4. ROLA TEORII OSOBOWOŚCI W

KONSTRUOWANIU TESTÓW

• Teorie osobowości miały na ogół swoje źródła w praktyce klinicznej.

Jednak podejście to było znacznie rzadziej wykorzystywane w
odniesieniu do inwentarzy samoopisowych, jakkolwiek powstało w
ten sposób kilka znanych narzędzi.

4.1. Wieloosiowy Inwentarz Kliniczny Millona (Millon Clinical

Multiaxial Inventory).

• Wieloosiowy Inwentarz Kliniczny Millona-III (MCMI-III ) opublikowano

w 1977 roku. Jego autorzy kontynuują tradycje MMPI.

• MCMI-III służy takim samym jak celom jak MMPI, wprowadzając

jednocześnie istotne innowacje metodologiczne.

• Prace nad MCMI-III podjęto z zamiarem wsparcia MMPI i

wykorzystania postępów w dziedzinie diagnozy zaburzeń
psychicznych i konstruowania testów.

Teoretyczne podstawy Millona MCMI-III

• Teoria Millona zawiera macierz stylów osobowości utworzoną przez

połączenie typów wyróżnionych na dwóch wymiarach, a mianowicie

na wymiarze:

– „źródła wzmocnienia" (odizolowany, niezgodny, zależny,

niezależny i ambiwalentny) i na wymiarze

– „wzoru radzenia sobie" (aktywny lub bierny).

 Teoria stylów osobowości Millona była jedną z podstaw dla określenia

kategorii zaburzeń osobowości na Osi II (Axis II) w podręczniku

Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders-Ill (DSM-HI -

1980), opracowanym przez Amerykańskie Towarzystwo

Psychiatryczne, aktualnie dostępnym w czwartym wydaniu (DSM-IV

-1994).

• Skale kliniczne MCMI-III są z kolei zgodne, ale nie tożsame z

systemem klasyfikacyjnym w DSM-IV.

• „MCMI-III nie jest ogólnym narzędziem pomiaru osobowości

przeznaczonym do badania populacji osób normalnych i do

celów wykraczających poza diagnostyczny przesiew i diagnozę

kliniczną" (Millon i in., 1994).

Opis skal MSMI-III

•

MCMI-III zawiera 175 krótkich stwierdzeń samoopisowych,

które badany ocenia w kategoriach „Prawda" lub „Fałsz".

•

Profil obejmuje 24 skale kliniczne.

•

Skale kliniczne ujęte są w cztery główne kategorie, a

mianowicie:

– kliniczne wzorce osobowości,

– poważna patologia osobowości,

– kliniczne syndromy i

– poważne syndromy.

•

• Pierwsze dwie kategorie obejmują skale przeznaczone do pomiaru

trwałych zaburzeń wzorców osobowości z Osi II DSM o różnym

nasileniu.

• Pozostałe dwie obejmują niektóre syndromy z Osi I DSM.

• Trzy wskaźniki modyfikujące i wskaźnik kontrolny służą do wykrywania

nietypowych wzorów odpowiedzi i nastawień wpływających na

wykonywanie testu.

Tabela 13.2.

Skale Wieloosiowego Inwentarza Klinicznego

Millona - III

Kliniczne

wzorce

osobowości

Kliniczne syndromy

Schizoidalna

Lęk

Unikająca

Somatoformiczny

Depresyjna

Dwubiegunowy: Maniakalny

Zależna

Dystymia

Histrioniczna

Uzależnienie od Alkoholu

Narcystyczna

Uzależnienie od Narkotyków

Antyspołeczna

Zaburzenia Posttraumatyczne

Agresywna

Kompulsywna

 

Bierno-agresywna

(Negatywistyczna)

 

Samoniszcząca się

 

Skale Wieloosiowego Inwentarza Klinicznego Millona –

III, c.d.

Poważne syndromy

 

Zaburzenia My

ślenia

 

Depresja Właściwa

 

Zaburzenia

 

Poważna patologia

osobowości

Wskaźniki modyfikujące

Schizotypal

Ods

łanianie się

Borderline

Aprobata

Paranoidalna

Deprecjonowanie

Opis MCMI-III, c.d.

• Jedną z najistotniejszych innowacji wprowadzonych w MCMI

jest zastosowanie wyników standaryzowanych nazywanych
wynikami odniesionymi do proporcji podstawowych (base rate -
BR scores). Nie są one normalizowane, ale odniesione do
wskaźników rozpowszechnienia mierzonej cechy.

• Graniczne wyniki BR (cutoff BR scores) skal MCMI ustala się

tak, by odzwierciedlały aktuarialne proporcje podstawowe
(actuarial base rate data) w obrębie populacji psychiatrycznych
dla określonych warunków, które skale mierzą.

• Ponieważ wskaźniki rozpowszechnienia mogą zmieniać się

zależnie od populacji i środowiska klinicznego, wyniki BR w
niektórych skalach MCMI-III dostosowuje się ze względu na
środowisko, chroniczność, wskaźniki lęku i depresji i niektóre
wzory odpowiedzi.

Opis MCMI-III, c.d.

• Przy doborze pozycji do MCMI zastosowano podejście

wielostronne, charakterystyczne dla współczesnej praktyki w
zakresie konstruowania i walidowania inwentarzy osobowości.

• Procedura obejmowała trzy podstawowe etapy:

– teoretyczno-formalny (formułowanie i selekcja pozycji, tak by odpowiadały

istotnym klinicznie konstruktom);

– wewnętrzno-strukturalny (np. korelacje pomiędzy pozycjami i skalami,

wskaźniki częstości zgadzania się) i

– zewnętrzno - kryterialny (np. ustalanie różnic między grupami

diagnostycznymi i grupą odniesienia oraz walidacja krzyżowa na nowych
próbach).

• Grupy odniesienia wykorzystane w analizie pozycji MCMI-III i

poprzednich wersji narzędzia składały się z prób pacjentów
psychiatrycznych, a nie osób normalnych. Procedurę tę
uzasadnia szczególny sposób użycia prób klinicznych przy
opracowywaniu norm i wyników przeliczonych.

Cele badań przy pomocy MCMI-III

• Jednym z głównych celów MCMI jest pomoc w procesie

diagnozy różnicowej. Zadanie to komplikuje fakt, że u jednej i
tej samej osoby mogą współwystępować w tym samym czasie
różne zaburzenia psychiczne.

• Wyniki badań wskazują, że powtarzanie się części pozycji w

różnych skalach może zmniejszać w znacznym stopniu ich
moc dyskryminacyjną, szczególnie wówczas, gdy badany jest
w stanie lęku i depresji. Trzeba także koniecznie zebrać więcej
danych na temat diagnostycznej wartości skal odnoszących
się do syndromów klinicznych.

• MCMI jest potencjalnie wartościowym narzędziem diagnozy

zaburzeń osobowości i oceny efektów ich leczenia (Choca,
Shanley i Van Denburg, 1992; Craig, 1993; Goncalves,
Woodward i Millon, 1994; Retzlaff, 1995; CR. Reynolds, 1992a)

Millona kwestionariusze do badania osobowości

• Millon opracował dwa nowe narzędzia, które rozszerzają jego podejście

do diagnozy osobowości i zaburzeń psychicznych.

• MACI - Kliniczny Inwentarz Millona dla Młodzieży [Millon Adolescent

Clinical Inventory ; Millon, Millon i Davis, 1993), który został pomyślany

jako specyficzne narzędzie do badania młodzieży w wieku od 13 do 19

lat w praktyce klinicznej.

• MAPI - Inwentarz Osobowości Millona dla Młodzieży (Millon Adolescent

Personality Inventory; Millon, Green i Meagher, 1982), wcześniejszego

narzędzia przeznaczonego pierwotnie zarówno do celów diagnozy

klinicznej, jak i doradztwa zawodowego i szkolnego, którego skale

dotyczą podstawowych stylów osobowości, wyrażanych niepokojów i

tendencji behawioralnych u młodzieży.

• MIPS - Wskaźnik Stylów Osobowości Millona [Millon Index of Personality

Styles ; Millon, 1994) został pomyślany jako narzędzie diagnozy

osobowości normalnych osób dorosłych, które w różnych instytucjach

zajmujących się poradnictwem szukają pomocy w rozwiązywaniu

problemów zawodowych, rodzinnych i społecznych.

• MIPS był standaryzowany na próbach osób dorosłych i studentów

college'ów i łączy elementy teorii osobowości Millona, Freuda i Junga.

4.2. Skala Upodobań Osobistych Edwardsa

(Edwards Personal Prefrence Schedule - EPPS)

• Jedną z najbardziej inspirujących do prac nad tworzeniem testów -

teorii osobowości był system jawnych potrzeb Murraya i jego
współpracowni-ków z Harwardzkiej Kliniki Psychologicznej (Murray i
in., 1938).

• Jednym z pierwszych inwentarzy przeznaczonych do mierzenia siły

tego rodzaju potrzeb była Skala Upodobań Osobistych Edwardsa
(1959).

• Edwards wybrał 15 potrzeb z listy Murraya i przygotował pulę pozycji

o treści odpowiadającej poszczególnym potrzebom.

– Uwzględnił między innymi potrzebę osiągnięć (starania się ze wszystkich

sił i osiągania czegoś trudnego), szacunku (spełniania oczekiwań innych),
pokazania się (bycia centrum uwagi), dominacji (wpływania na innych i
bycia spostrzeganym przez innych jako lider), opiekowania się (pomagania
innym w potrzebie).

• Inwentarz składa się z 210 par stwierdzeń. Pozycje z każdej z 15 skal pojawiają

się w parach z pozycjami z pozostałych 14 skal.

• Badani wybierają z każdej pary to stwierdzenie, które lepiej ich charakteryzuje.

Opis EPPS

• Ze względu na wymuszony wybór, wyniki w EPPS mają

charakter ipsatywny. Znaczy to, że siła każdej potrzeby nie
jest wyrażona w kategoriach absolutnych, ale w relacji do
siły innych potrzeb u danej osoby. Układem odniesienia dla
wyniku jest tu konkretna osoba, a nie próba normalizacyjna.

• Ponieważ suma wszystkich wyników w skalach jest stała dla

wszystkich osób badanych, to wzrost wyniku dowolnej
osoby w dowolnej skali o jeden punkt musi prowadzić do
obniżenia jej wyniku o jeden punkt w jakiejś innej skali.
Dlatego dwie osoby o identycznych wynikach w EPPS mogą
znacznie różnić się absolutną siłą swych potrzeb.

• Choć EPPS ma normy pozwalające zamieniać wyniki na

centyle, to ze względu na ipsatywny charakter wyników
zasadność tego rodzaju zamiany może być kwestionowana.

Opis EPPS, c.d.

• Choć dane na temat trafności EPPS przedstawione w

podręczniku są skromne, to jednak, według Strelaua (2006),
opublikowano wyniki szeregu niezależnych badań
walidacyjnych. Wyniki te często trudno jest interpretować,
ponieważ w większości badań nie uwzględniono ipsatywnego
charakteru danych.

• Gdy wyniki mają charakter ipsatywny, średnie interkorelacje

poszczególnych skal wykazują tendencję do przyjmowania
wartości ujemnych, a średnia korelacja wszystkich skal z
dowolną zmienną zewnętrzną zbliża się do zera (Hicks, 1970).

• Danych ipsatywnych nie można analizować za pomocą zwykłych

procedur korelacyjnych. Nic więc dziwnego, że opublikowane
badania trafności dały sprzeczne i nierozstrzygające wyniki
(patrz np. Piedmont, McCrae i Costa, 1992).

4.3. Douglasa Jacksona Kwestionariusze do Badania

Osobowości

(Personality Research Form - PRF)

• Dla Douglasa N. Jacksona (1970, 1989) punktem wyjścia do opracowaniu PRF był

szczegółowy opis konstruktów, które mają być mierzone. Na podstawie tych
opisów sformułował pozycje testowe, a także zdefiniował cechy, które oceniają
sędziowie w ramach badania trafności.

• PRF jest dostępny w pięciu różnych wariantach, w tym w dwu zestawach wersji

równoległych (A, B oraz AA. BB) składających się odpowiednio z 300 i 440 pozycji.

• Dłuższe wersje dostarczają wyników w 22 skalach (każda opiera się na 20

pozycjach), w tym w dwu skalach kontrolnych - Niskiej Częstości (Infrequency) i
Aprobaty Społecznej [Desirability).

• Krótsze wersje obejmują po 15 skal (każda składa się z 20 pozycji). Dodatkowa

wersja (E), która powstała później, przy wykorzystaniu wyrafinowanych technik
analizy pozycji, składa się z 352 najlepszych pozycji z dłuższych wersji i obejmuje
22 skale, z których każda zawiera 16 pozycji.

• Wersja E, najczęściej obecnie stosowana, operuje także łatwiejszym językiem niż

pozostałe.

• Wynik w skali Niskiej Częstości traktowany jest jako wskaźnik przypadkowości

odpowiedzi pochodzącej z niedbałości, niezrozumienia pytań lub innych jeszcze
źródeł i opiera się na liczbie wybranych przez badanego odpowiedzi bardzo mało
prawdopodobnych.

Podstawy teoretyczne i sposób opracowania pozycji

testowych PRF

• PRF wyrósł z teorii osobowości Murraya. Wykorzystując liczne badania i

literaturę teoretyczną zgromadzoną w okresie trzydziestu lat, Jackson
sformułował behawioralne, wzajemnie rozłączne definicje 20 konstruktów, czyli
cech osobowości. Dwanaście z nich nosi takie same nazwy jak cechy w EPPS.

• Podręcznik zawiera opisy osób uzyskujących wysokie wyniki w każdej z 20 skal,

a także zestawy przymiotników definiujących cechy.

• Stosując starannie kontrolowane procedury, przygotowano dla każdej skali pulę

ponad 100 pozycji.

• Następnie wybrano spośród nich po 20 pozycji, kierując się wysokimi

współczynnikami korelacji dwuseryjnej z ogólnym wynikiem w danej skali i
niską korelacją z wynikami w innych skalach, w tym także w skali Aprobaty
Społecznej.

• Wyeliminowano pozycje, dla których uzyskano skrajnie wysokie proporcje

odpowiedzi potakujących.

• Procedury zastosowane przy konstrukcji wersji E obejmowały obliczenie

wskaźnika skuteczności każdej pozycji. Wskaźniki te oparte są na wagach
pochodnych od różnych parametrów statystycznych pozycji i pozwalają
urangować pozycje w obrębie każdej skali pod względem ich skuteczności.

Przykłady definicji skal w kwestionariuszu PRF

(Jackson, 1989)

Skala

Opis osoby uzyskującej

wysoki wynik

Przymiotniki

definiujące cechę

Struktur

a

poznawc

za

Nie lubi niejasności lub

niepewności informacji; chce

pełnej odpowiedzi na wszystkie

pytania; decyzje pragnie

podejmować na podstawie

określonej wiedzy, a nie na

podstawie przypuszczeń lub

prawdopodobieństwa.

precyzyjny, punktualny,

stanowczy, poszukujący

pewności, drobiazgowy,

perfekcjonistyczny,

wyjaśniający, dobitny,

dokładny, rygorystyczny,

dosłowny, unikający

dwuznaczności, definiujący,

sztywny, potrzebujący

strukturalizacji.

Wrażliwo

ść

zmysłow

a

Zwraca uwagę na zapachy,

dźwięki, widoki, smaki i na

wrażenia dotykowe; pamięta te

wrażenia i uważa je za ważny

element życia; jest wrażliwy na

wiele form doświadczenia; może

mieć hedonistyczny lub

estetyczny pogląd na życie.

estetyczny, znajdujący

przyjemność w doznaniach

fizycznych, uważny,

przyziemny, świadomy,

zwracający uwagę na

otoczenie, czujący, wrażliwy,

zmysłowy, otwarty na

doświadczenie,

spostrzegawczy, bystry,

doceniający wrażenia.

Właściwości psychometryczne PRF

• Trafność teoretyczną PRF zapewniają w znacznym stopniu

procedury zastosowane przy formułowaniu i wyborze
pozycji do skal. Przeprowadzone później analizy czynnikowe
potwierdziły zasadność pogrupowania pozycji w 20 skal.

• Korelacje z porównywalnymi skalami w takich inwentarzach,

jak Kalifornijski Inwentarz Psychologiczny, Analiza
Temperamentów Guilforda-Zimmermana i NEO PI,
dostarczyły dodatkowych argumentów na rzecz trafności
wyróżnionych cech.

• PRF był z powodzeniem stosowany w różnych kulturach i to

nie tylko zachodnich (Jackson, Guthrie, Astilla i Elwood,
1983; Paunonen, Jackson, Trzebiński i Forsterling, 1992).

Zmodyfikowana wersja Inwentarza

Osobowości Jacksona

(Jackson Personality Inventory-

Revised - JPI-R)

• JPI-R opracowano z zastosowaniem podobnych do PRF, ale

udoskonalonych procedur konstruowania skal, jest zorientowana
bardziej praktycznie (Jackson, 1976).

• Cechy wybrano na podstawie literatury z zakresu psychologii

osobowości i psychologii społecznej, kierując się po części ich
znaczeniem dla przewidywania zachowania osób normalnych w
różnych warunkach.

• Wśród cech mierzonych przez 15 skal są lęk, gotowość do

współpracy, odpowiedzialność, wnikliwość społeczna i tolerancja.

• W ostatnim wydaniu tego inwentarza (1994) zaktualizowano

normy dla studentów college'ow i opracowano nowe normy dla
wykwalifikowanych robotników i urzędników, co umożliwia
stosowanie inwentarza w poradnictwie szkolnym i przy
zatrudnianiu pracowników.

Opis JPI-R

• W skalach, które ujęte są obecnie w pięć wiązek wyższego rzędu,

porównywalnych z kategoriami Modelu Pięciu Czynników (FFM).

• Wiązki Ekstrawersja (Extroverted), Niezawodność (Dependable) i

Analityczność (Analytical) w JPI-R są bardzo podobne do wymiarów
Ekstrawersja, Sumienność i Otwartość na Doświadczenie z FFM.

• Wiązka z JPI-R, Emocjonalność (Emotional), stanowi połączenie

Neurotyczności i Ugodowości z Modelu Pięciu Czynników.

• Natomiast wiązka Oportunizm (Opportunistic), obejmująca skale

Wnikliwości Społecznej (Social Astuteness) i Podejmowania Ryzyka
(Risk Taking), nie ma odpowiednika w FFM i jest traktowana jako
czynnik unikatowy.

• Dla celów diagnozy stanów psychopatologicznych - stosując te

same surowe standardy, których użyto przy konstruowaniu PRF i
JPI -Jackson stworzył Podstawowy Inwentarz Osobowości (Basic
Personality Inventory - BPI; Jackson, 1989a).

Samoopisowe inwentarze osobowości :

podsumowanie

• Przedstawiony przegląd inwentarzy samoopisowych wskazuje, że

coraz wyraźniej rysuje się tendencja do łączenia różnych podejść.
Dotyczy to szczególnie inwentarzy Jacksona i innych inwentarzy
powstałych w ostatnim dziesięcioleciu, których autorzy stosują
wszystkie strategie z wyjątkiem strategii empirycznej.

• Nawet inwentarze Minnesota, które są czołowym przykładem

zastosowania kryteriów empirycznych przy tworzeniu klucza,
zawierają obecnie także skale oparte na analizie treści i analizie
czynnikowej.

• Narzędzia oparte na analizie treści i na teorii są łatwiejsze w

konstrukcji i bardziej efektywne w stosowaniu niż narzędzia
odwołujące się do kryteriów empirycznych.

• Istnieje też dość powszechna zgoda co do tego, że konstrukcja

inwentarza powinna rozpoczynać się od jasnego zdefiniowania
cechy lub konstruktu, który ma być mierzony.

5. POSTAWY WOBEC TESTU I TENDENCYJNOŚĆ

ODPOWIEDZI

•

Inwentarze samoopisowe są szczególnie narażone na świadome fałszowanie faktów.

•

Osoby badane często rozpoznają znaczenie odpowiedzi, uznając jedne za bardziej
pożądane czy akceptowane społecznie niż inne. Szczególnie w takich okolicznościach,
jak ubieganie się o pracę lub o przyjęcie do szkoły, osoby badane mogą starać się
„dobrze wypaść", czyli wybierać odpowiedzi, które tworzą korzystny ich wizerunek.

•

W innych warunkach osoby badane mogą starać się „źle wypaść", przedstawiając się
jako bardziej zaburzone z psychologicznego punktu widzenia niż są w rzeczywistości.
Może tak się zdarzyć np. przy testowym badaniu osób podejrzanych o popełnienie
przestępstwa.

•

W typowym badaniu zjawiska symulacji w klasie szkolnej można prosić różne grupy o
odegranie specyficznych ról. Na przykład:

– części klasy poleca się, by odpowiadała na pytania inwentarza tak, jak

odpowiadałby szczęśliwy i dobrze przystosowany uczeń;

– druga część klasy ma odpowiadać w taki sposób, jak osoba poważnie

nieprzystosowana; wreszcie

– trzecią część klasy prosi się o szczere odpowiadanie, z odwołaniem się do

rzeczywistego zachowania.

•

Można także dwukrotnie zbadać danym testem te same osoby, najpierw z instrukcją,
która poleca w określony sposób symulować, a następnie z instrukcją standardową.

•

Wyniki takich badań wyraźnie pokazują, jak łatwo można stworzyć zamierzone
wrażenie.

5.1. Oszukiwanie i aprobata społeczna

• A.L. Edwards (1957), który jako pierwszy badał zmienną aprobaty społecznej,

określał ją początkowo jako efekt fasadowy, czyli nieświadomą na ogół
tendencję do „pokazywania się z dobrej strony". Tendencja ta może wskazywać
na brak wglądu we własne cechy, samooszukiwanie się lub niechęć do
stawienia czoła własnym ograniczeniom.

• Crowne i Marlowe (1964) oraz N. Frederiksen (1965) przedstawili dane

sugerujące, że tendencja do przedstawiania się w korzystnym świetle wiąże się
z bardziej ogólną potrzebą obrony własnego ja, unikania krytyki, konformizmu
społecznego i społecznej akceptacji.

• Z drugiej strony, osoba, która opisując siebie wybiera pozycje stawiające ją w

niekorzystnym świetle, może być motywowana przez potrzebę uwagi, sympatii
lub uzyskania pomocy w rozwiązywaniu osobistych problemów. Na przykład
osoby poszukujące pomocy psychoterapeutycznej mogą przedstawiać się w
inwentarzu jako bardziej nieprzystosowane niż są w rzeczywistości.

• Na wyniki badań mogą mieć wpływ takie zmienne, jak sposób spostrzegania

przez badanych oczekiwań badającego, pragnienie obrony obrazu własnej
osoby albo chęć sprawienia przyjemności lub dokuczenia eksperymentatorowi
(Silverman i Shulman, 1970).

Samooszukiwanie a manipulacja

• Manipulowanie wywoływanym wrażeniem oznacza świadomą

dyssymulację, która ma na celu stworzenie specyficznego efektu,
pożądanego przez odpowiadającego. Traktowane jest jako czynnik
zniekształcający samoopisy, który należy mierzyć i w miarę możliwości
minimalizować lub ograniczać jego działanie.

• Samooszukiwanie polega na tym, że odpowiadający zazwyczaj

przedstawia siebie w zniekształcony pozytywnie sposób wierząc, że jest to
obraz prawdziwy, stanowi zjawisko bardziej złożone.

• Samooszukiwanie ma związek z innymi pojęciami odnoszącymi się do Ja,

takimi jak obraz własnego ja i samoocena, a także z psychoanalitycznym
pojęciem mechanizmów obronnych. Jest to więc zmienna, która zasługuje
sama w sobie na badanie jako wskaźnik przystosowania i predyktor
innych niezależnych kryteriów.

• Stwierdzono na przykład, że niektóre skale samoopisowe mogą dawać

wyniki wskazujące na „iluzoryczne zdrowie psychiczne" osób obronnie
zaprzeczających, usiłujących zachować przeświadczenie o swoim dobrym
przystosowaniu (patrz np. Shedler, Mayman i Manis, 1993).

Środki zaradcze przejawom tendencyjności w

testach

• W niektórych inwentarzach działanie czynników zniekształcających

odpowiedzi redukuje się konstruując względnie „subtelne", czyli
społecznie obojętne pozycje; jednak tego typu pozycje często
mają jednocześnie niską trafność (Jackson, 1971).

• Idealnie byłoby (i niejednokrotnie dzieje się tak w rzeczywistości),

gdyby do szczerego odpowiadania wystarczająco motywowała
instrukcja testowa i kontakt z badającym, przekonujące osobę
badaną, że leży to w jej interesie. W pewnych sytuacjach
podejście takie jest jednak nieskuteczne; przypuszczalnie też nie
ma większego wpływu na nieświadomą tendencję badanego do
odpowiadania w sposób społecznie akceptowany.

• Inne podejście polega na konstruowaniu specjalnych skal. Mogą

być one wbudowane w inwentarz lub też stosowane oddzielnie
jako element baterii testów.

Skale kontrolne aprobaty społecznej

• Jedną z pierwszych skal tego rodzaju była skala do pomiaru

zmiennej aprobaty społecznej (SD) Edwardsa (1957).

• Skala Wywierania Dobrego Wrażenia w CPI lub skala SD Wigginsa

(1959), składają się z pozycji wybranych na podstawie różnic w
częstości odpowiedzi twierdzących udzielanych przez osoby, które
miały za zadanie „dobrze wypaść", i przez osoby, którym podano
zwykłą instrukcję.

• Skala Kłamstwa w MMPI składa się z pozycji tak sformułowanych,

że w sposób społecznie aprobowany mogą na nie odpowiedzieć
tylko te osoby, które ujawniają tendencję do nierealistycznie
pozytywnego odpowiadania.

• Opracowano także inne miary, których celem było wykrywanie

symulacji i niedbałości lub przypadkowości odpowiedzi.

• Jeszcze inną metodą, nie tyle wykrywania, co zapobiegania

dyssymulacji, jest stosowanie pozycji z wymuszonym wyborem.

5.2. Technika wymuszonego wyboru

• Technika wymuszonego wyboru wymaga od badanego dokonywania

wyborów pomiędzy dwoma określeniami opisowymi lub twierdzeniami, które
są w takim samym stopniu akceptowalne, ale różnią się trafnością. Oba
twierdzenia w parach mogą być pozytywnie albo negatywnie wartościowane
społecznie. Pozycje z wymuszonym wyborem mogą zawierać także trzy,
cztery lub pięć określeń. W takich przypadkach badany musi wskazać, które
twierdzenie charakteryzuje go najlepiej, a które najgorzej.

• Jeszcze inny wariant wymaga wybierania pomiędzy dwiema kontrastującymi

ze sobą odpowiedziami dotyczącymi tej samej cechy. Ta forma dostarcza
wyników normatywnych, a nie ipsatywnych, i nie nakłada w związku z tym
sztucznych ograniczeń na wzajemne zależności pomiędzy skalami. Przykład
stanowić może Wskaźnik Typów Myers-Briggs (Myers-Briggs Type Indicator).

• Zastosowanie techniki wymuszonego wyboru do kontrolowania zmiennej

aprobaty społecznej wymaga dwojakiego rodzaju informacji o każdej
odpowiedzi, a mianowicie informacji o jej społecznej akceptacji, czyli
„wskaźniku preferencji", i o jej trafności, czyli „wskaźniku dyskryminacji".

Właściwości wskaźników aprobaty społecznej

• Stwierdzono, że częstość wyboru i ocena aprobaty społecznej korelują

ze sobą bardzo wysoko (Edwards, 1957). Innymi słowy, przeciętny
samoopis w populacji jest zgodny z przeciętnym opisem
akceptowanej w niej osobowości.

• Aprobata społeczna poszczególnych pozycji nie jest stała, ale może

być różna w przypadku grup reprezentujących różne zawody. Tak więc
test z wymuszonym wyborem, którego pozycje zostały wyrównane
pod względem ogólnej aprobaty społecznej, może dawać mimo to
zafałszowane wyniki, gdy będzie się nim badać kandydatów do pracy
czy szkół zawodowych lub inne specyficznie nastawione grupy osób.

• Stwierdzono również, że gdy pozycje łączy się w pary na podstawie

średnich grupowych ocen wskazujących na ich ogólną społeczną
aprobatę, to nie oznacza to wcale, że są one jednakowo nasycone
zmienną aprobaty dla poszczególnych osób (N. Wiggins, 1966).

• Podsumowując: technika wymuszonego wyboru nie pozwala tak

efektywnie kontrolować tendencji do oszukiwania czy wpływu
zmiennej aprobaty społecznej, jak tego od niej oczekiwano.

5.3. Tendencyjność odpowiedzi i style

odpowiadania

• Jedną z tendencji w udzielanych odpowiedziach może być tendencja do

zgadzania się, czyli do udzielania odpowiedzi „Prawda" lub „Tak".
Tendencja do zgadzania się jest traktowana jako zmienna ciągła; na
jednym krańcu skali znajdują się osoby konsekwentnie odpowiadające
„Tak", a na drugim osoby konsekwentnie odpowiadające „Nie" (Couch i
Keniston,1960).

– Ze względu na powyższą tendencję, przy konstruowaniu inwentarza osobowości należy dbać

o to, by liczba pozycji odnoszących się do danej cechy, w których zgodne z kluczem są
odpowiedzi „Tak" lub „Prawda", była taka sama, jak liczba pozycji, w których zgodne z
kluczem są odpowiedzi „Nie" lub "Fałsz". Tego rodzaju równowagę można osiągnąć
dokonując właściwej selekcji pozycji lub przeformułowując je, jak to uczyniono w przypadku
PRF i jak to czyni się obecnie w większości nowych inwentarzy.

• Inną tendencją jest tendencja do dewiacji, czyli udzielania odpowiedzi

wyjątkowych lub niezwykłych.

– Dla wykrywania tej tendencji konstruuje się skale zbudowane z pozycji, na które prawie

wszyscy badani odpowiadają w taki sam sposób. Tego rodzaju skalą jest Skala Niskiej
Częstości w PRF Jacksona.

• Tendencyjność odpowiedzi może także polegać na skłonności do

dokonywania skrajnych wyborów na skali ocen (np. punktów 1 i 7 na skali
siedmiopunktowej).

TENDENCYJNOŚĆ ODPOWIEDZI W INWENTARZACH:

PODSUMOWANIE

• Większość autorów testów i badaczy wydaje się zgodna co do tego, że

wyniki w inwentarzach osobowości odzwierciedlają połączenie
samooszukiwania się, manipulowania wywoływanym wrażeniem i
zgodnego z rzeczywistością autoportretu i że waga każdego z tych
składników zmienia się zależnie od osoby i sytuacji.

• Niektórzy jednak sądzą, że próby zwiększania wiarygodności samoopisów

poprzez wprowadzanie specjalnych skal lub pozycji są prawdopodobnie
nieopłacalne, ponieważ może to obniżać trafność skal, szczególnie dla
prób osób normalnych. Autorzy ci są zwolennikami wykorzystywania
umiejętności klinicznych przy pozyskiwaniu współpracy pacjentów i przy
interpretowaniu wyników, jak też odwoływania się do ocen osób dobrze
znających badanych, gdy są powody, by podejrzewać duże
zniekształcenia odpowiedzi (patrz np. Costa i McCrae, 1992a).

• Większość specjalistów zajmujących się diagnozą przypadków

psychopatologicznych, stosuje w dalszym ciągu tak zwane skale
kontrolne, ze świadomością, że mogą one także odzwierciedlać style i
cechy osobowości.

6. CECHA, STAN, OSOBA I SYTUACJA

6.1. Interakcja między osobą i sytuacją

• W latach sześćdziesiątych uwaga koncentrowała się w znacznym stopniu na

wąsko określonych „zachowaniach, które stanowią przedmiot
zainteresowania", a nie na szeroko zdefiniowanych cechach.

• W dziedzinie osobowości zwrot w kierunku behawioralnej specyfiki w

badaniach testowych dokonał się przede wszystkim za sprawą teorii
społecznego uczenia się i teorii poznawczych, leżących u podstaw
modyfikacji zachowania i terapii behawioralnej (Bandura, 1969, 1986;
Goldfried i Kent, 1972; Mischel, 1968, 1969, 1973).

• Krytykowano szczególnie traktowanie cech jako stałych, niezmiennych,

podstawowych realnych bytów przyczynowych.

• Mischel (1968) i D. Peterson (1968) zebrali wiele danych empirycznych

wskazujących, że u ludzi ujawnia się znaczna specyfika sytuacyjna w zakresie
wielu wymiarów pozaintelektualnych, takich jak agresja, konformizm
społeczny, zależność, sztywność, uczciwość i postawy wobec autorytetów

• Odmienność indywidualnych doświadczeń w różnych sytuacjach i w różnych

kulturach sprawia również, że pozycje w testach osobowości są bardziej
wieloznaczne niż w testach poznawczych.

Podstawy problemu „cecha czy sytuacja”?

• Problem „cecha czy sytuacja?" ma także związek ze znanym problemem

„dziedziczność czy środowisko?" (D.C. Rowe, 1987). Wpływ dziedziczności
ujawnia się przede wszystkim we względnie stałych cechach jednostki, do
których jednak może należeć również taka właściwość, jak zdolność
przystosowywania się do wymagań sytuacyjnych. Wpływy środowiska
mogą kształtować zarówno sytuacyjną zmienność (czyli specyficzność)
zachowania, jak też stałość cech, ponieważ środowisko jednostki może
odznaczać się dużą spójnością sytuacyjną i stałością w czasie.

• Zwolennicy przeciwnych stanowisk są w coraz większym stopniu zgodni co

do tego, że wyjaśnienia zachowania odwołujące się do cech i do sytuacji
mogą koegzystować i że w rzeczywistości zachowanie jest determinowane
przez interakcję cech jednostki i zmiennych sytuacyjnych.

• Zachowanie wykazuje znaczną stałość w czasie, gdy :

– jest mierzone rzetelnie, to znaczy poprzez sumowanie wielokrotnych obserwacji,

najlepiej - dokonywanych przez wielu obserwatorów posiadających wiedzę o
ocenianej osobie; ale gdy

– bada się losowe próby osób i sytuacji, wówczas różnice indywidualne wnoszą

więcej do ogólnej wariancji zachowania niż różnice sytuacyjne.

6.2. Osoba czy sytuacja? – w badaniach

kwestionariuszowych

• Osoba – jako przyczyna intersytuacyjnej spójności zachowania.
• Stopień specyficzności zachowania w różnych sytuacjach zmienia się od

osoby do osoby - jednostki różnią się stopniem, w jakim zmieniają swoje
zachowanie zależnie od wymagań sytuacji. Umiarkowana niespójność
zachowania jest wskaźnikiem efektywnej i przystosowawczej elastyczności,
a skrajna spójność - wskaźnikiem nieprzystosowawczej sztywności.

• Na intersytuacyjną spójność zachowania wpływa sposób, w jaki jednostki

spostrzegają i kategoryzują sytuacje. Z kolei kategoryzacja sytuacji zależy
od indywidualnych celów, motywów i uczuć, a także od wcześniejszych
doświadczeń z podobnymi sytuacjami.

• Z psychometrycznego punktu widzenia, intra- i interindywidualne różnice w

spójności zachowania uznaje się za kluczowy czynnik zmieniający trafność -
i rzetelność - wszystkich narzędzi psychologicznych.

• Jedna z metod opiera się na ocenach, które ludzie sami sobie przypisują w

zakresie różnych cech; wynik odwołuje się do wariancji ocen dokonanych
przez daną osobę. Niska wariancja ocen różnych pozycji na skali (czyli
wariancja między pozycjami) oznacza spójność, co wiąże się z wyższymi
współczynnikami trafności.

„Teoria progowa" Jacksona

• Pewną propozycją, która łączy pojęcia interakcji między osobą a sytuacją i

aprobaty społecznej w odniesieniu do procesu leżącego u podstaw
odpowiedzi na pozycje kwestionariusza osobowości, jest „teoria
progowa" Jacksona (Helmes i Jackson, 1989; Jackson 1986b).

• Jackson opiera swą teorię na założeniu, że pozycje inwentarza stanowią

mikrokosmos zachowania w rzeczywistym świecie.

• Do wyskalowania treści pozycji inwentarza osobowości zastosowano teorię

odpowiedzi na pytania testu (IRT). Jackson sugeruje, że tak jak odpowiedzi
wielu osób na jedną pozycję mogą być podstawą do wykreślenia krzywej
charakteryzującej tę pozycję, tak odpowiedzi jednej osoby na wiele pozycji
mogą być podstawą do wykreślenia krzywej charakteryzującej tę osobę.

• Krzywa charakteryzującej daną pozycję pozwalałaby przewidywać

prawdopodobieństwo akceptowania przez daną osobę twierdzeń
poszczególnych pozycji i opierałaby się na istotności wymiaru aprobaty
społecznej dla tej osoby, jej gotowości do udzielania pozytywnych
odpowiedzi ze względu na aprobatę społeczną i nasycenia zmienną
aprobaty społecznej samych pozycji.

Osoba czy sytuacja? – w badaniach

kwestionariuszowych, c.d.

• Sytuacja. Sytuacje także różnią się stopniem, w jakim wymuszają

określone zachowania. Możemy z dużym stopniem pewności
przewidzieć, że czytelnicy zachowają milczenie w bibliotece i że
kierowcy zatrzymają się na czerwonym świetle. Podobnie ludzie będą
- niezależnie od swych cech - pływać na plaży i czytać w bibliotece.
Tym niemniej niektóre osoby mogą na plaży spędzać czas czytając, a
inne siedząc w bibliotece marzyć o pływaniu.

• Aby lepiej zrozumieć nacisk, jaki sytuacje wywierają na zachowanie,

można analizować cechy różnych środowisk.

• Szczególnym przypadkiem zmienności sytuacyjnej są różnice

międzykulturowe. Stwarzają one unikatową możliwość badania
spójności i niespójności w zachowaniu ludzi.

• Zagadnienie diagnozy osobowości w różnych kulturach nie sprowadza

się do pytania o możliwość przenoszenia testów z jednej kultury do
innej. Jest to także kwestia przenoszenia systemów pojęć
stosowanych do opisu zachowania, takich jak cechy i hierarchie cech.

Cecha i sytuacja w badaniach

kwestionariuszowych

• Cechy i sytuacje nie są nie dającymi się pogodzić sposobami kategoryzowania

zachowania, co dobrze ilustrują inwentarze samoopisowe przeznaczone do pomiaru
lęku testowego (I.G.Sarason, 1980).

– Przykładem takiego narzędzia może być Inwentarz Lęku Testowego (Test Anxiety Inventory

- TAI) opracowany przez Spieibergera i jego współpracowników (Spielberger i in., 1980).

• TAI jest w zasadzie narzędziem do pomiaru cechy. Cecha ta jest jednak zdefiniowana

w kategoriach określonej klasy sytuacji, a mianowicie sytuacji badań testowych i
egzaminów.

• Osoby wykazujące wysoki lęk testowy mają tendencję do spostrzegania sytuacji

oceny jako osobiście zagrażających.

• Inwentarz zawiera 20 twierdzeń opisujących reakcje przed, w trakcie oraz po

badaniu testowym lub egzaminie. Osoby badane proszone są o określenie, jak się na
ogół czują, poprzez wskazanie, jak często doświadczają każdej reakcji (prawie nigdy,
czasem, często, prawie zawsze). Typowe przykłady twierdzeń to: „Ważne egzaminy
paraliżują mnie" lub „W czasie egzaminu odczuwam napięcie i zdenerwowanie".

• TAI dostarcza ogólnej oceny skłonności do reagowania lękiem w sytuacjach

testowych oraz oceny dwóch głównych składowych, zidentyfikowanych w toku
analizy czynnikowej, a mianowicie niepokoju i emocjonałności.

Cecha i stan w badaniach kwestionariuszowych – STAI

Spielbergera

• Najbardziej przejrzysty przykład tego rozróżnienia stanowi Inwentarz Stanu i

Cechy Lęku (State-Trait Anxiety Inventory -STAI) opracowany przez Spielbergera i
jego współpracowników (Spielberger, 1985; Spielberger i in., 1983).

• Konstruując to narzędzie, stan lęku (L-Stan) określono jako krótkotrwały stan

emocjonalny charakteryzujący się subiektywnymi uczuciami napięcia i lęku. Tego
rodzaju stany miewają różną intensywność i podlegają fluktuacjom w czasie.

– Stan lęku (L-Stan) ocenia się na podstawie 20 krótkich opisowych twierdzeń; osoba

badana określa, jak czuje się w danej chwili (np. „Jestem spokojny"; „Jestem
zdenerwowany"), wskazując intensywność danego uczucia (zdecydowanie nie, raczej nie,
raczej tak, zdecydowanie tak).

• Cecha lęku (L-Cecha) odnosi się do względnie stałej skłonności do lęku, tj.

tendencji do reagowania podwyższonym stanem lęku (L-Stan) na sytuacje
spostrzegane jako zagrażające. Osoby badane mają za zadanie określić, jak się na
ogół czują, przez wskazanie częstości, z jaką odnosi się do nich każde z 20
stwierdzeń (prawie nigdy, czasem, często, prawie zawsze). Przykładowe
stwierdzenia, to: „Jestem skłonny brać wszystko zbyt poważnie" i „Jestem osobą
zrównoważoną".

– Osoby posiadające cechę lęku (L-Cecha) reagują podwyższonym stanem lęku (L-Stan),

ponieważ szerszy zakres sytuacji traktują jako zagrażający lub niebezpieczny. Szczególnie
wrażliwe są na sytuacje interpersonalne stwarzające zagrożenie dla samooceny, takie na
przykład, jak ocena poziomu wykonania jakiejś pracy czy doświadczenie porażki.

Cecha czy stan, c.d.

• STAI i towarzysząca mu wersja dla dzieci - Inwentarz Stanu i Cechy Lęku dla

Dzieci (State-Trait Anxiety Inventory for Children - STAIC) zostały przetłumaczone
na 43 języki i dialekty, a bibliografia prac na ich temat obejmuje ponad 6000
pozycji (Spielberger, 1989; Spielberger i Sydeman, 1994).

• Rozróżnienie pomiędzy stanem i cechą zostało wykorzystane przez Spielbergera i

jego współpracowników także w innym, później skonstruowanym inwentarzu, a
mianowicie w Inwentarzu Stanu i Cechy Ekspresji Gniewu (State-Trait Anger
Expression Inventory - STAXI -Spielberger, 1988; Spielberger, Johnson, Russell,
Crane, Jacobs i Worden, 1985).

• STAXI zawiera 44 pozycje dotyczące doświadczania gniewu i ekspresji gniewu.

• Doświadczanie gniewu mierzone jest przez dwie skale analogiczne do skal STAI,

a mianowicie skalę stanu gniewu (G-Stan) i skalę cechy gniewu (G-Cecha).

– Skala cechy gniewu (G-Cecha) ma dwie podskale (w każdej są cztery

pozycje): Gniewny Temperament (Angry Temperament) i Gniewne Reakcje
(Angry Reaction).

– Trzy skale dotyczą częstości ekspresji gniewu (każda składa się z ośmiu

pozycji): Gniew kierowany do wewnątrz (Anger-in), Gniew kierowany na
zewnątrz (Anger-out) i Kontrola gniewu (Anger-control).

Inwentarze osobowości: podsumowanie

• W testach osobowości w większym stopniu niż w testach uzdolnień

występuje problem manipulowania przez badanych wywoływanym
wrażeniem.

• Zachowanie mierzone za pomocą testów osobowości jest także bardziej

zmienne w czasie niż zachowanie mierzone przez testy zdolności.

• Pojawiająca się od czasu do czasu propozycja, by całkowicie zarzucić

pojęcie cechy i stosowanie testów w diagnozie osobowości, wskazuje na
zbyt wąskie definiowanie obu tych terminów. Diagnoza nie musi oznaczać
„etykietowania" ludzi, stosowania tradycyjnych kategorii psychiatrycznych
czy medycznego modelu „choroby".

• Testy powinny być stosowane jako pomoc w opisywaniu i rozumieniu ludzi,

identyfikowaniu ich problemów i podejmowaniu decyzji dotyczących
dalszych działań.

• Podobnie cechy są kategoriami, w jakich musimy ujmować zachowanie,

jeżeli w ogóle mamy się nim zajmować - w nauce lub w dowolnym innym
kontekście

.

Optymalny zakres kategorii będzie się zmieniał zależnie od

szczegółowego celu diagnozy.