Problemy i

pseudoproblemy

Agenda

• Znaczenie pytań w nauce
• Pojęcie problemu w filozofii

Arystotelesa

• Problem i sytuacja problemowa
• Klasyfikacja pytań
• Kryteria poprawności pytań
• Neopozytywistyczna koncepcja selekcji

problemów

• Typy pseudoproblemów
• Błędne pytania w historii nauki

Znaczenie pytań w nauce

Pytania i funkcje nauki:
• Pytania o opis/funkcja

diagnostyczna

• Pytania o wyjaśnienia/funkcja

eksplanacyjna

• Pytania o prognozy/funkcja

prognostyczna

• Pytania o zmiany

rzeczywistości/funkcja praktyczna

Pojęcie problemu w

filozofii Arystotelesa

• Pojęcie problemu pojawiło się na gruncie

matematyki

• Problem = konstruowanie jakiejś wielkości

w relacjach z innymi innymi wielkościami

(zmiennymi)

• Rozwiązanie problemu „pozwalało być

przy powstawaniu tej wielkości”

• Krytyka w duchu Platona: pojęcie

„sugeruje powstawanie pewnej wielkości”

a tymczasem „nie ma powstawania wśród

rzeczy wiecznych, którymi miała zajmować

się prawdziwa nauka, czyli m.in.

matematyka” (wg Speusipposa)

Pojęcie problemu w

filozofii Arystotelesa

• Arystoteles nadaje bogatszą treść

pojęciu „problem”

• Zakłada, że problem może pojawić się

także na gruncie innych nauk, np.
biologii i nauki o moralności

• Problem to pytanie konkretne,

ograniczone, określone, którego
postawienie zakłada „uprzednie
istnienie wiedzy dostarczającej
środków jego rozwiązania”

Pojęcie problemu w

filozofii Arystotelesa:

aspekt wyboru

WYBÓR
• W obliczu problemu stoimy tylko

wówczas, gdy mamy do wyboru dwie
możliwości dwie tezy, spośród
których jedną mamy wybrać

• Arystoteles wiąże pojęcie problemu z

alternatywą

• Arystoteles wiąże też pojęcie problemu

z aporią

Pojęcie problemu w

filozofii Arystotelesa :

aspekt wyboru

Aporia:
• Polega na zestawieniu dwu przekonań

przeciwstawnych i w jednakowym

stopniu uzasadnionych

• Przekonania te są odpowiedzią na to

samo pytanie

• Pojęcia pokrewne aporii: „sprzeczność”

sofistów, „przeciwstawność” sceptyków,

„antynomia” Kanta

Pojęcie problemu w

filozofii Arystotelesa :

aspekt wyboru

Aporia jest:
• Punktem wyjścia, a nie punktem

dojścia,

• Jest środkiem, nie celem
• Wymaga rozwiązania, a nie

podtrzymania

• Ostatecznie aporia prowadzi do

pytania, którego głównym rysem
jest alternatywność

Pojęcie problemu w

filozofii Arystotelesa :

aspekt wyboru

• Problem= słowne wyrażenie potrzeby

wyboru między dwoma twierdzeniami

• Twierdzenie i pytanie różnią się jedynie

pod względem formy, np. „zwierzę

lądowe dwunożne – czy to jest definicja

człowieka”?

• Liczba twierdzeń jest równa liczbie

pytań : „zmieniając formą jakiegoś

twierdzenia otrzymujemy zawsze

pytanie”

• Czy także każde pytanie „daje się

przedstawić jako tezę”?

Pojęcie problemu w

filozofii Arystotelesa :

aspekt wyboru

• NIE – nie zawsze można

przekształcić pytanie w jedną tezę

• Istnieją bowiem pytania, które

wyrażają przeciwstawność dwóch
możliwości (aporia), z których w
danym momencie żadnej nie
jesteśmy w stanie wybrać

Pojęcie problemu w

filozofii Arystotelesa:

aspekt wiedzy

WIEDZA
• Pytanie/problem zawsze implikuje

pewien bilans wiedzy i niewiedzy

• „nie należy dyskutować tez, których

udowodnienie jest zbyt bliskie lub zbyt

dalekie”

• Pierwsze - nie wywołują

wątpliwości/dysponujemy

wystarczającą wiedzą do rozwiązania

• Drugie - przedstawiają trudności

niemożliwe do rozwiązania dostępnymi

środkami/nie wiemy nic o możliwości

rozwiązania

Pojęcie problemu w

filozofii Arystotelesa :

aspekt wiedzy

Kolejność stawiania pytań wg

Arystotelesa:

(a)Co to jest? Potrzebujemy definicji lub

też zaobserwowania „rzeczy”

(b)Co jest tego przyczyną? Inwencja

definiującego? Konieczność

przyrodnicza?

(c) Czy to coś istnieje? Pytanie jest

oczywiste wtedy, gdy „rzecz” została

zdefiniowana; jeśli zaś została

stwierdzona na podstawie obserwacji,

pytanie nie jest jasne

(d) Jakie są cechy tego czegoś -

badanej rzeczy?

Pojęcie problemu w

filozofii Arystotelesa :

aspekt wiedzy

Metoda ta jest zawodna:
(a) jeśli nie pozostajemy na gruncie samej

definicji, pytanie „co to jest?” nie

może być sformułowane w sposób

niezależny od pytania o własności

(czym jest coś o takich i takich

cechach?)

(b) Również pytania „czy coś istnieje?” i

„jakie to coś jest?” nie mogą być

rozstrzygane oddzielnie (sensownie

pytamy: „czy istnieje coś o takich to a

takich własnościach?”)

Pojęcie problemu w

filozofii Arystotelesa

Znaczenie koncepcji Arystotelesa:
(a) Zwrócił uwagę na potrzebę analizy

pytań

(b) Podkreślił znaczenie kontekstu już

istniejącej wiedzy dla formułowania

nowych pytań w nauce

dla myślenia problemowego

(d) Do XX wieku koncepcja Arystotelesa

pozostawała najpełniejszą

wypowiedzią na temat pytań i ich

znaczenia

Problem i sytuacja

problemowa

Sytuacja problemowa:
(a) Odczucie niepokoju
(b)Ciekawość
(c) Wiedza posiadana przez osobę

odczuwającą sytuację
problemową

(d)Motywacja uzupełnienia

brakującej wiedzy

Problem i sytuacja

problemowa

• Wynikiem zaistnienia sytuacji

problemowej może być sformułowanie

PROBLEMU NAUKOWEGO, czyli

a) pytania, które dotyczy

obiektywnego stanu niewiedzy

(a) pytania wyrażonego w języku

dyscypliny naukowej; pytanie jest

językowym wyrażeniem problemu

(b) pytania, na które można znaleźć

odpowiedź korzystając z metod i

technik badawczych przyjętych w

nauce

Problem i sytuacja

problemowa

Dalsze fazy myślenia refleksyjnego

(problemowego) wg J. Deweya:

(a) formułowanie przypuszczalnego

rozwiązania/ stawianie hipotezy

(b) wyprowadzanie wniosków z hipotezy
(c) badania prowadzące do potwierdzenia

lub odrzucenia wniosków/hipotezy

Klasyfikacja pytań

• Pytania informacyjne i badawcze
• Pytania ogólne i szczegółowe
• Pytania istotne i błahe
• Pytania rozstrzygnięcia (proste) i

dopełnienia (złożone)

Klasyfikacja pytań

Pytania informacyjne:
• Stawiamy je, prosząc kogoś o

udzielenie gotowych informacji
w jakiejś interesującej nas sprawie

• Pytania przydatne, lecz nie

znamionują umysłu twórczego!

Klasyfikacja pytań

Pytania badawcze:
• pytania dotyczące obiektywnej

niewiedzy („zdefiniowanej ignorancji”)

w jakiejś dyscyplinie naukowej

• Nie polegają na domaganiu się

„gotowych informacji na dany temat”,

lecz na sformułowaniu zapotrzebowania

na nowe dane lub na nową

interpretację danych już w nauce

zgromadzonych

• Bez pytań badawczych nie byłoby

rozwoju nauki!

Klasyfikacja pytań

Stopień ogólności pytania to zakres cech,

zjawisk, których

opisu lub wyjaśnienia szukamy:

(a) Pytania bardzo szczegółowe, dotyczące pojedynczych

cech rzeczy/zjawisk lub pojedynczych rzeczy/zjawisk

 pytania pozbawione wartości naukowej

(b) pytania „średnio szczegółowe” lub „średnio ogólne”

 dotyczą klas rzeczy/zjawisk, lecz nie całego

uniwersum, nie wszystkich obiektów  mają wartość

naukową

zakresu cech/zjawisk  mają znaczenie w filozofii,

niektórzy odmawiają tym pytaniom waloru

naukowości

Jest to podział umowny

Klasyfikacja pytań

• Pytanie szczegółowe: czy

gospodarka polska jest
innowacyjna?

• Pytanie o średnim stopniu

ogólności/szczegółowości: jakie są
cechy innowacyjnych gospodarek
europejskich?

• Pytania ogólne: jakie są cechy

gospodarki innowacyjnej?

Klasyfikacja pytań

Pytania istotne:

Pytania, które dotyczą luk istniejącej wiedzy,

blokujących rozumienie zjawisk i procesów

przyrodniczych, społecznych lub ekonomicznych

Pytania błahe:

Pytania, na które już udzielono odpowiedzi lecz

zadający pytanie o tym nie wie (pytania

„informacyjne”) i pytania nie służące

wypełnieniu luk wiedzy w sensie wyżej

wskazanym

Podział na pytania błahe i istotne ma,

rzecz jasna, znaczenie relatywne/zależy

od wiedzy pytającego w danej dziedzinie

Klasyfikacja pytań:

Pytania można też dzielić na klasy

wedle kryteriów logiczno-
gramatycznych. Wyróżnia się dwa
typy pytań:

• pytania rozstrzygnięcia: „czy X

to powiedział”?

• pytania dopełnienia: „co X

powiedział?”

Klasyfikacja pytań:

kryteria logiczno-

gramatyczne

• Pytania rozstrzygnięcia (proste):
(a) zaczynają się od partykuły

„CZY?”

(b)zawierają gotowe „zdanie-sąd” o

jakimś przedmiocie

tego sądu poprzez jednej z dwu
wartości logicznych dla tego
sądu („tak” - „nie”)

Klasyfikacja pytań:

kryteria logiczno-

gramatyczne

• Pytania dopełnienia (złożone):
(a) Zaczynają się od przysłówków lub

zaimków pytajnych („jaki?”, „który?”,
„kiedy?” itp..)

(b) Mają więcej niż dwie możliwe

odpowiedzi

wyznacza zakres zaimka czy
przysłówka tkwiącego w pytaniu

Klasyfikacja pytań:

kryteria logiczno-

gramatyczne

• Pytania dopełnienia:
(d) Są „kategorialne”: znaczy to, że

pytając np. „kto to jest?”
domagamy się bliższej
charakterystyki jakiejś osoby

(e) Kategorialny charakter pytań

jest równoznaczny z nadaniem
przez samo pytanie kierunku
poszukiwania odpowiedzi

Klasyfikacja pytań:

kryteria logiczno-

gramatyczne

Przykłady „nadawania kierunku

odpowiedzi” przez pytania

dopełnienia:

(a)Kto był pierwszym lunonautą? „Kto?”

sugeruje poszukiwania wśród ludzi

(b)Którędy idziesz do ..? „którędy?”

może być sensownie użyte tylko w

skojarzeniu z niektórymi słowami

(„Którędy godzina?” jest nonsensem)

(c) Kto z Polaków najszybciej biega 100

metrów? („Kto z Polaków?” zawęża

poszukiwania)

Klasyfikacja pytań:

kryteria logiczno-

gramatyczne

Pytania dopełnienia mogą przybierać

postać złożoną:

(a) Mogą być złożone w tym sensie, że

zawierają pewne założenia będące
odpowiedzią na jakieś pytanie
dopełnienia

(b) Mogą być złożone w tym sensie, że

składają się z pewnego zbioru
(skończonego lub nieskończonego)
pytań prostych (rozstrzygnięcia)

Klasyfikacja pytań:

kryteria logiczno-

gramatyczne

• Przykłady złożoności pytań

dopełnienia:

(a) „Co wisi na ścianie pokoju?” zakłada

uprzednią odpowiedź na pytanie „czy
coś wisi na ścianie w pokoju?”

(b) „Jaki kolor kart przy grze w brydża

jest <najstarszy>”? Dla grających
odpowiedź jest oczywista; dla innych
osób sprawa nie musi być oczywista:
wymaga postawienia większej lecz
skończonej liczby pytań
rozstrzygnięcia

Kryteria poprawności

pytań

• Pytania poprawne muszą dotyczyć

cech, stanów rzeczy i relacji
zasadniczo stwierdzalnych

• pytanie „gdzie istnieje i jaki

właściwości ma byt, który nie
oddziałuje na żadne zjawiska, a
więc nie ujawnia się?” jest
niepoprawne

Kryteria poprawności

pytań

• Przestrzeganie reguł

syntaktycznych języka, w którym
pytania są formułowane

• Pytanie „czy jutro padał deszcz?”

zawiera wszystkie wyrazy
sensowne, jednak są one
powiązane w sposób sprzeczny z
regułami syntaktycznymi języka
polskiego

Kryteria poprawności

pytań

• Prawdziwość założenia danego

pytania

• Niepoprawne jest pytanie: „jaki

kolor ma drugi przypadek liczby
mnogiej?”, ponieważ założenie
tego pytania musiałoby brzmieć
„Przypadki mają kolory”

Neopozytywistyczna

koncepcja selekcji

problemów

Cztery postulaty filozofii

neopozytywistycznej pod
adresem pytań:

(a) Postulat empiryzmu
(b)Postulat fizykalizmu
(c) Postulat odrzucenia pytań o

ontologię

(d)Postulat formalizmu

Neopozytywistyczna

koncepcja selekcji

problemów

(a) Postulat empiryzmu
• Żeby zdanie było sensowne, musi

istnieć możliwość
rozstrzygnięcia, czy zdanie jest
prawdziwe, czy fałszywe 

muszą istnieć możliwości
sprawdzenia przy pomocy
doświadczenia (metody
naukowej)

Neopozytywistyczna

koncepcja selekcji

problemów

(b) Postulat fizykalizmu
• Twierdzenia muszą przemawiać

„językiem rzeczy” – językiem fizyki,
inaczej nie zaistnieją możliwości
realizacji pierwszego postulatu
(empiryzmu)  obserwowalność

• Twierdzenia psychologii poszukującej

„treści psychicznych” są w tym
kontekście nonsensowne i nie mają
charakteru naukowego

Neopozytywistyczna

koncepcja selekcji

problemów

„ontologicznych” w nauce

• Przykład „jak istnieje świat?”
• Rudolf Carnap uznałby takie

pytanie za metafizyczne,

nienaukowe, nieweryfikowalne –

odpowiedzi na takie pytania są

domeną doktryn filozoficznych, nie

zaś nauki

Neopozytywistyczna

koncepcja selekcji

problemów

(d) Postulat formalizmu
• Jest to konsekwencja postulatu (c) –

podobnie, jak nauki empiryczne nie

mogą zadawać pytań o istotę bytu, tak

filozofia nie może wypowiadać się o

rzeczach; sądy przedmiotowe mają być

wyłączną domeną nauk empirycznych

• Filozofia ma być wyłącznie nauką o

języku,ma zajmować się logiczną

analizą języka  może dostarczać zdań

wyłącznie o języku (nieuprawnione jest

pytanie: czy w świecie istnieje ruch

jednostajny? Można natomiast pytać:

czy traktujemy jakiś ruch jako

jednostajny?)

Typy pseudoproblemów

George Matisse wylicza pięć grup

pseudoproblemów:

•

Problemy absurdalne z powodu

bezsensownych terminów: pytania o to,

czym jest „rzecz sama w sobie”, jaka jest

„istota materii”, energii, siły, życia; pojęcia

te są jedynie abstrakcjami od fenomenów

(zjawisk, czyli od obrazów zmysłowych,

które o tych „rzeczach” mamy)

•

Pytania oparte na błędach poznawczych:

oparte na pojęciach nie wyprowadzonych z

doświadczenia (jakie jest przeznaczenie

człowieka? Czy istnieje życie pozagrobowe?)

Typy pseudoproblemów

interpretacji danych, z przypisywania
rzeczom własności, których one nie
posiadają

• Czy przestrzeń jest skończona, czy

nieskończona? Jest to błędne pytanie,
gdyż przestrzeń jest „interpretacyjną
kategorią umysłu”; przestrzeń nie ma
własnych, wewnętrznych cech

Typy pseudoproblemów

(d) Pytania o istnienie stawiane w

odniesieniu do przedmiotów pojęć
abstrakcyjnych: „form”, „idei”,
„archetypów” itp..

• Istnienia nie można wyprowadzić z

pojęć, lecz tylko z doświadczenia

Typy pseudoproblemów

(e) Problemy zawierające pojęcia
niedefiniowalne w kategoriach
obserwacyjnych, dla których nie
można jednoznacznie dobrać
wskaźników (np. „empatia”,
„transcendencja”)