1

SPÓŁGŁOSKI

Согласные звуки

2

Spis treści

1. Podstawa klasyfikacji
2. Spółgłoski przedniojęzykowe
(переднеязычные) w ujęciu

kontrastywnym

3. Spółgłoska środkowojęzykowa
(среднеязычный) w ujęciu kontrastywnym
4. Spółgłoski tylnojęzykowe (заднеязычные)
w ujęciu kontrastywnym

3

1.

Podstawa klasyfikacji

Za podstawę przeglądu spółgłosek

bierzemy:

1)

miejsce

artykulacji

(местo

образования);

2)

sposób

artykulacji

(способ

образования);

3)

dźwięczność

lub

bezdźwięczność

;

4)

twardość

lub

miękkość

.

4

1.1 Miejsce artykulacji

Według miejsca artykulacji (места

образования) rozróżniamy:

1) w a r g o w e:

–

dwuwargowe

(губно-губные)

[б] [п]

–

wargowo-zembowe

: (губно-зубные)

[в] [ф]

2)

językowe

5

przedniojęzykowe

(переднеязычные):

-przedniojęzykowo-zębowe

(переднеязычные зубные):

[д] [т] [з] [с] [л] [н] [ц] [з] [p]

-przedniojęzykowo- dziąsłowe;

[ж] [ш] [ц] [ч]

Środkowojęzykowa

(среднеязычный, средненёбный)

[й] (j)

tylnojęzykowe

(заднеязычные)

[г] [к] [х]

6

1.2 Sposób artykulacji
(способ образования)

1) zwarto-wybuchowe

(смычные):

[д] [т] [г]

[к] [б] [п]

2) szczelinowe

(щелевые, фрикативные):

[з]

[с] [ш] [х] [д] [в] [ф]

3) spółotwarte

(смычно-проходные):

- nosowe (носовые):

[м] [н]

-boczne (боковые, латеральные):

[л]

4)

zwarto-szczelinowe

(слитный,

аффриката):

[ц] [ч]

5)

wibrujące

(дрожащие)

[p]

7

1.3

Dźwięczność

/

bezdźwięczność

Opozycję

dźwięczna

—

bezdźwięczna

reprezentuje

11 par

:

[б]—[п], [б]—[п], [д] — [т], [д‘]—[т‘],

[в]—[ф], [в]—[ф], [з] —[с], [з] —[с], [г]

— [к], [г] — [к], [ж] — [ш]

- spółgłoski spółotwarte

(сонорные)

[м], [м’], [н], [н’], [л], [л‘], [р], [р’] [j]

Brak oponenta bezdźwięcznego wszystkim

spółotwartym.

Rosyjskim spółgłoskom

[ц], [ч]

brak

oponentów dźwięcznych. W języku polskim

natomiast mamy:

[c] [dz] [ć] – [dź].

8

1.4

Twardość

/

miękkość

Miękki dźwięńki różnią się tym, że przy ich

wymawianiu do podstawowej artykulacji dołącza

się dodatkowo artykulacja palatalna: zbliżenie

środkowej części języka do podniebienia twardego.

Opozycję

twarda — miękka

reprezentuje

15 par:

[в] — [б’], [п]—[п’], [д] —[д’], [т] —[т’],

[в] — [в’], [ф] — [ф’], [з] — [з’], [с] — [с’], [г]

— [г’], [к] — [к’] [х] — [х’]

(przy czym

[г’], [к’],

[х’]

występują w ograniczonym zakresie: tylko

przed samogłoskami szeregu przedniego),

[м] —

[м’], [н] — [н’], [л] — [л’], [р] — [р’].

Brak oponenta miękkiego spółgłoskom

[ж] [ш]

[ц].

Brak oponenta twardego spółgłoskom

[ч], [й] .

9

W języku rosyjskim spółgłoski twarde

[д]

[т]

[з]

[с]

mają

dokładne

odpowiedniki fonetyczne miękkie

[д’]

[т’] [з’] [с’]

różniące się od tamtych

tylko zmiękczeniem. Brak ich natomiast w
języku polskim. Natomiast literackiemu
językowi rosyjskiemu nieznane są polskie
spółgłoski środkowo-językowe

[ź] [ś]

[dź] [ć] [ń]

.

10

Spółgłoski

przedniojęzykowe w

ujęciu kontrastywnym

W artykulacji niektórych rosyjskich spółgłosek

przedniojęzykowo-zębowych

w porównaniu ze

spółgłoskami polskimi zachodzą istotne r ó ż n i c e.

[з’] [с’]

są to miękkie spółgłoski przednio-

językowo-zębowe zupełnie różne od polskich
środkowo językowych

[ź], [ś].

Stosunek rosyjskich

[з’] [с’]

do

[з] [с]

jest taki sam jak np. polskich i

rosyjskich

[б’] [п’]

do

[б] [п]

;

[b’],[p’].

Trzeba więc wymawiać właśnie takie miękkie

przednio-językowo-zębowe

[з’] [с’]

w wyrazach,

jak:

зима, землю, зерно, зёрна, взять, изюм,

сито, серый, село, сёла, саду, сюда

itp.

11

То samo się odnosi do zwarto-wybuchowych

[д‘],

[т‘].

I one również są silnie zmiękczonymi

odpowiednikami

twardych

[д],

[т]

o

podstawowej artykulacji przednio-językowo-
zębowej. Różnią się więc od polskich zwarto-
szezelinowych środkowojęzykowych

[dz’], [c‘]

i sposobem, i miejscem аrtykulacji.

Wyrazy:

дикий, дело, дед, дёшево, дятел,

дюжина, тихий, тело, тёплый, тяжесть,
тюфяк

należy wymawiać:

[д’ик’ий], [д’елъ],

[д’ет],

[д’ошъвъ],

[д’ат’ьл],

[д’ужынъ],

[т’их’ий], [т’елъ], [т’оплый], [т’ажэс’т’],
[т’уф’ак].

12

Rosyjskie spółgłoski

[д’] [т’]

są o wiele

więcej

spalatalizowane

od

bardzo

nieznacznie zmiękczonych polskich

z, s,

d, t

w wyrazach, jak:

poezja, pasja,

podium, partia.

Wreszcie między miękkim

[н’]

a

twardym [n] w języku rosyjskim także
istnieje dokładna odpowiedniość, inaczej
niż w języku polskim:

[н’]

rosyjskie jest

spalatalizowaną spółgłoską p r z e d n i o
- j ę z у k o w o - z ę bo w ą.

13

Rosyjskie

[л]

twarde to spółotwarta

boczna (боковая)

spółgłoska przednio-

językowo-zębowa. Przy jej wymawianiu
przednia część języka przywiera do górnej
krawędzi górnych siekaczy, powietrze zaś
wydostaje się po obu lub czasem po jednej
stronie między bokami języka a zębami. W
języka rosyjskim nie zastępuje się jej głoską

[ў]

, tzn.

[У]

niezgłoskotwórczym.

14

Rosyjskie

[л’]

to spółgłoska wybitnie

miękka

przy

której

wymawianiu

podniesienie

środkowej

części

języka

powoduje przyleganie dużej powierzchni
jego części przedniej do podniebienia
twardego. To

[л’]

jest jeszcze miększe od

polskiego

[l]

wymawianego

przed

samogłoską

[i]

. Występuje, podobnie jak

polskie

[l]

, nie tylko przed

i, e, e,

lecz

również przed

a, o, u, э

, nр. поляна

[

пΛл’анъ], лёд [л’oт], люди [л’уд’и], воля

[вол’ь], поле [пол’ь].

15

Spółgłoska

[ц]

jest tak samo jak w języku

polskim zawsze twarda. Wynikają stąd
następujące konsekwencje: nie może jej
zmiękczyć następujące

e

, czyli że wymawia

się ją twardo również w wyrazach takich, jak:

цепь

[цэп’],

целый

[цэлый],

процеживать

[пръцэжыват’]; gdy występujące po niej

e

ulega redukcji, rezultatem tego zamiast

e

jest

э

, nр.

цена

[цы

э

на],

целина

[цъл’ина]

цедить

[цы

э

д’ит’]; nie wymawia się po niej

[и]

tylko

[ы

] niezależnie od pisowni, nр.:

цинк

[цынк], цифра [цыфръ],

цикорий

[цыкор’ий].

16

Spółgłoski

[ж] [ш]

tak samo jak

[ц]

są zawsze

twarde. Wobec tego wymawia się je twardo również
przed

[э],

nр.:

женщина

[жъншына], з

ажечь

[зажэч’],

уважение

[ув

Λ

жэн’иjь]. Sprawia to

także, że się po nich wymawia jako rezultat redukcji
samogłoski tylko ы

э

, nр.

жена

[жы

э

на],

шестой

[шы

э

стой] и po

[ж] [ш

] w ogóle nie występuje,

gdyż jako po twardych możliwy jest po nich tylko
jego wariant

[ы]

. Chociaż się po nich pisze właśnie

zawsze

“и”

, pisownia w tych wypadkach jest

sprzeczna z wymową, nр.:

жир

[жыр],

жила

[жылъ],

ужин

[ужын]. Pisownia nie zgadza się z

wymową również wtedy, gdy się po [ж] [ш] pisze
znak miękkości

“ь”

, пр. w wyrazach

рожь

[рош]

режь

[р’эш] — rozkaźnik od czasownika

резать

,

мышь

[мыш],

пишешь

[п’ишъш].

17

Istnieją wszakże w języku rosyjskim

miękkie spółgłoski podwojone (geminaty),
określane też jako wzdłużone

[жж], [шш]

.

[жж] [ж’ж’]

wymawia się w stosunkowo

nielicznych

wypadkach,

na

skutek

uproszczenia

artykulacji

w

grupach

złożonych z dwóch spółgłosek: зж albo жд'.
W dzisiejszej pisowni spotykamy trzy
sposoby oznaczania wzdłużonego z :

жж,

зж, жд,

пр.:

вожжи

[вож’ж’и],

дрожжи

[дрож’ж’и],

позже

[пож’ж’ь];

дожди

[д

Λ

ж’ж’и].

18

Wzdłużone miękkie

[ш’ш’]

wymawia się

również w wyniku uproszczenia wymowy

połączenia spółgłosek

[шч’]

, oddawanego

jedną literą «

щ

», nр.:

щи

[

ш’ш’и

],

щука

[ш’ш’у к ъ],

пища

[п’иш’ш’ъ],

гуща

[гуш’ш’ъ].

Taka wymowa panuje w Moskwie, nie jest

ona jednak powszechna w języku rosyjskim

W niektórych miejscach, np. w

Leningradzie, wymawia się w tym wypadku

dwie spółgłoski miękkie

[ш’ч’].

Wyjątkowo wymawia się miękkie

[ж’ж’]

,

[ш’ш’]

niektórych wyrazach obcych, jak

np.

жюри

,

брошюра.

19

Rosyjskie

[ч]

w przeciwieństwie do

polskiego

[ć]

jest zawsze miękkie. Toteż

nie jest ono możliwe przed samogłoską

ы.

Znazcy to, że polskiemu

czyżyk

odpowiada rosyjskie

чижик

, polskiemu

czysty

rosyjskie

чистый

itd.

Trzeba również pamiętać o miękkiej

wymowie

ч

w takich wyrazach jak:

час

[ч’ас],

честь

[ч’эст],

крючок

[крюч’ок],

чудо

[ч’удо],

речка

[реч’ка].

20

Język rosyjski posiada miękką przednio

językową spółgłoskę spółotwartą wibrującą

[р’]

, odpowiednik twardego

[р]

. Występuje

ona zawsze przed samogłoskami

и, e, ё

,

może występować również przed

а, о, и,

э,

nр.:

кривой

[кр’ивой],

речка

[р’еч’ка],

река

[р’екъ] ряд [р’яд],

орёл

[

Λ

р’ол],

рюмка

[р’умкъ],

море

[мор’е].

Tema

р’

języku polskim odpowiada [ż]

albo [sz] oddawane w piśmie połączeniem

liter

“rz”

.

21

Miękkie

[н’]

rosyjskie jest dokładnym

odpowiednikiem twardego

[н],

podczas

gdy

polskie

[ń]

ma

artykulację

środkowojęzykową.

22

Spółgłoska środkowojęzykowa
(среднеязычный)

w ujęciu

kontrastywnym

[j]

występuje tylko bezpośrednio przed

akcentowaną samogłoską. W alfabecie

rosyjskim brak na jego oznaczenie osobnej

litery; oddaje się tylko połączenia

j + a

przez literę

я

,

j + e

przez

e

,

j + o

przez

e

(albo czasem

ё

) oraz

j + u

przez

ю

, nр.:

яма

[jамъ],

ель

[jэл’],

еж

[jош],

юг

[jук],

края

[кр

Λ

jа],

поездка

[п

Λ

jэсткъ],

приём

[пр’иjом],

приют

[приjут],

семья

[с’и

э

мjа],

подъезд

[п

Λд

jэст],

объём

[

Λб

jом],

вьюга

[вjугъ].

23

Spółgłoska

[й]

występuje również

przed akcentowanym и po miękkiej
spółgłosce i wtedy nie ma własnego
znaku na piśmie.

Że się ją wymawia, oznacza się jednak

przez umieszczanie między spółgłoską a

и

litery “

ь”

, nр.:

статьи

[ст

Λ

т’jи],

ручьи

[руч’jи],

соловьи

[с

Λ

лъв’jи].

Wyjątkowo

w

wyrazach

obcych

spółgłoskę

[й]

oddaje się osobną literą

“й”

, nр.:

район, майор, фойе

.

24

Nieco

inny

dźwięk

odpowiadający

spółgłosce

[й]

wymawia

się

przed

samogłoską

bezprzyciskową

oraz

po

samogłosce w obrębie wspólnej z nią

zgłoski. Jest to niezgłoskotwórcze

[й] (j).

Po samogłoskach oznacza się je osobną

literą

“й”

,

nр.:

стая

[стаja],

заявить

[з

Λ

jи

э

в’ит’],

жаркое

[ж

Λ

ркоjь],

поезд

[поjъст],

сею

[сеjу],

знающий

[знауjш’ш’ий],

варенье

[в

Λ

р’энjь],

край

[край],

чайка

[чайкъ],

ручей

[руч’эй],

скамейка

[ск

Λ

м’эйкъ],

большой

[б

Λ

л’шой],

постройка

[п

Λ

стройкъ],

дуй

[дуй],

буйный

[буйный].

25

Spółgłoski tylnojęzykowe

(заднеязычные)

w ujęciu

kontrastywnym

Miękkie spółgłoski tylnojęzykowe występują tylko

przed samogłoskami szeregu przedniego

э, и

;

przed

э, о

tylko w wyrazach obcego pochodzenia

albo przed końcówkami. Nie ma też ich na końcu
wyrazów.

Trzeba

podkreślić

istnienie

w

systemie

spółgłosek rosyjskich miękkiego

[х’]

które w języku

polskim,

spotykamy

zupełnie

wyjątkowo

w

wyrazach

chichot,

chichotać,

podsłuchiwać

,

wymachiwać

oraz w kilku wyrazach pochodzenia

obcego, jak:

Chiny, chimera, chirurg, chiton,

rachityczny

.

26

Co do twardego

[х]

należy zaznaczyć,

że w języku rosyjskim w odróżnieniu od
polskiego nie może się ono znajdować
przed

[ы],

to znaczy, że nie istnieje w

języku rosyjskim połączenie

хы

.

Przykłady:

герань, генерал, ноге,

вьюге, келья, руке, белке, херес,
Херсон, блохе, вехе, гиря, гибель,
ноги, кишка, кислый, руки, хижина,
хитрый, блохи.

27

W wyjątkowych wypadkach w wyrazach

obcych zdarzają się miękkie spółgłoski
tylnojęzykowe

g,

к

przed

innymi

samogłoskami, nр.:

гяур, маникюр.

Miękkie

к

przed

о

występuje w formach

2. i 3. os. 1. poj. oraz 1. i 2. os. 1. mn.
czasu teraźn. od czasownika

ткать

:

ткёшь, ткёт, ткём, ткёте.

28

28

Diękuję za uwagę