Sądy w Anglii od XI do XV wieku
Charakterystyczną cechą średniowiecznej Anglii było utrzymanie przez monarchę władzy sądowej. Specyficzna struktura lenna uniemożliwiła przyznawanie immunitetów sądowych wasalom i w ten sposób przyznania im wyższego sądownictwa, co na kontynencie wydatnie przyczyniło się do powstania rozdrobnienia feudalnego. Wprawdzie również w Anglii rozwinęły się w XII wieku sądy immunitetowe (sądy baronialne i dworskie) sprawowane przez wasali, jednak ulegały one likwidacji pod wpływem rozwoju sądownictwa królewskiego, które kształtowało się od końca XII wieku.
Władza sądowa znajdowała swój najpełniejszy wymiar w królu. Z czasem uległa osłabieniu. Obok sądów królewskich pojawiły się sądy patrymonialne panów nad ludnością dóbr immunizowanych. Nastąpił rozwój sądownictwa lennego sprawowanego przez baronów. Dla duchowieństwa były sądy kościelne. Ustanowiono objazdowych sędziów koronnych (coroners). Obok sądu kurii królewskiej dla baronów, wykształcił się sąd szachownicy dla spraw skarbowych oraz sąd kanclerski. Wiele spraw nie regulowanych w prawie pospolitym (common law) tworzyło nowe precedensy - system norm słusznościowych (equity law).
Nowa struktura sądownictwa królewskiego wywołała niezadowolenie feudałów, którzy w obawie przed nadmiernym jego rozwojem doprowadzili do wydania przez Edwarda I w roku 1295 Statutu Westminsterskiego, który ustabilizował sądownictwo królewskie. Król zrzekł się rozszerzania zakresu działalności swych sądów. Utrwalona struktura sądowa w XII wieku w głównych zrębach przetrwała do XIX wieku.
Urzędem centralnym wykonującym funkcje sądowe w imieniu króla była rada królewska, będąca kontynuacja zgromadzenia witanów. Jako zwyczajna obejmowała dygnitarzy centralnych i nadwornych. Jako wielka rada również bezpośrednich wasali króla. Obie postacie nazywano kurią królewska. Stanowiła ona wymiar sprawiedliwości dla parów Anglii oraz instytucje apelacyjna. Funkcje sądowe zostały rozdzielone przez kurie w następujący sposób:
Izba Lordów - kompetencje sądownictwa jako najwyższa instancja sądowa, do której można było w określonych wypadkach skierować skargę odwoławczą oraz sądziła przestępstwa popełnione przez lordów. Szczególnie ważną kompetencją sądową było rozstrzyganie spraw na podstawie impeachment (skarga wnoszona przez Izbę Gmin przeciwko osobom oskarżonym o nadużycie władzy). Instytucja impeachment stanie później u podstaw przyszłej odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów. Od XV wieku Parlament mógł pozbyć się niewygodnego sobie przedstawiciela władzy przez uchwalenie ustawy zwanej act of attainder, która bez żadnego postępowania sądowego orzekała karę śmierci lub wygnania
Sąd Spraw Pospolitych - wyodrębniony z kurii królewskiej w XII wieku. Stał się trybunałem rozpatrującym sprawy cywilne, o ile stroną nie była Korona. Sąd ten mógł wywołać każdą sprawę cywilną rozstrzyganą przez niższe sądy.
Sąd Exchequeru - zorganizowany w XII wieku jako organ sądowy dla rozpatrywania skarg przeciwko koronie w dziedzinie skarbowej. Działał w ramach Exchequeru, który był centralnym urzędem skarbowym i jednocześnie kasą skarbową. Stanowił instytucje kontrolująca rachunki centralne oraz rachunkowość szeryfów na prowincji. Exchequer stanowił Radę Królewska przy szachownicy.
Sąd Ławy Królewskiej - wyodrębnił się z kurii królewskiej w XIII wieku. Powołany jedynie dla spraw kryminalnych, rozciągnął z czasem swe kompetencje na sprawy cywilne: powód udawał, że pozwany był winny jakiegoś wykroczenia. W sprawach cywilnych rozstrzygał również sprawy dotyczące interesów króla i Korony. W wyniku takich fikcji doszło w wielu przypadkach do tego, że to od stron zależało, jaki sąd rozpatrzy ich sprawę. Każdy sąd usiłował, poprzez większy pośpiech i bezstronność, wziąć sobie tak wiele spraw, jak mógł.
Wymienione powyżej trzy sądy miały swoją siedzibę w Westminsterze, dlatego były określane jako „sądy westminsterskie”. Swym orzecznictwem przyczyniły się do wykształcenia w Anglii jednolitego prawa powszechnego - common law.
Szczególną rolę w sądownictwie Anglii spełniał Sąd Kanclerski. Obejmował swą jurysdykcją zróżnicowane sytuacje. Po pierwsze, były to sprawy podległe prawu kościelnemu, rodzącym się normom prawa morskiego bądź angażujące obcych kupców. Wszystkie te kategorie nie były objęte prawem lokalnym i w konsekwencji nie mogły stanowić przedmiotu postępowania w common law. Rozstrzygnięcie ich w oparciu o prawo naturalne przypadło, więc kanclerzowi. Po drugie, Sąd Kanclerski orzekał w sprawach należących do sądów common law, jeśli ze względu na wojnę lub zamieszki nie mogły one pracować. Po trzecie, prowadził on postępowania przeciwko Koronie (o zwrot własności uzyskanej przez władcę bez podstawy prawnej), związane z nadaniami królewskimi oraz przeciwko własnym urzędnikom. Po czwarte wreszcie, powierzona mu została jurysdykcja w tych przypadkach, gdy w prawie powszechnym występował brak lub wada wiodące do niesprawiedliwego rozwiązania. Postępowanie w ostatniej grupie spraw określone było - od języka, w którym się toczyło - mianem angielskiego. Pozostała jurysdykcja, nazwana łacińską, była przejmowana stopniowo przez inne sądy: Exchequer, Admiralicji (sądził jedynie zbrodnie popełnione w obrębie kolonii, w której się zbierał. Wyjątkiem był tu sąd w Londynie. Jednakże prawo zezwalało na natychmiastowe powieszenie na fokmaszcie pirata, jeśli został schwytany na gorącym uczynku, bądź też osądzenie go w najbliższej osadzie) oraz Izby Gwiaździstej (wprowadzony przez Henryka VII Tudora w 1487 roku dla spraw o zdradę stanu. Jego działalność była wymierzona przede wszystkim we wszystkich przeciwników polityki królewskiej. Jego funkcjonowanie łamało zasady określone w Wielkiej Karcie Swobód, gdyż wyroki zapadały w nim nie w skutek prawidłowego postępowania sądowego, co w efekcie nacisku króla na bezwzględnie podporządkowanych mu sędziów tego trybunału. W istocie ten sąd orzekał w sprawach o przestępstwa skierowane przeciwko władzy królewskiej, ale zakres tych spraw zależał od aktualnych interpretacji królewskich). Wiodło to także do pozbycia się przez Sąd Kanclerski spraw o charakterze karnym i wyraźnej specjalizacji w materiach cywilnych. Sąd kanclerski od końca XV wieku wywierał poważny wpływ na kształtowanie się prawa w Anglii i korygowanie prawa powszechnego systemem equity.
Obok pięciu istniejących cały czas sądów westminsterskich, Henryk VII stworzył oprócz Sądu Izby Gwiaździstej jeszcze Sąd Wysokiej Komisji dla Spraw Kościelnych. Ten sąd powstał przede wszystkim dlatego, że wraz z przejęciem przez króla kontroli nad Kościołem angielskim sądownictwo kościelne straciło sens istnienia. Do tej pory istniała możliwość stosowania określonych środków od wyroków aż do sądu papieskiego w Rzymie. Zarwanie łączności z Rzymem oznaczało wykluczenie takiej drogi sądowej, ale ponieważ zasadnicza struktura kościelna, w tym struktura sądów kościelnych nie uległa zmianie, przeto konieczne było ustanowienie najwyższego kościelnego trybunału apelacyjnego w Anglii. Sąd ten oprócz dotychczasowej jurysdykcji nierzadko rozszerzał sferę aktywności, ingerując swoim orzecznictwem w sprawy przekonań religijnych osób nie będących członkami Kościoła anglikańskiego. Odegrał też istotną rolę w polityce represji wobec katolików prowadzonej przez Henryka VII, Elżbietę I i Jakuba I.
W XIV wieku ustaliła się organizacja sądów koronnych delegowanych, których sędziowie od początku sprawowali funkcje objazdowe i rozpatrywali sprawy sądowe w terenie. Do ich kompetencji należały sprawy cywilne oraz karne, w konkurencji z sądami pokoju. Jednak najcięższe sprawy były zarezerwowane ich wyłącznej kompetencji. W XIV wieku dokonano podziału Anglii na sześć okręgów sądowych, które były terenami objazdu delegowanych sędziów koronnych. Ten podział utrzymał się do 1873 roku. Sądy królewski i sądy pokoju faktycznie doprowadziły inne sądy lokalne do upadku. Nadal funkcjonowały sądy kościelne, jednak ich kompetencje ulegały stopniowemu ograniczeniu (konstytucja z Clarendon z 1166 roku - Henryk II ograniczył kompetencje sądów kościelnych zabraniając im powoływania ludności świeckiej oraz nakazywał klerowi odpowiadać przed sądami świeckimi w sprawach karnych. Umocnił wpływ króla na elekcje biskupów o opatów oraz konstytucje zabraniały apelacji do Rzymu bez zgody króla). Sądy kościelne posiadały kompetencje sądzenia ludności świeckiej zamieszkującej w dobrach kościelnych. Urzędy kościelne były obsadzane przez władcę.
Już w XIII wieku rozwinęła się w Anglii instytucja sądów przysięgłych. Była to forma udziały czynnika społecznego w procesie, a wiec niefachowych przedstawicieli społeczeństwa w wymiarze sprawiedliwości. Sędziowie przysięgli byli wybierani w każdym hrabstwie spośród osiadłych w hrabstwie właścicieli ziemskich mających określony roczny dochód. Nie były od nich wymagane kwalifikacje fachowe. Mieli oni bowiem tylko współpracować z nominowanymi sędziami, a więc sędziami pokoju lub sędziami koronnymi. Czynnik społeczny odgrywa rolę sędziego tylko, co do faktów. Mianowicie orzeka tylko bądź to o winie, bądź o niewinności. O kwalifikacji prawnej i karze orzeka sędzia zawodowy. Sądy przysięgłych miały stać się wzorem dla ław przysięgłych, które w XIX wieku zostały wprowadzone niemal we wszystkich państwach europejskich na kontynencie. W Anglii ławy przysięgłych brały udział zarówno w postępowaniu zarówno w sprawach karnych jak i cywilnych. Ewolucja sądów przysięgłych zakończyła się w XVI wieku. Współudział sędziów przysięgłych w wymiarze sprawiedliwości mógł przybierać trojaką formę:
Wielka Ława - składała się z 23 przysięgłych. Jej zadaniem było zbadanie, czy w danej sprawie istnieje podstawa do nadania dalszego biegu oskarżeniu. Dlatego albo umarzała sprawę, bądź kierowała ją do Ławy orzekającej dla spraw karnych w celu jej osądzenia. Decyzja zapadała zazwyczaj większością głosów.
Ława orzekająca dla spraw karnych - w jej skład wchodziła ława przysięgłych w fachowych sędziów nominowanych. Istota rzeczy polegała na oddzieleniu orzeczenia o winie, co należało do kompetencji ławy przysięgłych, od orzeczenia o wymiarze kary za co odpowiadali fachowi sędziowie. Formułowali pod adresem sędziów przysięgłych pytania dotyczące winy oskarżonego. Następnie ława przysięgłych wydawała werdykt potwierdzający winę, albo uznający niewinność oskarżonego. Musiał zapaść jednomyślnie. Na tym kończyła się rola przysięgłych. W wypadku potwierdzenia winy sędziowie stosując znane im przepisy prawne ustalali karę i wydawali wyrok.
Ława dla spraw cywilnych - działała na podobnych zasadach jak ława dla spraw karnych. Jednak w sprawach cywilnych nie orzeka się o winie, co utrudniało rozgraniczenie kompetencji pomiędzy ławą przysięgłych a sędziami. W praktyce przysięgli orzekali o stanie faktycznym, a fachowi sędziowie na podstawie orzeczenia ławy przysięgłych stosowali w swej decyzji przepisy prawa.
Instytucja sądów przysięgłych utrzymała się w Anglii do dzisiaj i była recypowana w XIX wieku na kontynencie, jednak dotyczyła niemal wyłącznie Ławy orzekającej dla spraw karnych.
Pobrane z umcs.net.pl
AdiX_1987