© Anna Karabowicz

Historia sądownictwa

Historia sądownictwa

staropolskiego

staropolskiego

© Anna Karabowicz

Sądy centralne 1

Sądy centralne 1



sąd monarszy

sąd monarszy

– składał się z monarchy i asesorów (sąd asesorski); często w

– składał się z monarchy i asesorów (sąd asesorski); często w

zastępstwie monarchy sądził sędzia (

zastępstwie monarchy sądził sędzia (

iudex curiae

iudex curiae

) lub podsędek

) lub podsędek

(subiudex

(subiudex

);

);

nieokreślona właściwość rzeczowa (na zasadzie wyłącznej kompetencji sprawy

nieokreślona właściwość rzeczowa (na zasadzie wyłącznej kompetencji sprawy

najcięższych przestępstw, sprawy szlachty osiadłej, przy zagrożeniu karą

najcięższych przestępstw, sprawy szlachty osiadłej, przy zagrożeniu karą

śmierci, utratą czci, konfiskaty mienia, sprawy urzędnicze, dotyczące majątku

śmierci, utratą czci, konfiskaty mienia, sprawy urzędnicze, dotyczące majątku

królewskiego i fiskalne, między stanami); król jako najwyższy sędzia (

królewskiego i fiskalne, między stanami); król jako najwyższy sędzia (

rex iudex

rex iudex

supremus

supremus

) mógł rozstrzygać jakąkolwiek sprawę bezpośrednio lub w drodze

) mógł rozstrzygać jakąkolwiek sprawę bezpośrednio lub w drodze

remisji od sądu niższego; od 1523 r. rozpatrywał apelacje

remisji od sądu niższego; od 1523 r. rozpatrywał apelacje



sąd dworski (

sąd dworski (

in curia

in curia

);

);

kon. Średniowiecza jako nadworny czy zadworny

kon. Średniowiecza jako nadworny czy zadworny



sąd wiecowy (

sąd wiecowy (

in colloquio

in colloquio

)

)

– w czasach rozbicia dzielnicowego

– w czasach rozbicia dzielnicowego



sąd kasztelański

sąd kasztelański

– sąd niższy, kasztelana zastępował zazwyczaj sędzia grodowy

– sąd niższy, kasztelana zastępował zazwyczaj sędzia grodowy

(

(

iudex castri

iudex castri

) z asesorami; podlegały mu sprawy wszystkich mieszkańców okręgu; z

) z asesorami; podlegały mu sprawy wszystkich mieszkańców okręgu; z

czasem nie obejmowała rycerstwa (podlegali sądom monarchy na zasadzie prawa

czasem nie obejmowała rycerstwa (podlegali sądom monarchy na zasadzie prawa

nieodpowiedniego); duchowieństwa; upadek w XIII/XIV w.

nieodpowiedniego); duchowieństwa; upadek w XIII/XIV w.



sąd komisarski

sąd komisarski

– odbywany poza dworem, przez delegowanych przez monarchę

– odbywany poza dworem, przez delegowanych przez monarchę

komisarzy, tj. dostojników świeckich i duchownych, a dla spraw mieszczan także

komisarzy, tj. dostojników świeckich i duchownych, a dla spraw mieszczan także

rajcy miejscy; po 1504 r. praktycznie zanikł

rajcy miejscy; po 1504 r. praktycznie zanikł



sąd sejmowy

sąd sejmowy

– od XV w., odbywał go monarcha podczas obrad sejmu walnego,

– od XV w., odbywał go monarcha podczas obrad sejmu walnego,

najważniejsze sprawy państwowe; składał się z króla i senatorów; od 1588 r. także 8

najważniejsze sprawy państwowe; składał się z króla i senatorów; od 1588 r. także 8

posłów ziemskich (deputatów) wybieranych przez izbę poselską, bieżące

posłów ziemskich (deputatów) wybieranych przez izbę poselską, bieżące

kierownictwo było w rękach marszałka wielkiego koronnego, od 1673 r. gdy co 3-ci

kierownictwo było w rękach marszałka wielkiego koronnego, od 1673 r. gdy co 3-ci

sejm w Grodnie – marszałek wielki litewski; orzekał w I i ostatniej instancji: sprawy

sejm w Grodnie – marszałek wielki litewski; orzekał w I i ostatniej instancji: sprawy

obrazy majestatu, zdrady kraju, zbrodnie szlachty osiadłej (zagrożone karą śmierci,

obrazy majestatu, zdrady kraju, zbrodnie szlachty osiadłej (zagrożone karą śmierci,

utratą czci, banicji, konfiskaty dóbr); sprawy przeciwko urzędnikom, niektóre cywilne

utratą czci, banicji, konfiskaty dóbr); sprawy przeciwko urzędnikom, niektóre cywilne

(w których zainteresowany skarb państwa); gwałty na sejmach, sejmikach; od 1791

(w których zainteresowany skarb państwa); gwałty na sejmach, sejmikach; od 1791

r. odpowiedzialność prawna ministrów ze Straży Praw i przestępców politycznych,

r. odpowiedzialność prawna ministrów ze Straży Praw i przestępców politycznych,

składał się z 12 senatorów i 24 posłów

składał się z 12 senatorów i 24 posłów

© Anna Karabowicz

Sądy centralne 2

Sądy centralne 2



Trybunały

Trybunały

– rozpatrywały apelacje w sprawach cywilnych; karnych

– rozpatrywały apelacje w sprawach cywilnych; karnych

tylko od sądów grodzkich; bez spraw podatkowych; wyroki zapadały

tylko od sądów grodzkich; bez spraw podatkowych; wyroki zapadały

jednomyślnie (gdy jej nie było do 3. głosowania, to stosowano zasadę

jednomyślnie (gdy jej nie było do 3. głosowania, to stosowano zasadę

większości, a jeśli i to nie dało rozstrzygnięcia, to sprawę odsyłano do

większości, a jeśli i to nie dało rozstrzygnięcia, to sprawę odsyłano do

sądu sejmowego); od poł. XVII w. rozpatrywał też sprawy w I instancji

sądu sejmowego); od poł. XVII w. rozpatrywał też sprawy w I instancji



Koronny

Koronny

– utworzony w 1578 r.; składał się z 27 deputatów (sędziów)

– utworzony w 1578 r.; składał się z 27 deputatów (sędziów)

szlacheckich wybieranych na corocznych (8 września) sejmikach

szlacheckich wybieranych na corocznych (8 września) sejmikach

deputackich – po 1 lub 2 z województwa; ponownie deputatem można było

deputackich – po 1 lub 2 z województwa; ponownie deputatem można było

być dopiero po 4 latach; poza tym wchodziło w jego skład 6 deputatów

być dopiero po 4 latach; poza tym wchodziło w jego skład 6 deputatów

duchownych na czele z prezydentem wybieranych przez kapituły, którzy w

duchownych na czele z prezydentem wybieranych przez kapituły, którzy w

równej liczbie brali udział w sądzeniu spraw mieszanych (z udziałem

równej liczbie brali udział w sądzeniu spraw mieszanych (z udziałem

duchownego) i po 1658 r. w sprawach z tzw. „regestru ariańskiego”; 1590

duchownego) i po 1658 r. w sprawach z tzw. „regestru ariańskiego”; 1590

r. liczbę deputatów szlacheckich powiększono do 51, a duchownych do 8

r. liczbę deputatów szlacheckich powiększono do 51, a duchownych do 8

(w 1726 r. powrócono do dawnej liczby); 2 sesje: małopolska w Lublinie w

(w 1726 r. powrócono do dawnej liczby); 2 sesje: małopolska w Lublinie w

czasie wiosny i lata (od Niedzieli po Wielkanocy do końca sierpnia),

czasie wiosny i lata (od Niedzieli po Wielkanocy do końca sierpnia),

wielkopolska w Piotrkowie w czasie jesieni i zimy (od poniedziałku po św.

wielkopolska w Piotrkowie w czasie jesieni i zimy (od poniedziałku po św.

Marcinie do Niedzieli Palmowej); od 1585 r. jurysdykcję Trybunału

Marcinie do Niedzieli Palmowej); od 1585 r. jurysdykcję Trybunału

piotrkowskiego przyjęła szlachta Prus Królewskich; od 1791 r. 2 osobne

piotrkowskiego przyjęła szlachta Prus Królewskich; od 1791 r. 2 osobne

Trybunały dla Małopolski i Wielkopolski funkcjonujące stale

Trybunały dla Małopolski i Wielkopolski funkcjonujące stale



Litewski

Litewski

– od 1581 r. dla apelacji szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego,

– od 1581 r. dla apelacji szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego,

sądził kolejno w Wilnie, Nowogródku i Mińsku; w 1726 r. podział na

sądził kolejno w Wilnie, Nowogródku i Mińsku; w 1726 r. podział na

Trybunał Wileński i Trybunał Nowogródzko-Miński

Trybunał Wileński i Trybunał Nowogródzko-Miński



Wołyński

Wołyński

– województwa ruskie, bełskie, podolskie, wołyńskie, kijowskie i

– województwa ruskie, bełskie, podolskie, wołyńskie, kijowskie i

bracławskie miały swój Trybunał w Łucku od 1578 r. do 1590 r., potem

bracławskie miały swój Trybunał w Łucku od 1578 r. do 1590 r., potem

przyłączyły się do Trybunału w Lublinie

przyłączyły się do Trybunału w Lublinie

© Anna Karabowicz

Sądy centralne 3

Sądy centralne 3



sąd asesorski

sąd asesorski

– zw. Asesorią; pojawił się w XVI w. z sądu nadwornego; do 1764 r.

– zw. Asesorią; pojawił się w XVI w. z sądu nadwornego; do 1764 r.

składał się z kanclerza lub podkanclerza, referendarzy, rejentów kancelarii, 1 lub 2

składał się z kanclerza lub podkanclerza, referendarzy, rejentów kancelarii, 1 lub 2

sekretarzy królewskich i pisarza dekretowego; od 1764 r. dodatkowo 2 senatorów i 4

sekretarzy królewskich i pisarza dekretowego; od 1764 r. dodatkowo 2 senatorów i 4

przedstawicieli szlachty; kompetencje: w I instancji przeciwko miastom królewskim i

przedstawicieli szlachty; kompetencje: w I instancji przeciwko miastom królewskim i

apelacje od wyroków sądów miast królewskich oraz sprawy miast na prawie

apelacje od wyroków sądów miast królewskich oraz sprawy miast na prawie

magdeburskim i chełmińskim z urzędami państwowymi, szlachtą, Kościołem; sprawy

magdeburskim i chełmińskim z urzędami państwowymi, szlachtą, Kościołem; sprawy

o dobra i dochody królewskie; w 1791 r. wprowadzono przedstawicieli miast,

o dobra i dochody królewskie; w 1791 r. wprowadzono przedstawicieli miast,

dopuszczono apelacje z miast prywatnych i duchownych

dopuszczono apelacje z miast prywatnych i duchownych



sąd relacyjny

sąd relacyjny

– król w obecności senatorów będących na dworze; sąd apelacyjny dla

– król w obecności senatorów będących na dworze; sąd apelacyjny dla

obszarów lennych (Prus Książęcych i Kurlandii); od 1641 r. orzekał w sporach między

obszarów lennych (Prus Książęcych i Kurlandii); od 1641 r. orzekał w sporach między

unitami a prawosławnymi o zabór cerkwi; apelacje od sądów biskupów

unitami a prawosławnymi o zabór cerkwi; apelacje od sądów biskupów

prawosławnych

prawosławnych



sąd marszałkowski

sąd marszałkowski

– sądził w rezydencji króla; przestępstwa popełnione na dworze;

– sądził w rezydencji króla; przestępstwa popełnione na dworze;

potem sprawy o najem lokali, gry w karty w stolicy

potem sprawy o najem lokali, gry w karty w stolicy



sąd referendarski

sąd referendarski

– w 1507 r. powołano 2 referendarzy: świeckiego i duchownego,

– w 1507 r. powołano 2 referendarzy: świeckiego i duchownego,

którzy zastąpili sędziego nadwornego; od II poł. XVI w. sądzili sprawy chłopów z dóbr

którzy zastąpili sędziego nadwornego; od II poł. XVI w. sądzili sprawy chłopów z dóbr

królewskich; od 1791 r. bez spraw kryminalnych chłopów (które miał rozstrzygać sąd

królewskich; od 1791 r. bez spraw kryminalnych chłopów (które miał rozstrzygać sąd

pobliskiego miasta); wprowadzono stałe terminy posiedzeń

pobliskiego miasta); wprowadzono stałe terminy posiedzeń



Trybunał Skarbowy Radomski

Trybunał Skarbowy Radomski

– powołany w l. 1591-1613 r., składał się z komisarzy

– powołany w l. 1591-1613 r., składał się z komisarzy

wybieranych przez sejm, a częściowo mianowanych przez króla spośród senatorów;

wybieranych przez sejm, a częściowo mianowanych przez króla spośród senatorów;

od 1667 r. wybierani na 2 lata z każdego województwa przez sejmiki; od II poł. XVII

od 1667 r. wybierani na 2 lata z każdego województwa przez sejmiki; od II poł. XVII

w. także deputaci wojskowi; 1717 r. obradował stale; kontrola skarbowości i

w. także deputaci wojskowi; 1717 r. obradował stale; kontrola skarbowości i

sądownictwo w/s skarbowych i wojskowych

sądownictwo w/s skarbowych i wojskowych



od 1791 r. sądy Komisji Skarbowej; Komisja Policji w/s fałszowania miar i wag,

od 1791 r. sądy Komisji Skarbowej; Komisja Policji w/s fałszowania miar i wag,

przestępstw urzędników miejskich, czynom przeciwko władzom miejskim; Komisja

przestępstw urzędników miejskich, czynom przeciwko władzom miejskim; Komisja

Wojskowa – sprawy wojskowe i przestępstwa popełnione przez żołnierzy; komisje

Wojskowa – sprawy wojskowe i przestępstwa popełnione przez żołnierzy; komisje

porządkowe cywilno-wojskowe spory między żołnierzami o osobami cywilnymi (od

porządkowe cywilno-wojskowe spory między żołnierzami o osobami cywilnymi (od

1789 r.)

1789 r.)

© Anna Karabowicz

Sądy szlacheckie

Sądy szlacheckie



sąd wiecowy

sąd wiecowy

– kontynuacja sądów książęcych odbywanych na wiecach; w każdym

– kontynuacja sądów książęcych odbywanych na wiecach; w każdym

województwie i ziemi; w Wielkopolsce przewodniczył im starosta, zaś asesorami byli

województwie i ziemi; w Wielkopolsce przewodniczył im starosta, zaś asesorami byli

wojewoda i kasztelanowie; w Małopolsce przewodniczył wojewoda, a asesorami byli

wojewoda i kasztelanowie; w Małopolsce przewodniczył wojewoda, a asesorami byli

kasztelanowie; poza tym w skład sądu wchodzili sędzia, podsędek, pisarz sądowy; na pocz.

kasztelanowie; poza tym w skład sądu wchodzili sędzia, podsędek, pisarz sądowy; na pocz.

zbierały się 3 razy w roku, po 1454 r. tylko 1 raz, zamarły w II poł. XV w.; sprawy

zbierały się 3 razy w roku, po 1454 r. tylko 1 raz, zamarły w II poł. XV w.; sprawy

możnowładców, o dobra dziedziczne, odesłane od sądów ziemskich, o naganę sędziego;

możnowładców, o dobra dziedziczne, odesłane od sądów ziemskich, o naganę sędziego;

zanikł po 1578 r.

zanikł po 1578 r.



sąd sejmikowy

sąd sejmikowy

– od kon. XIV w.; przewodniczył im wojewoda; sądzili dygnitarze ziemscy pod

– od kon. XIV w.; przewodniczył im wojewoda; sądzili dygnitarze ziemscy pod

kontrolą zebranej szlachty; upadek po powstaniu 2-izbowego sejmu walnego;

kontrolą zebranej szlachty; upadek po powstaniu 2-izbowego sejmu walnego;



sąd ziemski

sąd ziemski

– dla każdego województwa i ziemi; składały się z sędziego, podsędka, pisarza,

– dla każdego województwa i ziemi; składały się z sędziego, podsędka, pisarza,

woźnego oraz w Małopolsce z 4-6 asesorów powołanych przez sędziego spośród zebranej

woźnego oraz w Małopolsce z 4-6 asesorów powołanych przez sędziego spośród zebranej

szlachty, a w Wielkopolsce asesorami byli starosta, wojewoda, podkomorzy i chorąży;

szlachty, a w Wielkopolsce asesorami byli starosta, wojewoda, podkomorzy i chorąży;

sędzia, podsędek i pisarz byli mianowani przez króla spośród 4 kandydatów wybranych na

sędzia, podsędek i pisarz byli mianowani przez króla spośród 4 kandydatów wybranych na

sejmiku; kompetencje: sprawy szlachty osiadłej; terminy sądów zwano roczkami;

sejmiku; kompetencje: sprawy szlachty osiadłej; terminy sądów zwano roczkami;

początkowo co 2 tygodnie, potem co 4 tygodnie (1425); od 1454 r. obywały się 4 sesje

początkowo co 2 tygodnie, potem co 4 tygodnie (1425); od 1454 r. obywały się 4 sesje

rocznie; w XVI/ XVII w. przestały być zwoływane

rocznie; w XVI/ XVII w. przestały być zwoływane



sąd grodzki

sąd grodzki

– sprawowany przez starostę grodowego; jurysdykcja obejmowała 2-3 powiaty;

– sprawowany przez starostę grodowego; jurysdykcja obejmowała 2-3 powiaty;

sądził sam starosta lub powołany przez niego podstarości, poza tym w skład sądu wchodził

sądził sam starosta lub powołany przez niego podstarości, poza tym w skład sądu wchodził

sędzia grodzki i asesorowie; sesje co 6 tygodni; kompetencje: 4 artykuły grodzkie

sędzia grodzki i asesorowie; sesje co 6 tygodni; kompetencje: 4 artykuły grodzkie

(podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej, zgwałcenie),

(podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej, zgwałcenie),

postępowanie egzekucyjne; w XVI w. usunięto asesorów; zaczęto odróżniać sąd (

postępowanie egzekucyjne; w XVI w. usunięto asesorów; zaczęto odróżniać sąd (

iudicium

iudicium

)

)

od urzędu (

od urzędu (

officium

officium

), który był otwarty do dokonywania czynności do 2 tygodnie, a dla

), który był otwarty do dokonywania czynności do 2 tygodnie, a dla

wpisów codziennie; w XVIII w. różnica zanikła; w XVII w. przejął funkcje sądu ziemskiego

wpisów codziennie; w XVIII w. różnica zanikła; w XVII w. przejął funkcje sądu ziemskiego



sąd podkomorski

sąd podkomorski

– w Małopolsce od poł. XIV w., w Wielkopolsce od XV w.; sprawował go

– w Małopolsce od poł. XIV w., w Wielkopolsce od XV w.; sprawował go

podkomorzy lub wyznaczony przez niego komornik; rozgraniczanie dóbr ziemskich; zanikł w

podkomorzy lub wyznaczony przez niego komornik; rozgraniczanie dóbr ziemskich; zanikł w

XVII w.

XVII w.



od 1791 r. –

od 1791 r. –

sąd ziemiański

sąd ziemiański

powstały z połączenia s. ziemskich, grodzkich i podkomorskich;

powstały z połączenia s. ziemskich, grodzkich i podkomorskich;

sędziów wybierały na 4 lata sejmiki wojewódzkie z prawem reelekcji; funkcjonowały cały

sędziów wybierały na 4 lata sejmiki wojewódzkie z prawem reelekcji; funkcjonowały cały

rok

rok

© Anna Karabowicz

Sądy kościelne

Sądy kościelne



powstały w XIII w.

powstały w XIII w.



I instancja – sąd archidiakona, od jego wyroku apelacja

I instancja – sąd archidiakona, od jego wyroku apelacja

szła do biskupa

szła do biskupa



II instancja – sąd biskupa; od 1248 r. obowiązki sądowe

II instancja – sąd biskupa; od 1248 r. obowiązki sądowe

biskupa przejął urząd oficjała, od którego wyroków

biskupa przejął urząd oficjała, od którego wyroków

odwołać się można było do arcybiskupa

odwołać się można było do arcybiskupa



sądy synodalne – podczas wizytacji diecezji przez biskupa

sądy synodalne – podczas wizytacji diecezji przez biskupa



jurysdykcja – wszystkie sprawy, w których stroną był

jurysdykcja – wszystkie sprawy, w których stroną był

duchowny (

duchowny (

privilegium fori

privilegium fori

), z wyjątkiem spraw o

), z wyjątkiem spraw o

nieruchomości ziemskie i o zbrodnie obrady majestatu;

nieruchomości ziemskie i o zbrodnie obrady majestatu;

także sprawy związane z wiarą (przestępstwa o czary,

także sprawy związane z wiarą (przestępstwa o czary,

rodzinne, wewnątrzparafialne), w których stosował prawo

rodzinne, wewnątrzparafialne), w których stosował prawo

świeckie; od XVI w. ograniczona: od 1563 r. pozbawione

świeckie; od XVI w. ograniczona: od 1563 r. pozbawione

egzekucji starościńskiej; przywrócona w 1592 r.

egzekucji starościńskiej; przywrócona w 1592 r.



sądy inkwizycyjne - pocz. XIV w.

sądy inkwizycyjne - pocz. XIV w.

© Anna Karabowicz

Sądy miejskie

Sądy miejskie



sądy prawa niemieckiego

sądy prawa niemieckiego



sąd radziecki – rajcy z burmistrzem, kompetencje ulegały rozszerzeniu

sąd radziecki – rajcy z burmistrzem, kompetencje ulegały rozszerzeniu



sąd ławniczy – sołtys z ławnikami 7 (Wrocław, Kraków) lub 12 (Toruń, Gdańsk)

sąd ławniczy – sołtys z ławnikami 7 (Wrocław, Kraków) lub 12 (Toruń, Gdańsk)



sąd gajony – najważniejszy,3 razy w roku, przy udziale pana miasta (lub jego

sąd gajony – najważniejszy,3 razy w roku, przy udziale pana miasta (lub jego

zastępcy: wójta, burgrabiego); sprawy cywilne

zastępcy: wójta, burgrabiego); sprawy cywilne



sąd regularny (zwyczajny) – co 2 tygodnie pod przewodnictwem sołtysa, wszystkie

sąd regularny (zwyczajny) – co 2 tygodnie pod przewodnictwem sołtysa, wszystkie

sprawy, w których stronami byli mieszczanie, potem zasadniczo sprawy cywilne

sprawy, w których stronami byli mieszczanie, potem zasadniczo sprawy cywilne



sąd ławniczy nadzwyczajny – poza terminami regularnymi, sędzia + 2 ławników

sąd ławniczy nadzwyczajny – poza terminami regularnymi, sędzia + 2 ławników

o

sąd potrzebny – sprawy pilne (w wypadku podróży, służby publicznej, niewątpliwej szkody)

sąd potrzebny – sprawy pilne (w wypadku podróży, służby publicznej, niewątpliwej szkody)

o

sąd gościnny – stroną był cudzoziemiec, wyrok tego samego dnia lub nazajutrz

sąd gościnny – stroną był cudzoziemiec, wyrok tego samego dnia lub nazajutrz

o

sąd kryminalny – schwytanie sprawcy na gorącym uczynku, miejscu dokonania czynu

sąd kryminalny – schwytanie sprawcy na gorącym uczynku, miejscu dokonania czynu



II instancja – od wyroków sądów ławniczych przysługiwała apelacja

II instancja – od wyroków sądów ławniczych przysługiwała apelacja

początkowo do Magdeburga; 1233 r. sąd wyższy prawa niemieckiego w

początkowo do Magdeburga; 1233 r. sąd wyższy prawa niemieckiego w

Chełmnie, potem Toruniu (1458-1608); potem instancją odwoławczą były

Chełmnie, potem Toruniu (1458-1608); potem instancją odwoławczą były

rady miejskie; 1356 r. Sąd Najwyższy Prawa Niemieckiego na Zamku

rady miejskie; 1356 r. Sąd Najwyższy Prawa Niemieckiego na Zamku

Krakowskim złożony z landwójta i 7 ławników; funkcjonował do 1791 r.

Krakowskim złożony z landwójta i 7 ławników; funkcjonował do 1791 r.



III instancja – komisarski Sąd Sześciu Miast (1356 r., formalnie zniesiony w

III instancja – komisarski Sąd Sześciu Miast (1356 r., formalnie zniesiony w

1725 r.) złożony z komisarzy, radców i po 2 przedstawicieli 6 miast

1725 r.) złożony z komisarzy, radców i po 2 przedstawicieli 6 miast

małopolskich; zbierał się 3 razy w roku rozpatrując apelacje od sądów

małopolskich; zbierał się 3 razy w roku rozpatrując apelacje od sądów

wyższych prawa niemieckiego Małopolski; od XVI w./poł. XVII w. zanikły, bo

wyższych prawa niemieckiego Małopolski; od XVI w./poł. XVII w. zanikły, bo

najwyższą instancją apelacyjną był sąd asesorski

najwyższą instancją apelacyjną był sąd asesorski



od 1791 r. dla spraw cywilnych 3 instancje: sąd magistratu miejskiego

od 1791 r. dla spraw cywilnych 3 instancje: sąd magistratu miejskiego

(wójt i 4 rajców), sąd apelacyjny i sąd asesorski; dla spraw karnych 2

(wójt i 4 rajców), sąd apelacyjny i sąd asesorski; dla spraw karnych 2

instancje: sąd wydziałowy, sąd asesorski

instancje: sąd wydziałowy, sąd asesorski

© Anna Karabowicz

Sądy wiejskie

Sądy wiejskie



sądy wiejskie

sądy wiejskie

– złożone z sołtysa i ławy wiejskiej powoływanej przez pana

– złożone z sołtysa i ławy wiejskiej powoływanej przez pana

wsi lub sołtysa; powstały wraz z nadaniem immunitetów sądowych i

wsi lub sołtysa; powstały wraz z nadaniem immunitetów sądowych i

lokacyjnych; odbywały się w czasie tzw. roków gajonych; wielkie roki

lokacyjnych; odbywały się w czasie tzw. roków gajonych; wielkie roki

odbywały się 3 razy w roku w obecności pana

odbywały się 3 razy w roku w obecności pana



sądy wójtowskie

sądy wójtowskie

– po likwidacji sołectw we wsiach lokowanych na prawie

– po likwidacji sołectw we wsiach lokowanych na prawie

niemieckim; składały się z wójta, podwójciego, 2-7 przysiężnych i

niemieckim; składały się z wójta, podwójciego, 2-7 przysiężnych i

pisarza, których wybierała gromada, a zatwierdzał pan lub jego urzędnik;

pisarza, których wybierała gromada, a zatwierdzał pan lub jego urzędnik;

wszyscy byli chłopami; kompetencje określał pan wsi

wszyscy byli chłopami; kompetencje określał pan wsi



sądy dominialne

sądy dominialne

– we wsiach lokowanych na prawie polskim, jurysdykcja

– we wsiach lokowanych na prawie polskim, jurysdykcja

należała do pana, który sprawował ją osobiście lub za pośrednictwem

należała do pana, który sprawował ją osobiście lub za pośrednictwem

urzędników; dzieliły się na dworskie (sądziły w/s 1 lub kilku wsi,

urzędników; dzieliły się na dworskie (sądziły w/s 1 lub kilku wsi,

przewodniczył administrator), kluczowe (sądziły kilka lub więcej

przewodniczył administrator), kluczowe (sądziły kilka lub więcej

folwarków, przewodniczył im ekonom, występowały w latyfundiach i

folwarków, przewodniczył im ekonom, występowały w latyfundiach i

dobrach królewskich; odwołania do starosty lub pana wsi) i centralne

dobrach królewskich; odwołania do starosty lub pana wsi) i centralne

(obejmowały wszystkie klucze dóbr, złożone z przedstawicieli niższych

(obejmowały wszystkie klucze dóbr, złożone z przedstawicieli niższych

sądów dominialnych pod przewodnictwem zarządu generalnego)

sądów dominialnych pod przewodnictwem zarządu generalnego)



sądy pańskie

sądy pańskie

– rzadkie, sprawowane przez pana wsi osobiście lub przez

– rzadkie, sprawowane przez pana wsi osobiście lub przez

urzędników i wójtów z członkami ław; wszystkie sprawy karne i cywilne

urzędników i wójtów z członkami ław; wszystkie sprawy karne i cywilne



sądy rugowe

sądy rugowe

– w okresie Wielkiego Postu, sądził na nich pan wsi,

– w okresie Wielkiego Postu, sądził na nich pan wsi,

urzędnicy, wójt i ława; gromadziła chłopów z kilku wsi; z oskarżeniami

urzędnicy, wójt i ława; gromadziła chłopów z kilku wsi; z oskarżeniami

występowali rugownicy specjalnie wyznaczeni – przedstawiali wszystkie

występowali rugownicy specjalnie wyznaczeni – przedstawiali wszystkie

znane sobie sprawy; poza nimi skarżyć się mógł każdy chłop

znane sobie sprawy; poza nimi skarżyć się mógł każdy chłop

© Anna Karabowicz

Szczególne sądy

Szczególne sądy



sądy wojewodzińskie

sądy wojewodzińskie

– sprawy, w których stroną był Żyd

– sprawy, w których stroną był Żyd



sądy targowe

sądy targowe

– sprawowane przez sędziego targowego

– sprawowane przez sędziego targowego



sądy kapturowe

sądy kapturowe

– w czasie bezkrólewia od 1572 r., kiedy

– w czasie bezkrólewia od 1572 r., kiedy

przestawały funkcjonować sądy zwykłe; w województwach i

przestawały funkcjonować sądy zwykłe; w województwach i

ziemiach, sejm konwokacyjny powoływał Generalny Sąd

ziemiach, sejm konwokacyjny powoływał Generalny Sąd

Kapturowy jako instancję apelacyjną; trwały do koronacji; orzekały

Kapturowy jako instancję apelacyjną; trwały do koronacji; orzekały

w/s najpilniejszych, związanych z naruszeniem porządku

w/s najpilniejszych, związanych z naruszeniem porządku

publicznego; składały się z wybranych przedstawicieli szlachty,

publicznego; składały się z wybranych przedstawicieli szlachty,

którym pomagali członkowie sądu ziemskiego

którym pomagali członkowie sądu ziemskiego



sądownictwo Insurekcji Kościuszkowskiej

sądownictwo Insurekcji Kościuszkowskiej

– zawieszono organizację

– zawieszono organizację

sądownictwa cywilnego, karnego zlikwidowano; nowe sądy karne o

sądownictwa cywilnego, karnego zlikwidowano; nowe sądy karne o

charakterze powszechnym, ponadstanowym; utworzone już w

charakterze powszechnym, ponadstanowym; utworzone już w

końcu kwietnia 1794 r.

końcu kwietnia 1794 r.



w Warszawie – jako Sąd Kryminalny dla Warszawy i Księstwa

w Warszawie – jako Sąd Kryminalny dla Warszawy i Księstwa

Mazowieckiego, potem jako Sąd Kryminalny Wojskowy; właściwy w/s

Mazowieckiego, potem jako Sąd Kryminalny Wojskowy; właściwy w/s

przestępstw przeciwko bezpieczeństwu publicznemu, z wyłączeniem

przestępstw przeciwko bezpieczeństwu publicznemu, z wyłączeniem

zdrady kraju;

zdrady kraju;



w Krakowie – jako Sąd Kryminalny Województwa Krakowskiego, sądził

w Krakowie – jako Sąd Kryminalny Województwa Krakowskiego, sądził

zdradę kraju, przestępstwa przeciwko powstaniu, czyny zagrożone

zdradę kraju, przestępstwa przeciwko powstaniu, czyny zagrożone

karą śmierci i dożywotniego więzienia)

karą śmierci i dożywotniego więzienia)



w Wilnie –jako sąd Kryminalny Wileński zw. potem Generalnym:

w Wilnie –jako sąd Kryminalny Wileński zw. potem Generalnym:

sprawy zdrady kraju i przestępstw przeciwko powstaniu

sprawy zdrady kraju i przestępstw przeciwko powstaniu



od czerwca 1794 r. tworzono wojewódzkie sądy kryminalne w Koronie i

od czerwca 1794 r. tworzono wojewódzkie sądy kryminalne w Koronie i

powiatowe na Litwie; potem 2 Najwyższe Sądy Kryminalne (dla Korony

powiatowe na Litwie; potem 2 Najwyższe Sądy Kryminalne (dla Korony

w Warszawie i Litwy w Wilnie)

w Warszawie i Litwy w Wilnie)