Czym jest prawo?

Czym jest prawo?

Michał Krotoszyński

Michał Krotoszyński

§

§

Prezentacja na prawach rękopisu

Co rozumiemy przez słowo

Co rozumiemy przez słowo

„prawo”?

„prawo”?

§

§

Prawo w sensie opisowym i

Prawo w sensie opisowym i

dyrektywalnym

dyrektywalnym

§

§

Termin „prawo” od czasów Arystotelesa ma dwa

znaczenia:

prawo w sensie opisowym

zdania w sensie logicznym,

które opisują stwierdzone

doświadczalnie prawidłowości

(np. prawo popytu) bądź

pewne związki o charakterze

analitycznym (np. prawa

logiczne)

prawa opisowe „obowiązują”

gdy są prawdziwe, tj. gdy

zachodzą stwierdzane przez

nie związki, czy to o

charakterze statystycznym czy

idealizacyjnym

prawo w sensie

dyrektywalnym

wypowiedzi nadające się w

danym języku do tego, by

wskazać komuś jak ma

postąpić czy postępować

wypowiedzi te niczego

bezpośrednio nie opisują, nie

są więc prawdziwe ani

fałszywe

Z. Ziembiński, O stanowieniu i

obowiązywaniu prawa. Zagadnienia

podstawowe, Warszawa 1995, s. 13-20

Prawo w sensie przedmiotowym i

Prawo w sensie przedmiotowym i

podmiotowym

podmiotowym

§

§

Prawo

w sensie przedmiotowym

zbiór wypowiedzi

wyznaczających adresatom

obowiązek określonego

postępowania w określonych

okolicznościach, np. prawo

karne

w sensie podmiotowym

(czyjeś „prawo do czegoś”)

sytuacja prawna podmiotu,

istniejąca ze względu na

obowiązywanie norm

prawnych (a więc ze

względu na prawo

przedmiotowe)

Ćwiczenie (1)

Ćwiczenie (1)

§

§

Przyporządkuj „prawa” do odpowiednich grup: prawo jazdy,
prawo budowlane, prawo Ohma, prawo wodne, prawo
głosu, prawo Archimedesa, reguła lewej dłoni, wolność
słowa, prawo odmowy zeznań, prawo cywilne.

prawo Ohma,

prawo

Archimedesa,

reguła lewej dłoni,

prawo opisowe

prawo w sensie przedmiotowym

prawo budowlane,

prawo wodne,

prawo cywilne.

prawo jazdy, prawo głosu,

wolność słowa, prawo odmowy zeznań

prawo w sensie podmiotowym

Prawo w sensie podmiotowym

Prawo w sensie podmiotowym

§

§

Trzy znaczenia terminu „mieć prawo”

czyn jest

podmiotowi

dozwolony, tj. nie

jest zakazany

(„Po ukończeniu 18

roku życia, ma się

prawo pić alkohol”)

podmiot uprawniony

jest do żądania od

innej osoby

wypełnienia na jej

rzecz obowiązku

(„Wierzyciel ma

prawo żądać od

dłużnika spełnienia

świadczenia”)

podmiot ma

kompetencję do

dokonania

czynności

konwencjonalnej

(„Prezydent ma

prawo skierować

ustawę do

Trybunału

Konstytucyjnego”)

Ćwiczenie (2)

Ćwiczenie (2)

§

§

Przyporządkuj wyrażenie wskazujące na istnienie „praw” do
odpowiednich grup: Parlament uchwala ustawę, Wolno
palić, Sąd wydaje wyrok, Pracownik dostaje wynagrodzenie,
Bank pobiera opłatę od przelewu, Każdemu wolno wnieść
pozew do sądu

Wolno palić

(a tak naprawdę

to wszystkie)

czyn dozwolony

kompetencja

Parlament uchwala ustawę,

Sąd wydaje wyrok,

Każdemu wolno wnieść pozew do sądu

Pracownik dostaje wynagrodzenie,

Bank pobiera opłatę od przelewu

uprawnienie

Czym jest prawo?

Czym jest prawo?

§

§

Podstawowe koncepcje prawa

koncepcje normatywne

prawo jest zbiorem takich

czy innych norm

postępowania

koncepcje realistyczne

prawo to zespół faktów

psychicznych czy

społecznych, związanych z

określonego rodzaju

normami

pozytywizm

prawniczy

doktryny

prawa natury

Czy z tego co

Czy z tego co

jest

jest

da się

da się

wyprowadzić to,

wyprowadzić to,

co

co

być powinno

być powinno

? (1)

? (1)

§

§

Jedno z najważniejszych pytań dla filozofii prawa: czy z praw
opisowych można wyprowadzić sądy powinnościowe, tj.
prawo
w sensie dyrektywalnym?

Caravaggio, Nawrócenie Pawła z

Tarsu,

1600-01, Santa Maria del Poppolo

Święty Paweł z Tarsu:

„Nie ci bowiem, którzy przysłuchują się
czytaniu Prawa, są sprawiedliwi wobec Boga,
ale ci, którzy Prawo wypełniają, będą
usprawiedliwieni. Bo gdy poganie, którzy
Prawa nie mają, idąc za naturą, czynią to, co
Prawo nakazuje, chociaż Prawa nie mają,
sami dla siebie są Prawem. Wykazują oni, że
treść Prawa wypisana jest w ich sercach,
gdy jednocześnie ich sumienie staje jako
świadek,
a mianowicie ich myśli na przemian ich
oskarżające lub uniewinniające”.

List do Rzymian, 2, 13-15

Można za pomocą sumienia (tego co jest)
stwierdzić jakie jest Prawo (jak być
powinno) – stanowisko kognitywizmu.

Czy z tego co jest da się

Czy z tego co jest da się

wyprowadzić to,

wyprowadzić to,

co być powinno? (2)

co być powinno? (2)

§

§

A. Ramsay, Portret Davida Hume,

(1711-1776), National Gallery

of Scotland

David Hume:

W każdym systemie moralności, z jakim dotychczas
się spotykałem, stwierdzałem zawsze, że autor przez
pewien czas idzie zwykłą drogą rozumowania, ustala
istnienie Boga, albo robi spostrzeżenia dotyczące
spraw ludzkich; aż nagle nieoczekiwanie i ze
zdziwieniem znajduję, iż zamiast zwykłych spójek,
jakie znajduje się w zdaniach, a mianowicie jest i nie
jest, nie spotykam żadnego zdania, które by nie było
powiązane słowem powinien albo nie powinien. (...)
Wobec tego bowiem, że to powinien albo nie
powinien jest wyrazem pewnego nowego stosunku
czy twierdzenia, przeto jest rzeczą konieczną te
zwroty zauważyć i wyjaśnić; a jednocześnie
konieczne jest, iżby wskazana została racja tego, co
wydaje się całkiem niezrozumiałe, a mianowicie, jak
ten nowy stosunek może być wydedukowany
z innych stosunków, które są całkiem różne od
niego”.

D. Hume, Traktat o naturze ludzkiej, tłum. C. Znamierowski, s. 227

Z tego co jest nie można wyprowadzić tego,
co być powinno – nonkognitywizm (gilotyna
Hume’a).

Pozytywizm prawniczy

Pozytywizm prawniczy

§

§

• nurt wywodzący się z filozofii scjentystycznej,
zakładającej poznanie świata metodami naukowymi

• jedynym istniejącym systemem prawnym jest system
prawa pozytywnego, tj. stanowionego lub uznanego przez
suwerena

• istnieje walidacyjna niezależność prawa od moralności:
prawo może być dobre lub złe, ale prawo nie przestaje być
prawem

• badanie prawa powinno skoncentrować się na naukach
dogmatycznych; prawoznawstwo nie powinno dokonywać
moralnej oceny prawa: nie da się bowiem naukowymi
metodami

udowodnić

sądów

powinnościowych

(nonkognitywizm, gilotyna Hume’a);

• sylogistyczny model stosowania prawa (na podstawie
wykładni dokonanej na podstawie jasno ustalonych reguł
sędzia, będący „ustami ustawy”, wydaje wyrok)

• główny problem: pełen woluntaryzm może prowadzić do
uznania za obowiązujące prawa drastycznie łamiącego
prawa człowieka

Koncepcje prawa natury

Koncepcje prawa natury

§

§

• obok prawa pozytywnego istnieje także prawo natury i to
istnieje obiektywnie, wiążąc człowieka, mimo iż nie zostało
przezeń ustanowione

• źródłem jego obowiązywania jest Bóg (koncepcje
religijne), natura człowieka, natura społeczeństwa albo też
uznawanie pewnych wspólnych wartości w danym kręgu
kulturowym (koncepcje laickie)

• prawo natury jest niezmienne, a przynajmniej bardzo
stabilne (trzecia koncepcja – prawo natury jest dynamiczne)

• prawo natury jest co najmniej podstawą oceny prawa
pozytywnego; w innych koncepcjach sprzeczność normy
prawa pozytywnego z normą prawa natury może prowadzić
do uznania, iż ta pierwsza traci moc obowiązującą lub nie
jest wiążąca

• główny problem: jak obiektywnie określić treść prawa
natury? Prawnonaturaliści twierdzą, że to możliwe
(kognitywizm)

Pozytywizm vs prawnonaturalizm

Pozytywizm vs prawnonaturalizm

§

§

1. Czy prawo pozytywne

jest jedynym systemem
norm prawnych – czy
istnieje też (mające przed
nim pierwszeństwo)
prawo natury?

2. Czy z tego co jest da się

wyprowadzić na drodze
rozumowej to, co być
powinno?

Spór pomiędzy
prawnonatura-lizmem a
pozytywizmem prawniczym
jest podstawowym sporem
dla filozofii prawa.

W istocie sprowadza się do
dwóch podstawowych
pytań:

Ćwiczenie (3)

Ćwiczenie (3)

§

§

Przyporządkuj wypowiedzi do nurtu prawa natury lub
pozytywizmu prawniczego.

1. Twarde prawo – ale prawo (Dura lex sed lex)

2. Szczyt prawa, (to) szczyt bezprawia (Summa ius, summa
iniuria)

3. „Sprawiedliwość to w pierwszej mierze możliwa, ale nie
konieczna cecha ładu społecznego regulującego wzajemne
stosunki

ludzi.

Tylko

w drugiej mierze jest ona cechą człowieka, bo człowiek jest
sprawiedliwy, jeśli jego zachowanie pozostaje w zgodzie z
normami ładu społecznego uznanymi za sprawiedliwe”.

rzymska paremia, dziś byłby to pozytywizm

rzymska paremia, dziś byłby to prawnonaturalizm

Hans Kelsen, pozytywizm prawniczy

Ćwiczenie (3)

Ćwiczenie (3)

§

§

Przyporządkuj wypowiedzi do nurtu prawa natury lub
pozytywizmu prawniczego.

4. „Dwie rzeczy napełniają umysł (...) podziwem i czcią (...)
niebo gwiaździste nade mną i prawo moralne we mnie.”

5. „Konflikt między sprawiedliwością i bezpieczeństwem
prawnym należałoby rozwiązać w ten sposób, ażeby prawo
pozytywne zagwarantowane przez ustawodawstwo i władzę
państwową miało pierwszeństwo również i wtedy, gdy
treściowo

jest

niesprawiedliwe

i niecelowe, chyba że sprzeczność ustawy pozytywnej ze
sprawiedliwością osiąga taki stopień, że ustawa jako <<prawo
niesprawiedliwe>> powinna ustąpić sprawiedliwości”.

I. Kant, prawnonaturalizm

G. Radbruch, prawnonaturalizm – klauzula Radbrucha

Koncepcje realistyczne

Koncepcje realistyczne

§

§

•

prawo ujmowane jest jako pewien zespół faktów społecznych

lub psychicznych związanych z normami prawnymi, tj. zachowań
ludzi bądź ich przeżyć psychicznych

•

normy

prawne

obowiązują,

jeśli

jest

dostatecznie

prawdopodobne, iż będą realizowane bądź ich przekroczenie
będzie sankcjonowane („teoria prognozy”) bądź jeśli ich adresaci
uznają je za obowiązujące („teoria uznania”) – istotna jest więc
realizacja normy, tj. jej efektywność

Koncepcja A. Rossa: fakt, że sędziowie dają posłuch pewnym
normom, które nakazują wymierzać sankcję podmiotom, wynika z
wychowania sędziów w ideologii nakazującej uznawać je za
obowiązujące; obowiązywanie zależy od tego, czy norma ma
szansę być stosowana.

Koncepcja psychologiczna L. Petrażyckiego: prawo to odczuwanie
emocji prawnych, a więc przeżycia psychicznego sprowadzającego
się do odczuwania, że mamy prawny obowiązek określonego
zachowania wobec kogoś, a ten ktoś ma prawo od nas tego
zachowania żądać.

Więcej o podstawowych sposobach pojmowania prawa: S.

Wronkowska,

Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 1997, s. 46-80