?

Pisarz

może

też

podkreślić,

zależności od czytelników, do których
utwór jest adresowany, jego
• oryginalność (w Wyznaniach J.-J.
Rousseau pisze, iż taki utwór powstał
po raz pierwszy)

• spójność lub różnorodność

• prawdziwość (markiz de Sade mówi
zawsze o szczerości)

II. Paratekst - Przedmowa.

Przedmowa stara się ukierunkować czytelnika,
zawrzeć z nim umowę, pakt, o którym mowa. Autor
dysponuje rozmaitymi środkami wskazującymi jak
należy odbierać jego dzieło. Do najczęściej
stosowanych należą:

W jaki sposób czytać?



informacje

genezie

utworu

(elementy

biograficzne, wskazanie źródeł),

 wybór czytelników (np. powieść dla dziewcząt),

 kontrakt fikcji (wszelkie podobieństwo jest
całkowicie przypadkowe),

 wskazanie porządku lektury,

 uściślenia dotyczące kontekstu,

 deklaracja intencji,

 definicja gatunku

III. Incipit

(z łaciny: zaczyna się)

Incipit

czyli

początkowa

sekwencja utworu literackiego
mają

spełnienia

trojakie

zadanie:

III. Incipit.

1) poinformować
2) zainteresować
3) zaproponować pakt czytelniczy

Dwa pierwsze cele wzajemnie się

wykluczają gdyż informowanie wymaga
wyjaśnień i opisu, co opóźnia akcję, a
zainteresowanie zakłada natych-miastowe
wprowadzenie czytelnika w przedstawiane
wydarzenia (in medias res). Pisarz jest więc
w trudnej sytuacji- jeżeli udziela zbyt wielu
informacji może znużyć czytelnika już na
początku,

jeżeli

chce

razu

zainteresować ryzykuje, że nie poinformuje
go dostatecznie. Od talentu pisarza zależy
więc czy czytelnik będzie kontynuował
lekturę czy zrezygnuje z niej już na wstępie.

III. Incipit.

Ad.1 - Poinformować.

III. Incipit.

Informacja podana w incipicie dotyczy
trzech elementów: kto? gdzie? kiedy?
Tak więc początek powieści informuje
czytelnika o głównych postaciach,
miejscu i czasie akcji.