Średniowiecze

Ramy czasowe

Za początek tego okresu przyjmuje się rok 476 czyli upadek Cesarstwa

Zachodnio-Rzymskiego. W Polsce Średniowiecze rozpoczyna się w roku

966, w którym odbył się chrzest Polski.

Koniec średniowiecza określa się za pomocą trzech niezwykle ważnych w

dziejach świata wydarzeń:

•

odkrycie druku przez Gutenberga – 1450 r.

•

upadek Konstantynopola – 1453 r.

•

odkrycie Ameryki przez Kolumba – 1492 r

.

Poszczególne fazy rozwoju tego okresu :

•

Wczesne Średniowiecze (V-X w.)

Jest to okres pograniczny. W sztuce łączono tradycje sztuki rzymskiej ze sztuką

plemion germańskich oraz ze sztuką Wschodu – Bizancjum. Główną rolę

odgrywało piśmiennictwo łacińskie. Kształtowały się idee, tematy i motywy,

które były wykorzystywane w późniejszych etapach rozwoju epoki.

•

Dojrzałe Średniowiecze (XI-XII w.)

W sztuce dominuje styl romański. W literaturze zaczyna się kształtować, obok

piśmiennictwa łacińskiego, również twórczość w językach narodowych.

•

Schyłkowe Średniowiecze - tzw. jesień Średniowiecza (XIV-XV w.)

W sztuce dominuje styl gotycki, powstaje Akademia Krakowska, pojawiają się

pierwsze zwiastuny kolejnej epoki.

Kultura

•

JĘZYK

Wspólnym językiem średniowiecza była łacina, dopiero po jakimś czasie zaczęła

wykształcać się twórczość piśmienna językach narodowych. Dlatego mówimy o

dwujęzyczności literatury średniowiecza. W Polsce pierwsze utwory napisane w

całości po polsku zaczęły powstawać w XIV wieku. Język średniowiecznych zabytków

literatury polskiej ujawnia proces kształtowania się polszczyzny wyłaniającej się z

dialektów.

•

ROLA KSIĄŻKI

Książki nie były dostępne szerszemu gronu. Początkowo wszystkie były pisane ręcznie –

na pergaminie lub papierze. Do książki odnoszono się w średniowieczu z ogromną

czcią, a kopiowanie tekstów rękopiśmiennych traktowano jak zaszczyt. Książki były

pięknie zdobione. Pojawiały się w nich miniatury, inicjały, bordiury, strony pokrywano

ozdobami roślinnymi, motywami zwierzęcymi lub małymi kompozycjami. Przełomem

w rozwoju średniowiecznej książki było wynalezienie druku. Dokonał tego Johann

Gutenberg, który w 1455 roku wydrukował pierwszą książkę, Biblię.

•

NAUKA

W tym okresie dostrzegamy rozwój szkół i uniwersytetów. Edukacja początkowa

obejmowała czytanie i pisanie po łacinie, liczenie, katechezę i śpiew i była

prowadzona w szkołach parafialnych. W XIII wieku nastąpił wielki rozkwit kultury

Średniowiecznej. W tym czasie odkryte zostają pisma Arystotelesa oraz dzieła

filozofów arabskich oraz żydowskich. Uniwersytety powstają ze szkół

przykatedralnych. Pierwszy uniwersytet powstał ok. 1200 roku w Bolonii – wykładano

na nim tylko prawo. Najstarszą polską uczelnią wyższą jest Uniwersytet Jagielloński

mieszczący się w Krakowie, powstał w 1364 r.

Filozofia

•

TEOCENTRYZM

Postawa intelektualna polegająca na uznaniu Boga za najwyższą wartość.

Zgodnie z nią, punktem odniesienia dla wszystkich innych wartości w
każdym z aspektów życia publicznego i osobistego jest Bóg. Religie
monoteistyczne: judaizm, chrześcijaństwo i islam są teocentryczne,
jednak ze względu na odmienne podejście doktrynalne i ewolucję myśli
filozoficznej na przestrzeni dziejów różnie interpretują stosunek idei
teocentrycznych do praktyki życia społecznego i indywidualnego. Często
teocentryzm przeciwstawia się antropocentryzmowi, który ludzkie
istnienie, doświadczenie i wartości uważa za swój kierunek i
przewodnika.

•

SCHOLASTYKA

Główny kierunek średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej, którego

podstawowym założeniem była próba uzgodnienia prawd wiary
chrześcijańskiej z rozumem naturalnym, opierał się na autorytetach m.in.
Pisma Św. i Arystotelesa.

Sztuka romańska

Sztuka romańska rozwinęła się między

X a XIII wiekiem, a w Polsce

ukształtowała się w XIV wieku. Swoje

początki ma we Francji, Włoszech,

Niemczech.

1. Malarstwo

Malarstwo było związane z budowlami,

głównie kościelnymi. Tworzono
freski - malowidła wykonywane na
ścianach kościołów, mozaiki –
dekoracje wykonane z drobnych
kamyczków, kawałków szkła lub
ceramik, witraże - ozdobne
wypełnienie okna, wykonane z
kawałków kolorowego szkła oraz
miniatury – malowidła małych
rozmiarów. Malowano w
charakterystyczny sposób: najpierw
obrysowywano kontur postaci,
później zaś kolorowano. Postacie
zazwyczaj występowały na złotym i
srebrnym tle. Tematyka była
głównie biblijna, często malowano
także motywy roślinne.

2. Rzeźba

.Rzeźba romańska wykonywana była

najczęściej z kamienia, rzadziej z

drewna i brązu. Charakterystyczną

jej cechą było to, że była

nierozerwalnie związana z

architekturą. Najczęściej wypełniała

miejsca na portalach, w

tympanonach i zagłębieniach muru.

Umieszczano ją również na

kapitelach i trzonach kolumn.

Tematyką rzeźby romańskiej była

przede wszystkim hagiografia oraz

sceny ze Starego Testamentu

przeplatane motywami roślinnymi i

zwierzęcymi. W rzeźbie romańskiej

stosowano tzw. prawo ram które

kazało komponować postacie

ludzkie tak aby mieściły się one w

polu przedstawienia. Efektem tego

prawa były nierealistyczne

proporcje przedstawianych

sylwetek.

3. Architektura

Cechy charakterystyczne :
• grube mury,
• sklepienie kolebkowe (o kształcie

walca, ciężkie, masywne) lub

krzyżowe (dwie skrzyżowane

kolebki, tworzące krzyż),

• prostota forma,
• mało zdobień, w kościołach

jedynie rzeźby bądź

płaskorzeźby,

• budowle z zasady są obronne,
• okna małe, wąskie jak strzelnice,

położone wysoko, zakończone

półkolistym łukiem,

• jedna lub trzy nawy, z których

środkowa jest największa,

• mroczne wnętrza,
• ołtarz zorientowany na wschód

(w stronę grobu Chrystusa).

Gotyk

Powstał i rozwinął się w połowie XII wieku

we Francji

Styl ten dzieli się na trzy okresy, których czas

trwania jest różny dla poszczególnych państw:

• gotyk wczesny,

• gotyk dojrzały,

• gotyk późny.

1. Malarstwo

Malarstwo rozwija się wówczas o

ostrym, wyrazistym rysunku.
Artyści śmiało wydłużają postacie,
dbając przede wszystkim o ich siłę
wyrazu - ekspresję. Wyobraźnia
późnogotyckich artystów jest
często okrutna. Z upodobaniem
prezentują oni sceny męki i tortur,
okaleczone i zdeformowane
cierpieniem ciała Zbawiciela i
świętych.

Człowiek epoki Średniowiecza

traktował śmierć jako naturalny
etap w życiu każdego stworzenia,
również człowieka. Był oswojony z
umieraniem, bowiem śmierć
towarzyszyła każdemu od
najmłodszych lat - na oczach
wszystkich umierali członkowie
rodzin, na ulicach umierali biedacy
i żebracy.

2. Rzeźba

Rzeźba gotycka narodziła się w

połowie XII wieku we Francji.
Stamtąd nowy styl promieniował
na Europę. Największy zespół
rzeźby gotyckiej XIII w znajduje
się w Niemczech - wystrój
rzeźbiarski katedry w Bambergu.
Styl rzeźby gotyckiej ewoluował.
Początkowo postacie były sztywne
i wydłużone, częściowo jeszcze
pod wpływem tradycji romańskiej,
w końcu XII i początku XIII w.
zyskały na przestrzenności i
realizmie. Wpływy rzeźby
antycznej Grecji i Rzymu były
widoczne w traktowaniu szat,
ekspresji twarzy i pozie.

3. Architektura

W gotyku budowle odznaczały się

dużą lekkością w stosunku do
budowli romańskich. Miały one
wiele okien, wypełnianych
zazwyczaj witrażami, strzeliste
wieże, bogato zdobione portale.
Cechami charakterystycznymi dla
architektury gotyckiej jest
stosowanie łuku ostrego,
sklepienia krzyżowo-żebrowego i
systemu łuków przyporowych,
odciążających ściany budowli.
Lekkości dodawały sterczyny -
wieńczące wieżyczki. Wnętrza
kościołów zdobiły często freski,
przedstawiające sceny biblijne.
Kościoły były zazwyczaj na planie
wydłużonym, o przekroju
bazylikowym lub hali.

Literatura

Charakterystyczne cechy literatury :
• Anonimowość
• Dwujęzyczność
• Dydaktyzm

Podstawowym celem literatury średniowiecznej było wychowywanie, budowanie ładu

moralnego, potępianie zła i pokazywanie ideałów dobrego postępowania.
Dydaktyzm literatury średniowiecznej polegał także na tym, że często dostarczała
konkretnych wskazówek określających, jak powinno wyglądać życie codzienne.

• Alegoryczność

Ważną rolę w Średniowieczu odgrywało alegoryczne interpretowanie Pisma świętego,

dzieł klasycznej literatury greckiej i rzymskiej oraz sztuki. Rzeczy widzialne,
zmysłowe, traktowano wówczas jako znaki tego, co niewidzialne. Cały świat
uważano za Bożą księgę, napisaną przez Stwórcę w jakimś tajemniczym alfabecie,
wymagającym odczytania go. Pewne przedmioty, zwierzęta czy kolory miały
konkretne znaczenia alegoryczne, raczej stałe, zakorzenione w kulturze. I tak np.
biel oznaczała dziewictwo, czerwień – miłość, żółć – zdradę, drabina – drogę do
nieba, lilia – czystość, lew, pychę, las – grzech pokusy świata.

• Nawiązanie do antyku

Warto zaznaczyć, że literatura Średniowiecza brała tematy i motywy z jednej strony z

Antyku pogańskiego i chrześcijańskiego, a z drugiej – z własnych, europejskich
podań, mitów i legend.

Gatunki epickie :

Epos rycerski – podgatunek eposu opowiadający o czynach walecznych

rycerzy.

Romans rycerski – rozbudowany utwór narracyjny, o fabule zwykle

jednowątkowej, obfitujący w zawikłane sytuacje, intrygi,
nieprawdopodobne zdarzenia i zbiegi okoliczności, mające najczęściej
charakter awanturniczo-erotyczny.

Chanson de geste – pieśń o czynach. Gatunek ten należy do jednego z

najstarszych w Średniowieczu, ukazywał bohaterskie czyny postaci
legendarnych, bądź też historycznych. W utworach należących do tego
gatunku wydarzenia historyczne mieszają się ze zmyślonymi, zaś postacie
prawdziwe, jak na przykład Karol Wielki, z fikcyjnymi na przykład Roland.

Apokryf – anonimowy tekst związany tematycznie z Biblią, nie należący

jednak do kanonu ksiąg biblijnych. Uzupełnia historie biblijne licznymi
szczegółami i epizodami o atrakcyjnej fabule, ale często sprzeczne z
zawartością ksiąg kanonicznych.

Żywoty świętych – legendy o życiu i czynach świętych. Często były

łączone w zbiory – historie o życiu wielu świętych.

Legenda – opowieść o treści fantastycznej, nasycona cudownością i

niezwykłością, zazwyczaj z życia świętych. Zawierała także elementy
prawdziwe, takie, które faktycznie zdarzyły się w życiu danej osoby.

Kazanie – rodzaj przemówienia o tematyce religijnej, wygłaszanego przez

kapłana podczas liturgii, komentującego tekst z Pisma Świętego.
Kazanie wykłada podstawy wiary, przekazuje nauki moralne.

Kronika – gatunek prozy historiograficznej, opowieść o dziejach

przeszłych lub współczesnych, utrzymana w porządku
chronologicznym zdarzeń. Łączy elementy wiedzy historycznej z fikcją
literacką i tendencjami moralizatorskimi, politycznymi.

Roczniki (annały) – utwory przedstawiające wydarzenia w porządku

chronologicznym. W odróżnieniu od kronik przekazywały jedynie suche
fakty.

Gatunki liryczne :

Pieśń – najstarszy gatunek liryczny, związany genetycznie z muzyką.

W budowie pieśni zachowane zostały istotne cechy, łączące ją z

muzyką: podział na strofy, powtarzający się układ wersów,

wyrazista rytmizacja, regularne rymy, paralelizmy leksykalne i

składniowe, powtórzenia. Pieśni w Średniowieczu obejmowały

tematykę świecką, jak i religijną.

Lament – utwór poetycki opisujący żałobę, ból, nieszczęście,

wyrażający bezradność wobec wyroków losu.

Wiersz zdaniowo-rymowy

- najbardziej charakterystyczny dla epoki.

Opiera się on na zgodności rozczłonkowania zdaniowego i wersowego –

jednemu wersowi odpowiada jedno zdanie bądź jego część. Co za tym

idzie, niedopuszczalne są w tej odmianie wiersza przerzutnie. W wierszu

tym występują, choć nieregularnie, rymy. Przeważały rymy parzyste,

występowały zarówno męskie, jak i żeńskie, pojawiały się też rymy

wewnętrzne (wewnątrz wersu).

Gatunki dramatyczne

Dramat liturgiczny

– inscenizacja fragmentów Biblii, osadzona w

obrządku liturgicznym Kościoła. Dramaty liturgiczne odprawiano w
kościołach, były one ściśle podporządkowane obrzędowi religijnemu.

Misterium

– gatunek średniowiecznego dramatu o tematyce religijnej o

tematyce biblijnej, apokryficznej lub hagiograficznej. W odróżnieniu od
dramatu liturgicznego misteria nie były wystawiane w kościołach.
Najczęściej można było je oglądać na placach przykościelnych bądź
cmentarzach. Odłączenie od liturgii sprawiało, że misterium nie było
ograniczone czasowo i nieraz rozciągało się w kilku dniowe cykle
przedstawień.

Moralitet

– udramatyzowana przypowieść na temat ludzkiego życia,

zawierająca jasne przesłanie dydaktyczne. Jej bohaterem był everyman –
człowiek-każdy, który był stawiany wobec pokus, które na niego czyhają i
miał dokonać słusznego wyboru. Bohatera nękały upersonifikowane
wartości (np. Dobro, Zło, Pycha).

Intermedium – niewielki utwór sceniczny o charakterze komicznym,
wystawiany w przerwach innego, większego widowiska. W misterium
czy dramacie liturgicznym intermedium pełniło rolę przerywnika,
wprowadzającego scenki dialogowe o świeckiej tematyce.

Mirakle – obrazy sceniczne z życia Matki Boskiej i świętych.
Ukazywały cudowne wydarzenia i interwencje Boga w życie
człowieka. Dawały przykłady posłuszeństwa Bożej Opatrzności.

Farsa – wywodzący się z intermediów utwór komediowy. Farsa często
posługiwała się żartem, karykaturą, ostrą satyrą. Charakteryzowała
się wartą akcją, która wywoływała śmiech publiczności.

Komedia elegijna – gatunek dramatyczno-epicko-liryczny uprawiany
w XII wieku, głównie we Francji, Anglii i we Włoszech. Pisany
dystychem elegijnym (strofą dwuwierszową), po łacinie, jego
tematyka była głównie erotyczna. Zawierał mniej lub bardziej
rozbudowaną akcję oraz rozwinięte partie dialogowe.

,, Bogurodzica”

Bogurodzica jest najstarszą znaną polską pieśnią religijną jak również

najstarszym zachowanym polskim tekstem poetyckim. Nie wiadomo
dokładnie gdzie powstał ten utwór, nie znany jest nam również autor
pieśni. Przypuszcza się, że została ona skomponowana jako pieśń
rycerska. Bogurodzica stanowi świetny materiał do analizy, ponieważ z
powodu zastosowania licznych archaizmów zawiera w sobie wiele miejsc,
które wymagają objaśnienia. Utwór ten pełnił rolę hymnu państwowego.

Kronika Galla Anonima

Jest to kronika historii Polski, spisana po łacinie

przez nieznanego nam autora zwanego Gallem.
Przyjmuje się, że powstała ona w latach 1112-
1116, ponieważ Anonim nie wymienia dat, z
wyjątkiem kilkunastu konkretnych dni,
określonych świętami kościelnymi. Uważana jest
za pierwsze narodowe dzieło literackie. Kronika
podzielona jest na trzy części, każda z nich
rozpoczyna się listem, następnie jest skrót, czyli
wiersz, w którym autor przedstawia
najważniejsze wydarzenia, po czym następuje
właściwa treść księgi, podzielona na
zatytułowane podrozdziały. I księga obejmuje 125
lat historii za czasów przodków Bolesława
Krzywoustego. Druga księga opisuje szczegółowo
23 lata (1086–1109), natomiast III część Kroniki
skupia się na latach 1109–1113. Dzieło
odpowiada w pełni założeniom epoki
Średniowiecza, w której panowały uniwersalne
wzorce osobowe, jak idealny asceta czy
władca. Gall przedstawia króla Bolesława jako
sprawiedliwego, miłosiernego, pokornego,
troszczącego się o poddanych, sławnego i
będącego wzorem dla wszystkich pozostałych
władców. Kronikarz chwali przede wszystkim
zasługi Bolesława dla zjednoczenia mieszkańców
państwa i powiększania jego granic.

Pieśń o Rolandzie

Najstarszy i najbardziej znany francuski epos rycerski,

należący do tzw. chansons de geste. Utwór datowany jest
na XI wiek. Autor jest nieznany, jedyną wzmianką o nim
jest adnotacja na końcu rękopisu wspominająca osobę o
imieniu Turold. Utwór opisuje starcie dwóch cywilizacji:
chrześcijańskiej i muzułmańskiej, przedstawiając dzieje
wyprawy wojennej Karola Wielkiego do Hiszpanii
przeciwko Saracenom. Wydarzenia przedstawione są w
sposób poważnie odbiegający od prawdy historycznej, a
znaczenie bitwy zostało wyolbrzymione (środek typowy
dla chanson de geste). Roland prezentuje wzorzec
idealnego rycerza. Pochodził on, według założeń modelu
wzorowego rycerza, z hrabiowskiego rodu. Posiadał wiele
cech, którymi były m. in. odwaga, waleczność, oddanie
władcy i szacunek dla niego, honor, troska o dobro kraju i
współtowarzyszy, gotowość do poświęceń za wiarę. Jest on
pobożnym patriotą, który miłuje Boga i swój kraj. Gotowy
jest do walki w ich obronie a nawet do poniesienia
śmierci. Myśl o szerzeniu chrześcijaństwa i nawracaniu
pogan towarzyszyła mu w czasie wypraw. Nawet będąc
świadomym, że zbliża się śmierć, ciągle myślał o swojej
ojczyźnie i o umiłowanym królu. Był im wierny, w zamian
za co król darzył go swą miłością i otaczał troską.

Legenda o św. Aleksym

Legenda o świętym Aleksym jest to wierszowany utwór

polskiego anonimowego autora, będący przekładem
łacińskich tekstów. Najstarsza zapisana wersja
pochodzi z XV wieku. Należy do nurtu średniowiecznej
literatury hagiograficznej. Legenda o św. Aleksym
posiada cechy łączące epicki poemat i kazanie.
Świadczy o tym budowa utworu: propositio jest to
część zapowiadająca treść utworu, invocatio –
wezwanie do Bożej pomocy oraz narratio, czyli
właściwe opowiadanie. Święty Aleksy jest ideałem
ascety, ponieważ jako syn z książęcego rodu wyrzeka
się wszelkich dóbr doczesnych dla służby Bożej.
Rzymski panicz opuszcza dobra rodzinne, oddaje
wszystko, co posiada, ubogim, udaje się w podróż ku
jednemu celowi: osiągnięciu szczęścia wiecznego.
Swoją postawą Aleksy udowadnia, że rzeczy doczesne,
takie jak przedmioty, zasługi, są nietrwałe. Co więcej,
zgubne są często ludzkie uczucia, nie oparte na
służbie Bogu – miłość ojca może go zaślepić do tego
stopnia, że nie rozpozna on własnego syna. Święty jest
bogobojny, pokorny, zdyscyplinowany. Zdaje sobie
sprawę, że jego wytrwałość nie pochodzi od niego
samego, lecz od Boga. Święty uczy swoim przykładem,
jak znosić próby, na jakie wystawiane jest życie ascety.