© Anna Karabowicz
Staropolskie prawo
Staropolskie prawo
karne
karne
© Anna Karabowicz
Staropolskie prawo karne
Staropolskie prawo karne
Prawo ziemskie
Prawo ziemskie
charakter rodzimy, mało wpływów obcych systemów prawnych
charakter rodzimy, mało wpływów obcych systemów prawnych
do rozbiorów nie rozróżniano prawa karnego od prawa cywilnego – nie
do rozbiorów nie rozróżniano prawa karnego od prawa cywilnego – nie
wyodrębniano bezprawia karnego od cywilnego
wyodrębniano bezprawia karnego od cywilnego
zasada prywatnoprawna
zasada prywatnoprawna
podział przestępstw na prywatne i publiczne
podział przestępstw na prywatne i publiczne
system kar kompozycyjnych, nierównych stanowo, zasadniczo łagodniejszych
system kar kompozycyjnych, nierównych stanowo, zasadniczo łagodniejszych
źródła:
źródła:
Statuty Kazimierza Wielkiego (2/3 artykułów zawierało normy prawa karnego)
Statuty Kazimierza Wielkiego (2/3 artykułów zawierało normy prawa karnego)
przepisy Korektury pruskiej i Statutów Litewskich
przepisy Korektury pruskiej i Statutów Litewskich
praktyka orzecznicza
praktyka orzecznicza
zwyczaj
zwyczaj
Korektura praw 1532 r. – pomieszanie prawa karnego i cywilnego, prawa
Korektura praw 1532 r. – pomieszanie prawa karnego i cywilnego, prawa
materialnego i procesowego, kazuistyka, wiele nowości, wpływy praw obcych
materialnego i procesowego, kazuistyka, wiele nowości, wpływy praw obcych
Zbiór Praw Sądowych 1778 r. – unifikacja i ujednolicenie, zwiększenie zasady
Zbiór Praw Sądowych 1778 r. – unifikacja i ujednolicenie, zwiększenie zasady
publicznoprawnej, zaostrzenie odpowiedzialności, wpływy humanitaryzmu
publicznoprawnej, zaostrzenie odpowiedzialności, wpływy humanitaryzmu
(ograniczenie arbitralności, tendencja ku równości wobec prawa karnego,
(ograniczenie arbitralności, tendencja ku równości wobec prawa karnego,
odnośnie co do najcięższych przestępstw przewidywał zasady
odnośnie co do najcięższych przestępstw przewidywał zasady
nullum crimen
nullum crimen
sine lege, nulla poena sine lege,
sine lege, nulla poena sine lege,
zasada subiektywizacji i indywidualizacji
zasada subiektywizacji i indywidualizacji
odpowiedzialności, społeczna użyteczność kary
odpowiedzialności, społeczna użyteczność kary
Kodeks Stanisława Augusta 1791-1792 – eliminacja prawa zwyczajowego,
Kodeks Stanisława Augusta 1791-1792 – eliminacja prawa zwyczajowego,
zasady
zasady
nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege,
nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege,
równość wobec prawa
równość wobec prawa
karnego, cele utylitarne kary, projekt litewski nie przewidywał kary śmieci,
karnego, cele utylitarne kary, projekt litewski nie przewidywał kary śmieci,
koronny w wyjątkowych sytuacjach
koronny w wyjątkowych sytuacjach
© Anna Karabowicz
Staropolskie prawo karne
Staropolskie prawo karne
Prawo miejskie
Prawo miejskie
opierało się na prawie niemieckim
opierało się na prawie niemieckim
rodzime przepisy stanowione oraz praktyka i doktryna
rodzime przepisy stanowione oraz praktyka i doktryna
prawnicza zmieniające pierwotne prawo niemieckie (od XVI
prawnicza zmieniające pierwotne prawo niemieckie (od XVI
w. można mówić o polskim prawie)
w. można mówić o polskim prawie)
recepcja przepisów
recepcja przepisów
Constitutio Criminalis Carolina
Constitutio Criminalis Carolina
(Karoliny
(Karoliny
1532) – przeróbka autorstwa Bartłomieja Groickiego;
1532) – przeróbka autorstwa Bartłomieja Groickiego;
złagodzenie bardzo surowych norm
złagodzenie bardzo surowych norm
surowsze od ziemskiego, teoria odstraszania
surowsze od ziemskiego, teoria odstraszania
Prawo wiejskie
Prawo wiejskie
opierało się na polskim prawie zwyczajowym
opierało się na polskim prawie zwyczajowym
rozwijane przez orzecznictwo sądów chłopskich
rozwijane przez orzecznictwo sądów chłopskich
duży wpływ prawa niemieckiego oraz dzieł prawników
duży wpływ prawa niemieckiego oraz dzieł prawników
miejskich
miejskich
od czasów nowożytnych coraz większy wpływ panów wsi na
od czasów nowożytnych coraz większy wpływ panów wsi na
prawo karne wiejskie (stanowienie prawa i sądownictwo) –
prawo karne wiejskie (stanowienie prawa i sądownictwo) –
zróżnicowanie prawa wiejskiego
zróżnicowanie prawa wiejskiego
łagodniejsze od prawa miejskiego
łagodniejsze od prawa miejskiego
© Anna Karabowicz
Przestępstwo
Przestępstwo
przestępstwo było określane w sposób materialny – czyn, który
przestępstwo było określane w sposób materialny – czyn, który
stanowił zamach na jakieś dobro prywatne lub wspólne, od
stanowił zamach na jakieś dobro prywatne lub wspólne, od
średniowiecza dodawano także element grzechu
średniowiecza dodawano także element grzechu
pecatum
pecatum
(na
(na
gruncie materialnej definicji przestępstwa jako czynu
gruncie materialnej definicji przestępstwa jako czynu
społecznie szkodliwego stał także Zbiór Praw Sądowych z 1778
społecznie szkodliwego stał także Zbiór Praw Sądowych z 1778
r., choć nie łączył już tego z pojęciem grzechu)
r., choć nie łączył już tego z pojęciem grzechu)
brak ogólnej definicji przestępstwa – w średniowieczu kanoniści
brak ogólnej definicji przestępstwa – w średniowieczu kanoniści
i prawnicy włoscy sformułowali podział na delikty (
i prawnicy włoscy sformułowali podział na delikty (
delictum
delictum
) i
) i
zbrodnie (
zbrodnie (
crimen
crimen
)
)
brak sformułowania definicji poszczególnych przestępstw,
brak sformułowania definicji poszczególnych przestępstw,
dopuszczały karalność czynów nie zamieszczonych w kodeksie
dopuszczały karalność czynów nie zamieszczonych w kodeksie
(np. Korektura Prawa z 1532 r.) – zasada analogii
(np. Korektura Prawa z 1532 r.) – zasada analogii
XVIII w., doktryna humanitarna prawa karnego – ścisłe
XVIII w., doktryna humanitarna prawa karnego – ścisłe
określenie kręgu przestępstw, jak i znamion każdego czynu
określenie kręgu przestępstw, jak i znamion każdego czynu
zasada
zasada
nullum crimen sine lege poenali anteriori –
nullum crimen sine lege poenali anteriori –
przestępstwem tylko taki czyn, który był wyraźnie zakazany
przestępstwem tylko taki czyn, który był wyraźnie zakazany
przez ustawę karną w czasie jego popełnienia – przewidywana
przez ustawę karną w czasie jego popełnienia – przewidywana
częściowo przez Zbiór Praw Sądowych 1778 r., przez polski
częściowo przez Zbiór Praw Sądowych 1778 r., przez polski
kodeks karny wojskowy z 1775 r., ustawę o sądach sejmowych z
kodeks karny wojskowy z 1775 r., ustawę o sądach sejmowych z
1791 r., Kodeks Stanisława Augusta z 1792 r.
1791 r., Kodeks Stanisława Augusta z 1792 r.
katalog przestępstw ulegał zmianie, poszerzano ich krąg na
katalog przestępstw ulegał zmianie, poszerzano ich krąg na
przestępstwa publiczne
przestępstwa publiczne
© Anna Karabowicz
Podział przestępstw
Podział przestępstw
Prywatne przestępstwa
Prywatne przestępstwa
zasada prywatnoprawna – dochodzenie sprawiedliwości przez samego pokrzywdzonego
zasada prywatnoprawna – dochodzenie sprawiedliwości przez samego pokrzywdzonego
(jego bliskich) w drodze samopomocy lub prywatnej skargi w sądzie, możliwość zawarcia
(jego bliskich) w drodze samopomocy lub prywatnej skargi w sądzie, możliwość zawarcia
ugody, charakter prywatny kary
ugody, charakter prywatny kary
przestępstwa pospolite, skierowane przeciwko osobom prywatnym
przestępstwa pospolite, skierowane przeciwko osobom prywatnym
Publiczne przestępstwa
Publiczne przestępstwa
zasada publicznoprawna – przestępstwa naruszające porządek społeczny, także te
zasada publicznoprawna – przestępstwa naruszające porządek społeczny, także te
skierowano przeciwko osobom prywatnym, ścigane z urzędu przez organy państwa, kara
skierowano przeciwko osobom prywatnym, ścigane z urzędu przez organy państwa, kara
miała charakter publiczny
miała charakter publiczny
w średniowieczu konstrukcja miru (pokoju publicznego, powszechnego) – jego strażnikiem
w średniowieczu konstrukcja miru (pokoju publicznego, powszechnego) – jego strażnikiem
był monarcha; istniał mir osobowy, miejscowy lub mieszany: monarcha otaczał specjalną
był monarcha; istniał mir osobowy, miejscowy lub mieszany: monarcha otaczał specjalną
ochroną pewne osoby, miejsca lub osobę w pewnym miejscu; przestępstwo prywatne
ochroną pewne osoby, miejsca lub osobę w pewnym miejscu; przestępstwo prywatne
dokonane z naruszeniem miru stawało się publicznym (Księga elbląska: za zabójstwo na
dokonane z naruszeniem miru stawało się publicznym (Księga elbląska: za zabójstwo na
gościńcu groziła główszczyzna i 50 grzywien za złamanie miru), zakaz zawarcia ugody
gościńcu groziła główszczyzna i 50 grzywien za złamanie miru), zakaz zawarcia ugody
przestępstwa przeciwko państwu, władzy państwowej, kościołowi, skarbowi, sądom,
przestępstwa przeciwko państwu, władzy państwowej, kościołowi, skarbowi, sądom,
władzom
władzom
w średniowieczu o publicznym charakterze przestępstwa decydowało kryterium formalne
w średniowieczu o publicznym charakterze przestępstwa decydowało kryterium formalne
(ściganie z urzędu), od XVI w. decydowało kryterium materialne, tj. naruszonego dobra
(ściganie z urzędu), od XVI w. decydowało kryterium materialne, tj. naruszonego dobra
w czasach nowożytnych szczegółowe ustawodawstwo wprowadzało zasadę obowiązkowej
w czasach nowożytnych szczegółowe ustawodawstwo wprowadzało zasadę obowiązkowej
represji karnej w przypadku poważniejszych przestępstw – wprowadzono subsydiarną
represji karnej w przypadku poważniejszych przestępstw – wprowadzono subsydiarną
skargę publiczną (konstytucja z 1510 r., przewidywana w Korekturze Praw 1532), tzn.
skargę publiczną (konstytucja z 1510 r., przewidywana w Korekturze Praw 1532), tzn.
wprowadzono obowiązek pokrzywdzonego (krewnych) do wniesienia skargi pod groźbą
wprowadzono obowiązek pokrzywdzonego (krewnych) do wniesienia skargi pod groźbą
kary główszczyzny szlacheckiej, a jeśli nikt nie wniósł skargi, skargę miał wnieść starosta,
kary główszczyzny szlacheckiej, a jeśli nikt nie wniósł skargi, skargę miał wnieść starosta,
zakazywano jednania (konstytucja o mężobójstwie 1588 r.)
zakazywano jednania (konstytucja o mężobójstwie 1588 r.)
rozszerzanie kręgu przestępstw publicznych szczególnie w XVIII w.
rozszerzanie kręgu przestępstw publicznych szczególnie w XVIII w.
stosowanie kar publicznych od XVI w.
stosowanie kar publicznych od XVI w.
podział istniał także w prawie miejskim (kryterium kary: kara publiczna na życiu lub
podział istniał także w prawie miejskim (kryterium kary: kara publiczna na życiu lub
zdrowiu, skórze lub włosach o kara prywatna, majątkowa) i wiejskim (kryterium ścigania,
zdrowiu, skórze lub włosach o kara prywatna, majątkowa) i wiejskim (kryterium ścigania,
przy publicznych ścigano z inicjatywy zwierzchności dominialnej
przy publicznych ścigano z inicjatywy zwierzchności dominialnej
© Anna Karabowicz
Rodzaje przestępstw
Rodzaje przestępstw
Prawo ziemskie
Prawo ziemskie
Przestępstwa publiczne
Przestępstwa publiczne
przeciwko władzy i państwu, od XII jako zbrodnia obrazy majestatu (
przeciwko władzy i państwu, od XII jako zbrodnia obrazy majestatu (
crimen
crimen
leasae maiestatis
leasae maiestatis
), normy prawa zwyczajowego, konstytucje z 1510 r.
), normy prawa zwyczajowego, konstytucje z 1510 r.
(chroniła osobę króla, senatorów, posłów, urzędników; obejmowała nim każdy
(chroniła osobę króla, senatorów, posłów, urzędników; obejmowała nim każdy
zamach przeciwko państwu, także zdradę stanu, szpiegostwo, spisek, bunt
zamach przeciwko państwu, także zdradę stanu, szpiegostwo, spisek, bunt
itp.), 1539 r. (ograniczenie zakresu do osoby króla; wyodrębnienie osobnej
itp.), 1539 r. (ograniczenie zakresu do osoby króla; wyodrębnienie osobnej
zbrodni zdrady,
zbrodni zdrady,
crimen perduellionis
crimen perduellionis
) i 1588 r. (zamachy na osobę króla, spiski
) i 1588 r. (zamachy na osobę króla, spiski
przeciwko monarsze); ustawa o sądach sejmowych 1791 r. (określiła różne
przeciwko monarsze); ustawa o sądach sejmowych 1791 r. (określiła różne
postaci tego przestępstwa), sejm grodzieński przywrócił obowiązywanie
postaci tego przestępstwa), sejm grodzieński przywrócił obowiązywanie
konstytucji z 1588 r. – kary śmierci, w tym kwalifikowane, utrata czci, majątku
konstytucji z 1588 r. – kary śmierci, w tym kwalifikowane, utrata czci, majątku
przeciwko religii panującej – herezje (od 1424 r. jako
przeciwko religii panującej – herezje (od 1424 r. jako
crimen leasae maiestatis
crimen leasae maiestatis
divinae
divinae
), apostazja (od 1424 r. do poł. XVI w. i od 1668 r.), wyznawanie
), apostazja (od 1424 r. do poł. XVI w. i od 1668 r.), wyznawanie
arianizmu (od 1658 r.), bluźnierstwo, świętokradztwo, krzywoprzysięstwo –
arianizmu (od 1658 r.), bluźnierstwo, świętokradztwo, krzywoprzysięstwo –
kary wymierzały sądy kościelne, egzekucja świecka
kary wymierzały sądy kościelne, egzekucja świecka
przestępstwa skarbowe – zabór mienia monarszego, nieuiszczanie świadczeń
przestępstwa skarbowe – zabór mienia monarszego, nieuiszczanie świadczeń
publicznych, naruszanie regaliów, fałszowanie monety (karane spaleniem)
publicznych, naruszanie regaliów, fałszowanie monety (karane spaleniem)
przeciwko władzy i sądom – nieposzanowanie władzy, wyciągnięcie miecza lub
przeciwko władzy i sądom – nieposzanowanie władzy, wyciągnięcie miecza lub
zranienie w obliczu króla, starosty, sądu, uchylanie się od wymiaru
zranienie w obliczu króla, starosty, sądu, uchylanie się od wymiaru
sprawiedliwości, zakłócenia obrad sądu, sejmu, sejmików
sprawiedliwości, zakłócenia obrad sądu, sejmu, sejmików
przestępstwa urzędnicze – przestępstwa wyższych urzędników w sprawach
przestępstwa urzędnicze – przestępstwa wyższych urzędników w sprawach
służbowych, najczęściej urzędników sądowych, szeroka penalizacja tak
służbowych, najczęściej urzędników sądowych, szeroka penalizacja tak
zaniechań, jak i nadużyć władzy
zaniechań, jak i nadużyć władzy
inne – przestępstwa wojskowe (dezercja, zmiana chorągwi, niestawiennictwo
inne – przestępstwa wojskowe (dezercja, zmiana chorągwi, niestawiennictwo
na wyprawę), łotrostwa (rabunki na drodze), najazdy na domy szlacheckie,
na wyprawę), łotrostwa (rabunki na drodze), najazdy na domy szlacheckie,
fałszerstwa sądowe
fałszerstwa sądowe
© Anna Karabowicz
Rodzaje przestępstw
Rodzaje przestępstw
Prawo ziemskie
Prawo ziemskie
Przestępstwa prywatne
Przestępstwa prywatne
przeciwko życiu i zdrowiu – od XIV-XV w. zabójstwo szlachcica
przeciwko życiu i zdrowiu – od XIV-XV w. zabójstwo szlachcica
karane było karą publiczną (grzywna dla monarchy lub sądu) obok
karane było karą publiczną (grzywna dla monarchy lub sądu) obok
prywatnej; od XVI w. rozróżniano zabójstwa kryminalne (umyślne) –
prywatnej; od XVI w. rozróżniano zabójstwa kryminalne (umyślne) –
kara śmierci, ścięcia, oraz cywilne (nieumyślne) – kara wieży dolnej
kara śmierci, ścięcia, oraz cywilne (nieumyślne) – kara wieży dolnej
1 rok i 6 tygodni oraz główszczyzna; kwalifikowane formy zabójstw
1 rok i 6 tygodni oraz główszczyzna; kwalifikowane formy zabójstw
(ojcobójstwo, małżonkobójstwo, dzieciobójstwo itp.) – kara
(ojcobójstwo, małżonkobójstwo, dzieciobójstwo itp.) – kara
kwalifikowana śmierci, infamia, konfiskata majątku, karalność
kwalifikowana śmierci, infamia, konfiskata majątku, karalność
pojedynków (od 1588 r. za samo wyzwanie nań kara 60 grzywien i
pojedynków (od 1588 r. za samo wyzwanie nań kara 60 grzywien i
pół roku wieży, król mógł się nań zgodzić); uszkodzenie ciała
pół roku wieży, król mógł się nań zgodzić); uszkodzenie ciała
(okaleczenie bądź zranienie, pobicie)
(okaleczenie bądź zranienie, pobicie)
obraza czci – czynna lub słowna, mogła przybrać formę zniewagi
obraza czci – czynna lub słowna, mogła przybrać formę zniewagi
lub potwarzy
lub potwarzy
gwałty – na osobie (przeciwko wolności: uwięzienie, zgwałcenie,
gwałty – na osobie (przeciwko wolności: uwięzienie, zgwałcenie,
porwanie – za to ostatnie od XVI w. karano infamią, czasem śmierć,
porwanie – za to ostatnie od XVI w. karano infamią, czasem śmierć,
od 1631 r. ścigane z urzędu) lub majątku, przeciwko mieniu
od 1631 r. ścigane z urzędu) lub majątku, przeciwko mieniu
(rabunek, rozbój, podpalenie, fałszowanie miar i wag, przyjęcie
(rabunek, rozbój, podpalenie, fałszowanie miar i wag, przyjęcie
zbiegłego poddanego – za co groziła od XV w. kara państwowa,
zbiegłego poddanego – za co groziła od XV w. kara państwowa,
kradzież zwykła lub kwalifikowana – za którą karano powieszeniem)
kradzież zwykła lub kwalifikowana – za którą karano powieszeniem)
inne – przeciwko moralności i dobrym obyczajom (nierząd,
inne – przeciwko moralności i dobrym obyczajom (nierząd,
cudzołóstwo, homoseksualizm, sodomia, kazirodztwo)
cudzołóstwo, homoseksualizm, sodomia, kazirodztwo)
© Anna Karabowicz
Rodzaje przestępstw
Rodzaje przestępstw
Prawo miejskie
Prawo miejskie
przestępstwa przeciw miastu – przeciw interesom miasta, jego
przestępstwa przeciw miastu – przeciw interesom miasta, jego
obronności, zdrada, spiski, bunty, obraza urzędników, naruszanie
obronności, zdrada, spiski, bunty, obraza urzędników, naruszanie
zakazów w sprawie zbytków, naruszanie porządku publicznego
zakazów w sprawie zbytków, naruszanie porządku publicznego
przeciw religii – herezja, apostazja, czary
przeciw religii – herezja, apostazja, czary
przeciw życiu i zdrowiu, przeciw czci
przeciw życiu i zdrowiu, przeciw czci
przeciwko stosunkom pracy – bunty czeladników, strajki, żebractwo
przeciwko stosunkom pracy – bunty czeladników, strajki, żebractwo
przeciw moralności (cudzołóstwo, bigamia, zgwałcenie, porwanie,
przeciw moralności (cudzołóstwo, bigamia, zgwałcenie, porwanie,
homoseksualizm, sodomia, kazirodztwo, pokątna prostytucja –
homoseksualizm, sodomia, kazirodztwo, pokątna prostytucja –
dozwolona w domu publicznym, stręczycielstwo)
dozwolona w domu publicznym, stręczycielstwo)
przeciw mieniu – kradzieże, rabunek, rozbój, fałszowanie, oszustwa
przeciw mieniu – kradzieże, rabunek, rozbój, fałszowanie, oszustwa
przeciwko obowiązkowi wierności – zdrada pana
przeciwko obowiązkowi wierności – zdrada pana
Prawo wiejskie
Prawo wiejskie
przestępstwa publiczne – oddawane sądom miejskim, grodzkim –
przestępstwa publiczne – oddawane sądom miejskim, grodzkim –
bunty przeciw władzy, rozbój, czary
bunty przeciw władzy, rozbój, czary
przestępstwa ścigane z inicjatywy pana – przeciw interesom dworu,
przestępstwa ścigane z inicjatywy pana – przeciw interesom dworu,
przeciw bezpieczeństwu i spokojowi, przeciw religii i kościołowi,
przeciw bezpieczeństwu i spokojowi, przeciw religii i kościołowi,
przeciw dobrym obyczajom, przeciw interesom gromady
przeciw dobrym obyczajom, przeciw interesom gromady
przestępstwa prywatne – ścigane z oskarżenia prywatnego –
przestępstwa prywatne – ścigane z oskarżenia prywatnego –
przeciw życiu i zdrowiu, gwałty, przeciw mieniu, przeciw czci
przeciw życiu i zdrowiu, gwałty, przeciw mieniu, przeciw czci
© Anna Karabowicz
Odpowiedzialność karna
Odpowiedzialność karna
rozwój w stronę oparcia
rozwój w stronę oparcia
odpowiedzialności na podstawie A.
odpowiedzialności na podstawie A.
obiektywnej (rzeczywisty związek
obiektywnej (rzeczywisty związek
przyczynowy między zachowaniem
przyczynowy między zachowaniem
sprawcy a skutkiem) oraz B.
sprawcy a skutkiem) oraz B.
subiektywnej czyli winie
subiektywnej czyli winie
na początku odpowiedzialność oparta
na początku odpowiedzialność oparta
była na obiektywnej podstawie – fakcie
była na obiektywnej podstawie – fakcie
bezprawności czynu i związku
bezprawności czynu i związku
przyczynowym, od Statutów Kazimierza
przyczynowym, od Statutów Kazimierza
Wielkiego odpowiedzialność musiała
Wielkiego odpowiedzialność musiała
opierać się na subiektywnej podstawie
opierać się na subiektywnej podstawie
© Anna Karabowicz
Przedmiotowa strona
Przedmiotowa strona
przestępstwa
przestępstwa
czyn przestępczy
czyn przestępczy
– działanie, czynne zachowanie się, które
– działanie, czynne zachowanie się, które
wywołało bezprawne zmiany w świecie zewnętrznym; w
wywołało bezprawne zmiany w świecie zewnętrznym; w
konkretnych przypadkach karano także bierne zachowanie
konkretnych przypadkach karano także bierne zachowanie
(zaniechanie, np. nieudzielenie pomocy napadniętemu, odmowę
(zaniechanie, np. nieudzielenie pomocy napadniętemu, odmowę
pogoni za przestępcą, niedopełnienie obowiązku przez urzędnika); w
pogoni za przestępcą, niedopełnienie obowiązku przez urzędnika); w
zasadzie przestępstwa miały charakter skutkowy (bezskutkowe
zasadzie przestępstwa miały charakter skutkowy (bezskutkowe
wyjątkowo, np. herezja)
wyjątkowo, np. herezja)
związek przyczynowy
związek przyczynowy
pomiędzy zachowaniem się a skutkiem
pomiędzy zachowaniem się a skutkiem
przestępczym
przestępczym
z początku rozumiano go w sposób formalny (oznaczało jakiekolwiek
z początku rozumiano go w sposób formalny (oznaczało jakiekolwiek
powiązanie w szczególności prawne osoby sprawcy ze skutkiem, np. za
powiązanie w szczególności prawne osoby sprawcy ze skutkiem, np. za
utopienie w stawie odpowiadał właściciel stawu, za upadek z drzewa –
utopienie w stawie odpowiadał właściciel stawu, za upadek z drzewa –
właściciel drzewa)
właściciel drzewa)
Statuty Kazimierza Wielkiego – związek przyczynowy rozumiany w
Statuty Kazimierza Wielkiego – związek przyczynowy rozumiany w
sposób nieograniczony – sprawca odpowiadał nie tylko za bezpośrednie,
sposób nieograniczony – sprawca odpowiadał nie tylko za bezpośrednie,
konieczne skutki zachowania, ale i za skutki przypadkowe, wynikające z
konieczne skutki zachowania, ale i za skutki przypadkowe, wynikające z
przyczyn od sprawcy niezależnych (np. za zranienie w bójce po ciemku
przyczyn od sprawcy niezależnych (np. za zranienie w bójce po ciemku
odpowiadał ten, kto zgasił świecę – wg Korektury z 1532 r. tylko wtedy
odpowiadał ten, kto zgasił świecę – wg Korektury z 1532 r. tylko wtedy
gdy czynił to rozmyślnie)
gdy czynił to rozmyślnie)
czasy nowożytne – koncepcja tzw. przeciętnego związku przyczynowego
czasy nowożytne – koncepcja tzw. przeciętnego związku przyczynowego
– brano pod uwagę tylko przeciętne, bezpośrednie skutki; stosowano
– brano pod uwagę tylko przeciętne, bezpośrednie skutki; stosowano
także zasadę wyłącznej przyczyny (praktyka sądowa ograniczała
także zasadę wyłącznej przyczyny (praktyka sądowa ograniczała
odpowiedzialność za skutki uboczne – obdukcja zwłok, oględziny ran;
odpowiedzialność za skutki uboczne – obdukcja zwłok, oględziny ran;
zasada, że śmierć po roku od zadania ran nie nastąpiła z powodu ich
zasada, że śmierć po roku od zadania ran nie nastąpiła z powodu ich
zadania)
zadania)
© Anna Karabowicz
Podmiotowa strona przestępstwa
Podmiotowa strona przestępstwa
(1)
(1)
podmiotem przestępstwa mógł być tylko
podmiotem przestępstwa mógł być tylko
człowiek
człowiek
podmiotowa strona przestępstwa – subiektywny,
podmiotowa strona przestępstwa – subiektywny,
psychiczny stosunek, wewnętrzne nastawienie,
psychiczny stosunek, wewnętrzne nastawienie,
naganne z punktu widzenia prawa, sprawcy do
naganne z punktu widzenia prawa, sprawcy do
czynu (świadomość + wola, czyli zamiar = wina)
czynu (świadomość + wola, czyli zamiar = wina)
z początku odpowiedzialność obiektywna, skutkowa –
z początku odpowiedzialność obiektywna, skutkowa –
sprawca odpowiadał za skutek niezależnie od
sprawca odpowiadał za skutek niezależnie od
swojego nastawienia wewnętrznego do czynu (czy
swojego nastawienia wewnętrznego do czynu (czy
popełnione umyślnie, nieumyślnie czy z przypadku)
popełnione umyślnie, nieumyślnie czy z przypadku)
od XIII w. – tendencja ku subiektywizacji
od XIII w. – tendencja ku subiektywizacji
odpowiedzialności, pojawienie się pojęcia winy,
odpowiedzialności, pojawienie się pojęcia winy,
któremu sprzyjało prawo kanoniczne z jego
któremu sprzyjało prawo kanoniczne z jego
traktowaniem przestępstwa jako grzechu (pecatum)
traktowaniem przestępstwa jako grzechu (pecatum)
rozwój przez doktrynę, praktykę i ustawodawstwo:
rozwój przez doktrynę, praktykę i ustawodawstwo:
Statuty Kazimierza Wielkiego – ugruntowanie pojęcia
Statuty Kazimierza Wielkiego – ugruntowanie pojęcia
winy, ale rozróżnianej kazuistycznie
winy, ale rozróżnianej kazuistycznie
© Anna Karabowicz
Podmiotowa strona przestępstwa
Podmiotowa strona przestępstwa
(2)
(2)
wina umyślna (przestępstwo popełnione umyślnie,
wina umyślna (przestępstwo popełnione umyślnie,
dolus
dolus
)
)
– naganna świadomość i
– naganna świadomość i
wola=zamiar – sprawca zdaje sobie sprawę, że jego zachowanie doprowadzi do
wola=zamiar – sprawca zdaje sobie sprawę, że jego zachowanie doprowadzi do
przestępstwa oraz chce tego, ma taką wolę; najszybciej odróżniane od przypadku; od
przestępstwa oraz chce tego, ma taką wolę; najszybciej odróżniane od przypadku; od
XV w. odróżniano winę umyślną od nieumyślnej w przypadku zabójstw; Korektura Praw
XV w. odróżniano winę umyślną od nieumyślnej w przypadku zabójstw; Korektura Praw
z 1532 r. rozróżniała winę umyślną od nieumyślnej w stosunku do większej ilości
z 1532 r. rozróżniała winę umyślną od nieumyślnej w stosunku do większej ilości
przestępstw; orzecznictwo trybunalskie przewidywało za zabójstwo umyślne karę
przestępstw; orzecznictwo trybunalskie przewidywało za zabójstwo umyślne karę
śmierci
śmierci
zamiar bezpośredni – sprawca ma świadomość i zamiar popełnienia przestępstwa
zamiar bezpośredni – sprawca ma świadomość i zamiar popełnienia przestępstwa
zamiar pośredni – z prawa niemieckiego w okresie nowożytnym, sprawca odpowiadał za
zamiar pośredni – z prawa niemieckiego w okresie nowożytnym, sprawca odpowiadał za
wszystkie skutki przestępstwa, także te, których nie obejmował swoim zamiarem ani
wszystkie skutki przestępstwa, także te, których nie obejmował swoim zamiarem ani
świadomością (np. odpowiadał za zabójstwo w przypadku zamiaru jedynie pobicia, gdy ofiara
świadomością (np. odpowiadał za zabójstwo w przypadku zamiaru jedynie pobicia, gdy ofiara
zmarła), przewidywał go Zbiór Praw z 1778 r.
zmarła), przewidywał go Zbiór Praw z 1778 r.
zamiar ewentualny
zamiar ewentualny
wina nieumyślna (przestępstwo popełnione nieumyślnie,
wina nieumyślna (przestępstwo popełnione nieumyślnie,
culpa
culpa
)
)
– problemy z
– problemy z
rozróżnieniem od przypadku, nauka włoska, Statuty Kazimierza Wielkiego
rozróżnieniem od przypadku, nauka włoska, Statuty Kazimierza Wielkiego
przewidywały za przestępstwo nieumyślne jedynie karę prywatną (nawiązkę),
przewidywały za przestępstwo nieumyślne jedynie karę prywatną (nawiązkę),
orzecznictwo trybunalskie przewidywało za zabójstwo nieumyślne karę wieży dolnej
orzecznictwo trybunalskie przewidywało za zabójstwo nieumyślne karę wieży dolnej
lekkomyślność – sprawca ma świadomość, że jego zachowanie prowadzi do przestępstwa, ale
lekkomyślność – sprawca ma świadomość, że jego zachowanie prowadzi do przestępstwa, ale
błędnie sądzi, że tego uniknie, nie ma zamiaru
błędnie sądzi, że tego uniknie, nie ma zamiaru
niedbalstwo – sprawca nie tylko nie ma zamiaru popełnienia przestępstwa, ale nawet go nie
niedbalstwo – sprawca nie tylko nie ma zamiaru popełnienia przestępstwa, ale nawet go nie
przewiduje, chociaż mógł i powinien go być przewidzieć; problemy z rozróżnieniem
przewiduje, chociaż mógł i powinien go być przewidzieć; problemy z rozróżnieniem
niedbalstwa od przypadku
niedbalstwa od przypadku
przypadek (
przypadek (
casus
casus
)
)
– eliminacja odpowiedzialności za przypadek od Statutów
– eliminacja odpowiedzialności za przypadek od Statutów
Kazimierza Wielkiego (statut małopolski nie przewidywał kary za śmierć przygodną); od
Kazimierza Wielkiego (statut małopolski nie przewidywał kary za śmierć przygodną); od
poł. XVII w. prawo ziemskie rozróżniało winę nieumyślną od przypadku (tylko przy
poł. XVII w. prawo ziemskie rozróżniało winę nieumyślną od przypadku (tylko przy
zabójstwach), podobnie miejskie, w prawie wiejskim łączono ją z przypadkiem;
zabójstwach), podobnie miejskie, w prawie wiejskim łączono ją z przypadkiem;
orzecznictwo trybunalskie przewidywało za przypadkową śmierć jedynie główszczyznę
orzecznictwo trybunalskie przewidywało za przypadkową śmierć jedynie główszczyznę
© Anna Karabowicz
Brak odpowiedzialności -
Brak odpowiedzialności -
bezkarność
bezkarność
pojawiły się w miarę uwzględniania okoliczności
pojawiły się w miarę uwzględniania okoliczności
popełnienia przestępstwa przy wymierzaniu kary –
popełnienia przestępstwa przy wymierzaniu kary –
powodowały obniżenie lub zaostrzenie sankcji albo
powodowały obniżenie lub zaostrzenie sankcji albo
całkowicie wykluczały odpowiedzialność powodując
całkowicie wykluczały odpowiedzialność powodując
bezkarność czynu; wynikały z:
bezkarność czynu; wynikały z:
z braku bezprawności czynu – w pewnych okolicznościach
z braku bezprawności czynu – w pewnych okolicznościach
mimo wypełnienia zewnętrznych (przedmiotowych) znamion
mimo wypełnienia zewnętrznych (przedmiotowych) znamion
przestępstwa, czynu nie traktowano jako przestępstwa, gdyż
przestępstwa, czynu nie traktowano jako przestępstwa, gdyż
te okoliczności legalizowały, pozbawiały cech bezprawności
te okoliczności legalizowały, pozbawiały cech bezprawności
czyn; traktowane kazuistycznie, brak ogólnych zasad; na
czyn; traktowane kazuistycznie, brak ogólnych zasad; na
początku nie odróżniano obu grup
początku nie odróżniano obu grup
z braku winy sprawcy – pojawiły się później, dopiero w
z braku winy sprawcy – pojawiły się później, dopiero w
czasach nowożytnych, w miarę rozwoju tendencji
czasach nowożytnych, w miarę rozwoju tendencji
subiektywizacji odpowiedzialności; okoliczności, które
subiektywizacji odpowiedzialności; okoliczności, które
wyłączały lub umniejszały winę, gdyż wpływały na
wyłączały lub umniejszały winę, gdyż wpływały na
poczytalność (potencjalną lub realną) sprawcy, tj. możliwość
poczytalność (potencjalną lub realną) sprawcy, tj. możliwość
rozpoznania przez niego motywów i znaczenia czynu oraz
rozpoznania przez niego motywów i znaczenia czynu oraz
zdolność pokierowania działaniem; cechy psychiki lub stan
zdolność pokierowania działaniem; cechy psychiki lub stan
świadomości uniemożliwiał postawienie zarzutu z powodu
świadomości uniemożliwiał postawienie zarzutu z powodu
popełnionego czynu; traktowane kazuistycznie szczególnie w
popełnionego czynu; traktowane kazuistycznie szczególnie w
prawie ziemskim
prawie ziemskim
© Anna Karabowicz
Okoliczności powodujące brak
Okoliczności powodujące brak
bezprawności czynu
bezprawności czynu
początek
początek
– zaczepka słowna lub czynna skierowana przeciw zaczepionemu
– zaczepka słowna lub czynna skierowana przeciw zaczepionemu
(jego bliskim, poddanym), z początku powodowała bezkarność nawet w
(jego bliskim, poddanym), z początku powodowała bezkarność nawet w
przypadku przesadnej odpowiedzi; Statuty Kazimierza Wielkiego: bezkarność
przypadku przesadnej odpowiedzi; Statuty Kazimierza Wielkiego: bezkarność
zranienia, zabicia zaczepiającego (tylko chłopa); odpór nie musiał być równy
zranienia, zabicia zaczepiającego (tylko chłopa); odpór nie musiał być równy
atakowi, ale bezpośredni; znana we wszystkich systemach prawnych;
atakowi, ale bezpośredni; znana we wszystkich systemach prawnych;
bezkarność zabicia szlachcica z początku zniesiona w 1472 r. (okoliczność
bezkarność zabicia szlachcica z początku zniesiona w 1472 r. (okoliczność
łagodząca); w czasach nowożytnych ograniczano bezprawność do pobicia
łagodząca); w czasach nowożytnych ograniczano bezprawność do pobicia
lub zranienia napastnika; pozostała bezkarność w przypadku tzw. „zasięścia
lub zranienia napastnika; pozostała bezkarność w przypadku tzw. „zasięścia
drogi”, gdy torowało się ją siłą
drogi”, gdy torowało się ją siłą
obrona konieczna
obrona konieczna
– powstawała z początku; w razie bezprawnego i
– powstawała z początku; w razie bezprawnego i
bezpośredniego zamachu na dobro prawnie chronione (życie, zdrowie,
bezpośredniego zamachu na dobro prawnie chronione (życie, zdrowie,
mienie, cześć) napadnięty miał prawo odparcia go siłą; nie znosiła
mienie, cześć) napadnięty miał prawo odparcia go siłą; nie znosiła
odpowiedzialnośći odszkodowawczej (tj. konieczności zapłacenia
odpowiedzialnośći odszkodowawczej (tj. konieczności zapłacenia
główszczyzny); by skutkować bezkarnością musiała być (jeśli przekroczono
główszczyzny); by skutkować bezkarnością musiała być (jeśli przekroczono
granice obrony koniecznej czyn podlegał karze, ale łagodniejszej):
granice obrony koniecznej czyn podlegał karze, ale łagodniejszej):
konieczna – w inny sposób nie można było odeprzeć zamachu
konieczna – w inny sposób nie można było odeprzeć zamachu
rzeczywista – a nie np. z chęci zemsty
rzeczywista – a nie np. z chęci zemsty
natychmiastowa – w czasie trwania napaści lub bezpośrednio po niej
natychmiastowa – w czasie trwania napaści lub bezpośrednio po niej
proporcjonalna – dokonana odpowiednimi środkami przy zachowaniu równowagi między
proporcjonalna – dokonana odpowiednimi środkami przy zachowaniu równowagi między
zamachem a sposobem odparcia
zamachem a sposobem odparcia
samopomoc
samopomoc
– w średniowieczu chodziło o dokonanie krwawej zemsty, z
– w średniowieczu chodziło o dokonanie krwawej zemsty, z
czasem ograniczona do zabójstwa przestępcy złapanego na gorącym
czasem ograniczona do zabójstwa przestępcy złapanego na gorącym
uczynku; zakaz przez Zbiór Praw z 1778 r.; samopomoc stanowa: bezkarność
uczynku; zakaz przez Zbiór Praw z 1778 r.; samopomoc stanowa: bezkarność
zabójstwa chłopa podającego się za szlachcica (1557), zranienie lub pobicie
zabójstwa chłopa podającego się za szlachcica (1557), zranienie lub pobicie
szlachcica pijącego z plebejuszami, zabójstwo infamisa lub banity
szlachcica pijącego z plebejuszami, zabójstwo infamisa lub banity
© Anna Karabowicz
Okoliczności powodujące brak
Okoliczności powodujące brak
bezprawności czynu
bezprawności czynu
stan wyższej konieczności
stan wyższej konieczności
– w przypadku niebezpieczeństwa
– w przypadku niebezpieczeństwa
bezpośrednio i rzeczywiście zagrażającego dobru prawnie chronionemu
bezpośrednio i rzeczywiście zagrażającego dobru prawnie chronionemu
można było w celu usunięcia niebezpieczeństwa poświęcić inne dobro
można było w celu usunięcia niebezpieczeństwa poświęcić inne dobro
prawnie chronione przy zachowaniu proporcjonalności; np. stan nędzy,
prawnie chronione przy zachowaniu proporcjonalności; np. stan nędzy,
który skłonił do kradzieży, znane wyłącznie prawu miejskiemu, a nie znane
który skłonił do kradzieży, znane wyłącznie prawu miejskiemu, a nie znane
prawu ziemskiemu i litewskiemu
prawu ziemskiemu i litewskiemu
ugoda z pokrzywdzonym
ugoda z pokrzywdzonym
– w przypadku przestępstw prywatnych;
– w przypadku przestępstw prywatnych;
zobowiązywała do rezygnacji ze skargi sądowej, zwolnienie od kary, ale nie
zobowiązywała do rezygnacji ze skargi sądowej, zwolnienie od kary, ale nie
od obowiązku odszkodowania; zakaz jednania przy mężobójstwie (1496,
od obowiązku odszkodowania; zakaz jednania przy mężobójstwie (1496,
1588)
1588)
przedawnienie (dawność)
przedawnienie (dawność)
– uniemożliwiało ściganie i karalność;
– uniemożliwiało ściganie i karalność;
dotyczyło tylko przestępstw prywatnych; wg Statutów Kazimierza
dotyczyło tylko przestępstw prywatnych; wg Statutów Kazimierza
Wielkiego termin dawności wynosił 3 lata (zabójstwo, łupiestwo), rok (dla
Wielkiego termin dawności wynosił 3 lata (zabójstwo, łupiestwo), rok (dla
lżejszych przestępstw); 1505 r.: dawność 1 rok i 6 miesięcy dla tzw. 4
lżejszych przestępstw); 1505 r.: dawność 1 rok i 6 miesięcy dla tzw. 4
artykułów grodzkich z tytułu „gorącego gwałtu” sądzonych przez sądy
artykułów grodzkich z tytułu „gorącego gwałtu” sądzonych przez sądy
grodzkie (podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze
grodzkie (podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze
publicznej, zgwałcenie); z czasem przedawnienie dotyczyło tylko
publicznej, zgwałcenie); z czasem przedawnienie dotyczyło tylko
odszkodowania, a nie kary publicznej (Korektura 1532 r. 3 lata i 3 miesiące
odszkodowania, a nie kary publicznej (Korektura 1532 r. 3 lata i 3 miesiące
dla umyślnego zabójstwa przedawnienie skargi o zapłatę główszczyzny);
dla umyślnego zabójstwa przedawnienie skargi o zapłatę główszczyzny);
Zbiór Praw z 1778 r. znosił przedawnienie skargi o zabójstwo, termin 8
Zbiór Praw z 1778 r. znosił przedawnienie skargi o zabójstwo, termin 8
tygodni dla skarg o gwałt, zranienie, najście na dom
tygodni dla skarg o gwałt, zranienie, najście na dom
inne
inne
– do Statutów Kazimierza Wielkiego bezkarne zabójstwo kobiety
– do Statutów Kazimierza Wielkiego bezkarne zabójstwo kobiety
nierządnej, zabójstwo dłużnika w średniowieczu, w czasach nowożytnych
nierządnej, zabójstwo dłużnika w średniowieczu, w czasach nowożytnych
zabójstwo, zranienie, uwięzienie przy wypełnianiu obowiązków służbowych
zabójstwo, zranienie, uwięzienie przy wypełnianiu obowiązków służbowych
© Anna Karabowicz
Okoliczności powodujące brak
Okoliczności powodujące brak
winy sprawcy
winy sprawcy
nieletniość
nieletniość
prawo ziemskie – nieletni karany był łagodniej w
prawo ziemskie – nieletni karany był łagodniej w
przypadku najcięższych przestępstw; Statut Litewski II
przypadku najcięższych przestępstw; Statut Litewski II
(1566): wiek 14 lat; III (!588): karalność po 16. r.ż.; Zbiór
(1566): wiek 14 lat; III (!588): karalność po 16. r.ż.; Zbiór
Praw (1778): po 18 r.ż. Przy ciężkich przestępstwach;
Praw (1778): po 18 r.ż. Przy ciężkich przestępstwach;
generalna zasada w Kodeksie Stanisława Augusta
generalna zasada w Kodeksie Stanisława Augusta
prawo miejskie – do 12 r.ż. Brak karalności, 12-14 lat:
prawo miejskie – do 12 r.ż. Brak karalności, 12-14 lat:
karani, gdy działali z rozeznaniem, ale nie śmiercią
karani, gdy działali z rozeznaniem, ale nie śmiercią
niepoczytalność
niepoczytalność
– w prawie miejskim chorego
– w prawie miejskim chorego
psychicznie karano jak małoletniego
psychicznie karano jak małoletniego
błąd – co do faktu lub prawa, umyślny lub
błąd – co do faktu lub prawa, umyślny lub
nieumyślny, znany w Korekturze Praw (1532); w
nieumyślny, znany w Korekturze Praw (1532); w
prawie miejskim i częściowo w ziemskim błąd co
prawie miejskim i częściowo w ziemskim błąd co
do faktu wyłączał lub zmniejszał winę; błąd co do
do faktu wyłączał lub zmniejszał winę; błąd co do
prawa w zasadzie nie powodował bezkarności
prawa w zasadzie nie powodował bezkarności
inne okoliczności
inne okoliczności
– w prawie miejskim winę
– w prawie miejskim winę
wyłączał przymus fizyczny, pijaństwo
wyłączał przymus fizyczny, pijaństwo
© Anna Karabowicz
Formy zjawiskowe
Formy zjawiskowe
przestępstwa
przestępstwa
sprawstwo
sprawstwo
– osoba przez swoje działanie realizująca znamiona
– osoba przez swoje działanie realizująca znamiona
przestępstwa
przestępstwa
współsprawstwo
współsprawstwo
– kilka osób popełnia ten sam czyn na podstawie
– kilka osób popełnia ten sam czyn na podstawie
porozumienia; w średniowieczu karano ich jednakowo; Statuty
porozumienia; w średniowieczu karano ich jednakowo; Statuty
Kazimierza Wielkiego: odróżniano przy zabójstwie głównego zabójcę –
Kazimierza Wielkiego: odróżniano przy zabójstwie głównego zabójcę –
który podlegał surowszej karze – od wspólników (ci traktowani jako
który podlegał surowszej karze – od wspólników (ci traktowani jako
współsprawcy albo pomocnicy); podobnie Korektura Praw (1532), ale
współsprawcy albo pomocnicy); podobnie Korektura Praw (1532), ale
nie przy zabójstwie szlachcica przy napadzie na jego dom; 1588: równa
nie przy zabójstwie szlachcica przy napadzie na jego dom; 1588: równa
odpowiedzialność przy mężobójstwie; praktyka sądowa różnicowała
odpowiedzialność przy mężobójstwie; praktyka sądowa różnicowała
kary w zależności od zaangażowania przy popełnianiu czynu
kary w zależności od zaangażowania przy popełnianiu czynu
pomocnictwo
pomocnictwo
– z początku nie odróżniane od współsprawstwa albo
– z początku nie odróżniane od współsprawstwa albo
traktowane jako oddzielne przestępstwo; umyślne udzielanie innej
traktowane jako oddzielne przestępstwo; umyślne udzielanie innej
osobie pomocy w popełnieniu przestępstwa; praktyka sądowa
osobie pomocy w popełnieniu przestępstwa; praktyka sądowa
różnicowała kary w zależności od zaangażowania przy popełnianiu
różnicowała kary w zależności od zaangażowania przy popełnianiu
czynu
czynu
podżeganie
podżeganie
– nakłanianie innej osoby do popełnienia przestępstwa,
– nakłanianie innej osoby do popełnienia przestępstwa,
udzielanie rady, zgody, polecenia; zasadniczo traktowane jako
udzielanie rady, zgody, polecenia; zasadniczo traktowane jako
oddzielne przestępstwo; praktyka sądowa różnicowała kary w
oddzielne przestępstwo; praktyka sądowa różnicowała kary w
zależności od zaangażowania przy popełnianiu czynu
zależności od zaangażowania przy popełnianiu czynu
poplecznictwo
poplecznictwo
– pomoc po dokonaniu przestępstwa; zasadniczo
– pomoc po dokonaniu przestępstwa; zasadniczo
traktowane jako oddzielne przestępstwo; praktyka sądowa różnicowała
traktowane jako oddzielne przestępstwo; praktyka sądowa różnicowała
kary w zależności od zaangażowania przy popełnianiu czynu
kary w zależności od zaangażowania przy popełnianiu czynu
© Anna Karabowicz
Formy stadialne przestępstwa
Formy stadialne przestępstwa
zamiar
zamiar
– sam zamiar za prawem kanonicznym nie
– sam zamiar za prawem kanonicznym nie
podlegał karze
podlegał karze
przygotowanie
przygotowanie
– nie odróżniano od usiłowania
– nie odróżniano od usiłowania
usiłowanie
usiłowanie
– działanie bezpośrednio zmierzające
– działanie bezpośrednio zmierzające
do popełnienia przestępstwa, ale nie
do popełnienia przestępstwa, ale nie
doprowadzające do jego dokonania z powodu
doprowadzające do jego dokonania z powodu
zaistnienia przyczyn od sprawy niezależnych
zaistnienia przyczyn od sprawy niezależnych
(przypadek lub interwencja osoby trzeciej); gdy
(przypadek lub interwencja osoby trzeciej); gdy
odpowiedzialność była oparta na skutku usiłowanie
odpowiedzialność była oparta na skutku usiłowanie
nie podlegało karze; ale w miarę subiektywizacji
nie podlegało karze; ale w miarę subiektywizacji
odpowiedzialności zaczęto rozciągać ją na
odpowiedzialności zaczęto rozciągać ją na
usiłowanie (które z punktu widzenia nastawienia
usiłowanie (które z punktu widzenia nastawienia
psychicznego sprawy było tożsame z dokonaniem –
psychicznego sprawy było tożsame z dokonaniem –
świadomość i wola); traktowane kazuistycznie jako
świadomość i wola); traktowane kazuistycznie jako
osobne przestępstwa (np. planowanie zdrady,
osobne przestępstwa (np. planowanie zdrady,
„zadanie trucizny”, noszenie broni na
„zadanie trucizny”, noszenie broni na
zgromadzeniach, wyjęcie miecza w obecności króla);
zgromadzeniach, wyjęcie miecza w obecności króla);
karane na równi z dokonaniem
karane na równi z dokonaniem
dokonanie
dokonanie
© Anna Karabowicz
Rodzaje odpowiedzialności
Rodzaje odpowiedzialności
karnej
karnej
odpowiedzialność za cudze czyny
odpowiedzialność za cudze czyny
zbiorowa odpowiedzialność
zbiorowa odpowiedzialność
rodzinno-rodowa – odpowiedzialność w drodze samopomocy, krwawej
rodzinno-rodowa – odpowiedzialność w drodze samopomocy, krwawej
zemsty; z czasem zamiast zemsty okup, który spłacać mieli też krewni
zemsty; z czasem zamiast zemsty okup, który spłacać mieli też krewni
sprawcy; Statuty Kazimierza Wielkiego: odpowiedzialność za krewnobójstwo
sprawcy; Statuty Kazimierza Wielkiego: odpowiedzialność za krewnobójstwo
potomków sprawcy (wyłączenie ich od dziedziczenia po zabitym); edykt
potomków sprawcy (wyłączenie ich od dziedziczenia po zabitym); edykt
wieluński (1424) – infamia dla potomstwa spalonego na stosie heretyka
wieluński (1424) – infamia dla potomstwa spalonego na stosie heretyka
terytorialna – odpowiedzialność wsi, miast i opoli; w średniowieczu i czasach
terytorialna – odpowiedzialność wsi, miast i opoli; w średniowieczu i czasach
nowożytnych za nieujawnienie, przechowywanie sprawcy lub niepodjęcie za
nowożytnych za nieujawnienie, przechowywanie sprawcy lub niepodjęcie za
nim pościgu (zapłata główszczyzny)
nim pościgu (zapłata główszczyzny)
indywidualna odpowiedzialność – odpowiedzialność głowy
indywidualna odpowiedzialność – odpowiedzialność głowy
domu/gospodarstwa za przestępstwa domowników/chłopów (małopolski
domu/gospodarstwa za przestępstwa domowników/chłopów (małopolski
Statut Kazimierza Wielkiego), ale już Korektura Praw ograniczyła
Statut Kazimierza Wielkiego), ale już Korektura Praw ograniczyła
odpowiedzialność pana za czyny poddanych; w prawie miejskim pan
odpowiedzialność pana za czyny poddanych; w prawie miejskim pan
odpowiadał za czyny sługi; w prawie wiejskim rodzice lub gospodarze
odpowiadał za czyny sługi; w prawie wiejskim rodzice lub gospodarze
odpowiadali za niemoralne prowadzenie się dzieci lub czeladzi; w
odpowiadali za niemoralne prowadzenie się dzieci lub czeladzi; w
prawie ziemskim burmistrz i 1 z rajców podlegali (od 1520, 1538 r.)
prawie ziemskim burmistrz i 1 z rajców podlegali (od 1520, 1538 r.)
karze ścięcia w przypadku samowolnego ukarania przez sąd miejski bez
karze ścięcia w przypadku samowolnego ukarania przez sąd miejski bez
udziału starosty szlachcica, który dopuścił się gwałtów w mieście
udziału starosty szlachcica, który dopuścił się gwałtów w mieście
odpowiedzialność za własne czyny – od XII-XIII w. karę na życiu i
odpowiedzialność za własne czyny – od XII-XIII w. karę na życiu i
ciele ponosił tylko sprawca; Statuty Kazimierza Wielkiego znosiły
ciele ponosił tylko sprawca; Statuty Kazimierza Wielkiego znosiły
odpowiedzialność ojca za czyny syna i vice versa; skutki infamii dla
odpowiedzialność ojca za czyny syna i vice versa; skutki infamii dla
krewnych sprawcy zniosła ustawa o sądach sejmowych (1791)
krewnych sprawcy zniosła ustawa o sądach sejmowych (1791)
© Anna Karabowicz
Racjonalizacja kary
Racjonalizacja kary
religijna
religijna
– najstarsza, odpokutowanie (ekspiacja) za przestępstwo
– najstarsza, odpokutowanie (ekspiacja) za przestępstwo
wobec Boga
wobec Boga
sprawiedliwościowa (odwetowa, bezwzględna, absolutna)
sprawiedliwościowa (odwetowa, bezwzględna, absolutna)
–
–
naturalna potrzeba człowieka odpłaty za wyrządzoną krzywdę;
naturalna potrzeba człowieka odpłaty za wyrządzoną krzywdę;
zemsta rodziny, rodu, panującego; od X w. zasada talionu (kara
zemsta rodziny, rodu, panującego; od X w. zasada talionu (kara
miała być dolegliwością odpowiadającą tej, jakiej sprawa zadał
miała być dolegliwością odpowiadającą tej, jakiej sprawa zadał
ofierze); w Polsce zasada talionu rzadko stosowana (w odniesieniu
ofierze); w Polsce zasada talionu rzadko stosowana (w odniesieniu
do przestępstw na życiu i zdrowiu), raczej w postaci talionu
do przestępstw na życiu i zdrowiu), raczej w postaci talionu
symbolicznego (kary odzwierciedlające); na jej gruncie stały
symbolicznego (kary odzwierciedlające); na jej gruncie stały
Statuty Litewskie, Korektura Praw, Zbiór Praw
Statuty Litewskie, Korektura Praw, Zbiór Praw
prewencyjna (celowościowa, utylitarna)
prewencyjna (celowościowa, utylitarna)
– zapobieganie
– zapobieganie
popełnianiu przestępstw
popełnianiu przestępstw
prewencja generalna (ogólna) – odstraszanie od popełnienia
prewencja generalna (ogólna) – odstraszanie od popełnienia
przestępstw przez innych, potencjalnych sprawców; dominowała od
przestępstw przez innych, potencjalnych sprawców; dominowała od
końca średniowiecza do Oświecenia; na jej gruncie powstała teoria
końca średniowiecza do Oświecenia; na jej gruncie powstała teoria
odstraszania w Polsce w XVI-XVIII w., skutkowała zaostrzeniem represji
odstraszania w Polsce w XVI-XVIII w., skutkowała zaostrzeniem represji
karnej; większy wpływ w prawie miejskim (już od XV w.)
karnej; większy wpływ w prawie miejskim (już od XV w.)
Prewencja indywidualna (szczególna) – powstrzymanie danego sprawcy
Prewencja indywidualna (szczególna) – powstrzymanie danego sprawcy
od dalszego popełniania przestępstw; nosiły elementy pokuty, poprawy
od dalszego popełniania przestępstw; nosiły elementy pokuty, poprawy
sprawcy; od średniowiecza do XVIII w.; w Polsce głównie w sądach
sprawcy; od średniowiecza do XVIII w.; w Polsce głównie w sądach
wiejskich; w okresie Oświecenia wzrost znaczenia pod wpływem
wiejskich; w okresie Oświecenia wzrost znaczenia pod wpływem
kierunku humanitarnego w nauce prawa karnego
kierunku humanitarnego w nauce prawa karnego
mieszana
mieszana
– zawierała elementy z w/wym. racjonalizacji
– zawierała elementy z w/wym. racjonalizacji
© Anna Karabowicz
Zasady wymiaru kary (1)
Zasady wymiaru kary (1)
różnice społeczne
różnice społeczne
– od XI-XII w. do XVIII w. przynależność
– od XI-XII w. do XVIII w. przynależność
społeczna sprawcy i ofiary wpływały przede wszystkim w
społeczna sprawcy i ofiary wpływały przede wszystkim w
prawie ziemskim na wymiar kary np. przy zabójstwie
prawie ziemskim na wymiar kary np. przy zabójstwie
(plebejusz za zabicie szlachcica zawsze kara śmierci bez
(plebejusz za zabicie szlachcica zawsze kara śmierci bez
możności zamiany na karę majątkową, od 1532 r. za
możności zamiany na karę majątkową, od 1532 r. za
zranienie tylko tracił rękę a nie życie, zaś szlachcic za
zranienie tylko tracił rękę a nie życie, zaś szlachcic za
zabicie plebejusza płacił tylko główszczyznę), zgwałceniu
zabicie plebejusza płacił tylko główszczyznę), zgwałceniu
(gwałt na szlachciance – 50 grzywien, na chłopce – 6
(gwałt na szlachciance – 50 grzywien, na chłopce – 6
grzywien, jeśli nastąpił w lesie lub na polu, gdzie nie
grzywien, jeśli nastąpił w lesie lub na polu, gdzie nie
kazano jej pójść – „trzysta”); 1768: zakaz karania
kazano jej pójść – „trzysta”); 1768: zakaz karania
chłopów śmiercią przez panów, równość wobec prawa
chłopów śmiercią przez panów, równość wobec prawa
przewidywała ustawa o sądach sejmowych i Kodeks
przewidywała ustawa o sądach sejmowych i Kodeks
Stanisława Augusta
Stanisława Augusta
sposoby oznaczania kary
sposoby oznaczania kary
– arbitralność orzekania w
– arbitralność orzekania w
średniowieczu szczególnie w stosunku do przestępstw
średniowieczu szczególnie w stosunku do przestępstw
politycznych; możliwość stosowania analogii; podział na
politycznych; możliwość stosowania analogii; podział na
kary zwyczajne (przewidziane w prawie) i nadzwyczajne;
kary zwyczajne (przewidziane w prawie) i nadzwyczajne;
w Oświeceniu zasada
w Oświeceniu zasada
nulla poena sine lege
nulla poena sine lege
© Anna Karabowicz
Zasady wymiaru kary (2)
Zasady wymiaru kary (2)
okoliczności
okoliczności
łagodzące – wątpliwości natury prawnej i faktycznej, upływ czasu,
łagodzące – wątpliwości natury prawnej i faktycznej, upływ czasu,
przyznanie się do winy, pojednanie z pokrzywdzonym, wykazanie
przyznanie się do winy, pojednanie z pokrzywdzonym, wykazanie
skruchy, zły stan zdrowia, ciąża, naprawienie szkody
skruchy, zły stan zdrowia, ciąża, naprawienie szkody
obciążające – naruszenie miru, recydywa (powrót do przestępstwa)
obciążające – naruszenie miru, recydywa (powrót do przestępstwa)
generalna i specjalna (prawo chełmińskie – za I recydywę kara śmierci;
generalna i specjalna (prawo chełmińskie – za I recydywę kara śmierci;
prawo polskie – za II recydywę kara śmierci, od 1505 r. za III; B. Groicki
prawo polskie – za II recydywę kara śmierci, od 1505 r. za III; B. Groicki
– za III recydywę); przyłapanie na gorącym uczynku (złapanie w czasie
– za III recydywę); przyłapanie na gorącym uczynku (złapanie w czasie
24 h od przestępstwa); przestępstwo w miejscach publicznych; z
24 h od przestępstwa); przestępstwo w miejscach publicznych; z
użyciem rusznicy, w nocy, ucieczka z miejsca przestępstwa
użyciem rusznicy, w nocy, ucieczka z miejsca przestępstwa
inne zasady
inne zasady
zbieg przestępstw – realny (2 czyny przez tego samego sprawcę w
zbieg przestępstw – realny (2 czyny przez tego samego sprawcę w
stosunku do tego samego poszkodowanego): kumulacja lub absorpcja
stosunku do tego samego poszkodowanego): kumulacja lub absorpcja
kary (1 czyn a 2 lub więcej przestępstw): 1 kara, ale surowsza
kary (1 czyn a 2 lub więcej przestępstw): 1 kara, ale surowsza
prawo łaski – prerogatywa monarchy jako
prawo łaski – prerogatywa monarchy jako
iudex supremus;
iudex supremus;
stosowane
stosowane
generalnie (amnestia) lub indywidualnie; od XVI w. kompetencja sejmu,
generalnie (amnestia) lub indywidualnie; od XVI w. kompetencja sejmu,
od 1776 r. Rady Nieustającej
od 1776 r. Rady Nieustającej
pozostawienie na łasce – sankcja fakultatywna, wykonanie orzeczonej
pozostawienie na łasce – sankcja fakultatywna, wykonanie orzeczonej
kary zależało od uznania pokrzwdzonego
kary zależało od uznania pokrzwdzonego
zamiana kary – stosowana w systemie kompozycyjnym; w Polsce w
zamiana kary – stosowana w systemie kompozycyjnym; w Polsce w
prawie miejskim karę śmierci na karę pieniężna i infamię, w prawie
prawie miejskim karę śmierci na karę pieniężna i infamię, w prawie
wiejskim kara śmierci na pieniężną lub chłostę
wiejskim kara śmierci na pieniężną lub chłostę
zakłady (
zakłady (
vadia
vadia
) – w przypadku możliwego naruszenia prawa
) – w przypadku możliwego naruszenia prawa
król/starosta z urzędu lub na wniosek ustanawiał zakład pieniężny na
król/starosta z urzędu lub na wniosek ustanawiał zakład pieniężny na
tego, kto naruszyłby pokój
tego, kto naruszyłby pokój
© Anna Karabowicz
Kary prywatne
Kary prywatne
krwawa zemsta (wróżda)
krwawa zemsta (wróżda)
– z początku nieograniczona (co do
– z początku nieograniczona (co do
podmiotów, czasu, sposobu); z czasem ograniczona tylko między
podmiotów, czasu, sposobu); z czasem ograniczona tylko między
szlachtą w przypadku mężobójstwa; stopniowo ograniczono zakres
szlachtą w przypadku mężobójstwa; stopniowo ograniczono zakres
podmiotowy tylko do sprawcy; 1421 r. przedawnienie (20 l.); zakaz
podmiotowy tylko do sprawcy; 1421 r. przedawnienie (20 l.); zakaz
stosowania przy zabójstwie porywacza kobiety czy przy daniu początku;
stosowania przy zabójstwie porywacza kobiety czy przy daniu początku;
1453 r. obowiązek zapowiedzenia zemsty („odpowiedź”) – zabójcę
1453 r. obowiązek zapowiedzenia zemsty („odpowiedź”) – zabójcę
należało obwołać publicznie na pogrzebie lub w czasie 6 tyg. wobec
należało obwołać publicznie na pogrzebie lub w czasie 6 tyg. wobec
władzy i wpis do ksiąg sądowych, 3-krotne ogłoszenie przez woźnego
władzy i wpis do ksiąg sądowych, 3-krotne ogłoszenie przez woźnego
na rynku; 1588 r. zakaz wróżd, nawet odpowiedzi; eliminacja zemsty
na rynku; 1588 r. zakaz wróżd, nawet odpowiedzi; eliminacja zemsty
przez propagowanie pojednania stron (kara pieniężna i pokora)
przez propagowanie pojednania stron (kara pieniężna i pokora)
kary pieniężne
kary pieniężne
– ekwiwalent zemsty, świadczone przy rezygnacji z ich
– ekwiwalent zemsty, świadczone przy rezygnacji z ich
wykonania; system zastępczych kar pieniężnych (system
wykonania; system zastępczych kar pieniężnych (system
kompozycyjny) powstały w średniowieczu, największa rola w XIV-XV w.;
kompozycyjny) powstały w średniowieczu, największa rola w XIV-XV w.;
od XV w. kary pieniężne obok publicznych, dochodzone w osobnym
od XV w. kary pieniężne obok publicznych, dochodzone w osobnym
„cywilnym” postępowaniu; występował w nich element kary i
„cywilnym” postępowaniu; występował w nich element kary i
odszkodowania
odszkodowania
główszczyzna – wypłacana rodzinie zabitego, za poddanego pobierał ją
główszczyzna – wypłacana rodzinie zabitego, za poddanego pobierał ją
czasem nawet w całości pan feudalny; XIII w. 50 grzywien za rycerza, 30 za
czasem nawet w całości pan feudalny; XIII w. 50 grzywien za rycerza, 30 za
chłopa; Statut małopolski Kazimierza Wielkiego: odpowiednio 60 i 10
chłopa; Statut małopolski Kazimierza Wielkiego: odpowiednio 60 i 10
grzywien (wielkopolski: niższe); 1493 r. za szlachcica 120 grzywien, 1588 r.
grzywien (wielkopolski: niższe); 1493 r. za szlachcica 120 grzywien, 1588 r.
240 grzywien (z użyciem rusznicy – 480); od XVI/XVII w. świadczona obok
240 grzywien (z użyciem rusznicy – 480); od XVI/XVII w. świadczona obok
kary publicznej; główszczyzna za chłopa: 1581: 30 grzywien, 1631: 100
kary publicznej; główszczyzna za chłopa: 1581: 30 grzywien, 1631: 100
grzywien (1/2 panu); za mieszczanina tyle samo ile za chłopa (kobiety 1/2
grzywien (1/2 panu); za mieszczanina tyle samo ile za chłopa (kobiety 1/2
główszczyzny)
główszczyzny)
nawiązka – za rany powodujące trwałe kalectwo: 1/2 główszczyzny; za
nawiązka – za rany powodujące trwałe kalectwo: 1/2 główszczyzny; za
pobicie rycerza w XIII w.: 6 grzywien, a chłopa: kara „trzysta”; za krwawą
pobicie rycerza w XIII w.: 6 grzywien, a chłopa: kara „trzysta”; za krwawą
ranę szlachcicowi: 10 grzywien (XVII w.: 20); a chłopu: 1/2 grzywny + 1
ranę szlachcicowi: 10 grzywien (XVII w.: 20); a chłopu: 1/2 grzywny + 1
grzywnę panu
grzywnę panu
© Anna Karabowicz
Kary publiczne (1)
Kary publiczne (1)
kara śmierci
kara śmierci
– rozpowszechnienie na skutek stosowania prawa
– rozpowszechnienie na skutek stosowania prawa
niemieckiego; orzekana częściej niż przewidywały to normy prawne;
niemieckiego; orzekana częściej niż przewidywały to normy prawne;
stosowana w przypadku, gdy sprawca nie mógł się wykupić karą
stosowana w przypadku, gdy sprawca nie mógł się wykupić karą
pieniężną; 1631: zabójstwo chłopa przez chłopa karane śmiercią; 1776:
pieniężną; 1631: zabójstwo chłopa przez chłopa karane śmiercią; 1776:
zakaz kary śmierci za czary, kodeks karny wojskowy 1775: złagodzenie
zakaz kary śmierci za czary, kodeks karny wojskowy 1775: złagodzenie
sposobu jej wykonywania; Zbiór Praw 1778: poszerzenie kręgu
sposobu jej wykonywania; Zbiór Praw 1778: poszerzenie kręgu
przestępstw nią zagrożonych; projekt koronny Kodeksu Zygmunta
przestępstw nią zagrożonych; projekt koronny Kodeksu Zygmunta
Augusta ograniczał przypadki kary śmierci; litewski nie przewidywał jej
Augusta ograniczał przypadki kary śmierci; litewski nie przewidywał jej
w ogóle
w ogóle
zwykła – przez ścięcie (kara rycerska – za większość pospolitych
zwykła – przez ścięcie (kara rycerska – za większość pospolitych
przestępstw); powieszenie (hańbiąca – głównie za kradzież); utopienie
przestępstw); powieszenie (hańbiąca – głównie za kradzież); utopienie
(kobieca, hańbiąca – za kradzież, dzieciobójstwo, spędzenie płodu),
(kobieca, hańbiąca – za kradzież, dzieciobójstwo, spędzenie płodu),
rozstrzelenie
rozstrzelenie
Kwalifikowana – ukamienowanie (archaiczna – za zdradę); obcinanie
Kwalifikowana – ukamienowanie (archaiczna – za zdradę); obcinanie
członków, ćwiartowanie (za przestępstwa p/ko monarsze); ukrzyżowanie (za
członków, ćwiartowanie (za przestępstwa p/ko monarsze); ukrzyżowanie (za
poddanie grodu); spalenie żywcem na stosie (za przestępstwa religijne;
poddanie grodu); spalenie żywcem na stosie (za przestępstwa religijne;
czarownictwo, sodomię, fałszowanie monety); gotowanie w oliwie; łamanie
czarownictwo, sodomię, fałszowanie monety); gotowanie w oliwie; łamanie
kołem; wbicie na pal (za najście domu); zawieszenie żywcem na haku (za
kołem; wbicie na pal (za najście domu); zawieszenie żywcem na haku (za
zbójnictwo); wypuszczenie kiszek (za okradanie uli pszczelich); zakopanie
zbójnictwo); wypuszczenie kiszek (za okradanie uli pszczelich); zakopanie
żywcem (dzieciobójstwo, gwałt na dziewicy); rozszarpywanie końmi; kara
żywcem (dzieciobójstwo, gwałt na dziewicy); rozszarpywanie końmi; kara
worka (za krewnobójstwo 1588)
worka (za krewnobójstwo 1588)
kara okaleczenia (mutylacyjna)
kara okaleczenia (mutylacyjna)
– obcięcie, połamanie, przekłucie
– obcięcie, połamanie, przekłucie
kończyn (za zranienie, targnięcie się na rodziców, urzędników), obcięcie
kończyn (za zranienie, targnięcie się na rodziców, urzędników), obcięcie
uszu, nosa, włosów (za niewielką kradzież); wyrwanie języka (za
uszu, nosa, włosów (za niewielką kradzież); wyrwanie języka (za
przestępstwa popełnione mową); wyłupienie oczu, napiętnowanie;
przestępstwa popełnione mową); wyłupienie oczu, napiętnowanie;
kastracja
kastracja
© Anna Karabowicz
Kary publiczne (2)
Kary publiczne (2)
proskrypcja (wywołanie)
proskrypcja (wywołanie)
– fikcyjna śmierć skazanego, który przestawał
– fikcyjna śmierć skazanego, który przestawał
istnieć dla prawa, tracił podmiotowość prawną, majątek ulegał konfiskacie,
istnieć dla prawa, tracił podmiotowość prawną, majątek ulegał konfiskacie,
za najcięższe przestępstwa szlachcica
za najcięższe przestępstwa szlachcica
infamia
infamia
– pojawiła się w XIV w. z proskrypcji; musiała być publicznie
– pojawiła się w XIV w. z proskrypcji; musiała być publicznie
ogłoszona; utrata praw publicznych, czci, prawa piastowania urzędów; w
ogłoszona; utrata praw publicznych, czci, prawa piastowania urzędów; w
okresie nowożytnym także powodowała wyjęcie spod prawa (infamis musiał
okresie nowożytnym także powodowała wyjęcie spod prawa (infamis musiał
uchodzić z kraju, bo można go było zabić i otrzymać za to jego majątek),
uchodzić z kraju, bo można go było zabić i otrzymać za to jego majątek),
Zbiór Praw 1778: instytucja śmierci cywilnej; za najcięższe przestępstwa
Zbiór Praw 1778: instytucja śmierci cywilnej; za najcięższe przestępstwa
(kwalifikowane zabójstwo, herezję, apostazję, porwanie kobiety, rabunku na
(kwalifikowane zabójstwo, herezję, apostazję, porwanie kobiety, rabunku na
drogach); 1791: za czyny przeciwko narodowi i za ucieczkę z więzienia; w
drogach); 1791: za czyny przeciwko narodowi i za ucieczkę z więzienia; w
prawie miejskim za hańbiące przestępstwo przeciwko mieniu, po wykupieniu
prawie miejskim za hańbiące przestępstwo przeciwko mieniu, po wykupieniu
się od kary śmierci
się od kary śmierci
banicja
banicja
– powstała z infamii w XVI w.; na początku jako środek przymusu dla
– powstała z infamii w XVI w.; na początku jako środek przymusu dla
osób unikających wymiaru sprawiedliwości; utrata tylko praw cywilnych i
osób unikających wymiaru sprawiedliwości; utrata tylko praw cywilnych i
politycznych, a nie czci; można go było zabić, ale nie otrzymać jego majątku
politycznych, a nie czci; można go było zabić, ale nie otrzymać jego majątku
kary na czci
kary na czci
– od XIV w., alternatywnie obok kar pieniężnych wobec szlachty;
– od XIV w., alternatywnie obok kar pieniężnych wobec szlachty;
osobna kara utraty szlachectwa albo tylko czci szlacheckiej (utrata praw
osobna kara utraty szlachectwa albo tylko czci szlacheckiej (utrata praw
politycznych) bądź jedynie utrata prawa piastowania urzędów
politycznych) bądź jedynie utrata prawa piastowania urzędów
kary cielesne
kary cielesne
– wykonywane publicznie służąc prewencji generalnej; nie
– wykonywane publicznie służąc prewencji generalnej; nie
przewidziane przez Kodeks Stanisława Augusta: chłosta (plagi) za drobne
przewidziane przez Kodeks Stanisława Augusta: chłosta (plagi) za drobne
przestępstwa, jako dodatkowa kara; max do 1000, co równało się karze
przestępstwa, jako dodatkowa kara; max do 1000, co równało się karze
śmierci; pręgierz, klatka żelazna, kuna (liszka; metalowa obręcz lub łańcuch
śmierci; pręgierz, klatka żelazna, kuna (liszka; metalowa obręcz lub łańcuch
przytwierdzony do ściany kościoła, skazany stał w niej zakuty w czasie
przytwierdzony do ściany kościoła, skazany stał w niej zakuty w czasie
nabożeństw), gąsior (przylegające 2 deski z półkolistymi wyżłobieniami na
nabożeństw), gąsior (przylegające 2 deski z półkolistymi wyżłobieniami na
szyję skazańca, który stał na czworakach), kłoda (dyby, 2 skręcone belki z
szyję skazańca, który stał na czworakach), kłoda (dyby, 2 skręcone belki z
otworami na ręce i nogi), „biskup” (2 wydrążone połówki drzewa)
otworami na ręce i nogi), „biskup” (2 wydrążone połówki drzewa)
© Anna Karabowicz
Kary publiczne (3)
Kary publiczne (3)
kary pozbawienia wolności
kary pozbawienia wolności
– w średniowieczu do czasu skazania, wykonania
– w średniowieczu do czasu skazania, wykonania
wyroku); później sporadycznie jako samoistna kara; w czasach nowożytnych
wyroku); później sporadycznie jako samoistna kara; w czasach nowożytnych
(1493, 1496) w prawie ziemskim za mężobójstwo kara wieży 1 rok i 6 tygodni,
(1493, 1496) w prawie ziemskim za mężobójstwo kara wieży 1 rok i 6 tygodni,
z czasem max do 4 lat i 24 tygodni; 1538: podział na wieżę dolną (umyślne
z czasem max do 4 lat i 24 tygodni; 1538: podział na wieżę dolną (umyślne
zabójstwo) i górną (nieumyślne zabójstwo, wyzwanie na pojedynek);
zabójstwo) i górną (nieumyślne zabójstwo, wyzwanie na pojedynek);
państwowe więzienia pojawiły się w XVII-XVIII w. w twierdzach, gdzie
państwowe więzienia pojawiły się w XVII-XVIII w. w twierdzach, gdzie
wykorzystywano siłę roboczą skazanych; w prawie miejskim też małe
wykorzystywano siłę roboczą skazanych; w prawie miejskim też małe
znaczenie (za drobne przestępstwa); w prawie wiejskim od XVIII w.; pierwsze
znaczenie (za drobne przestępstwa); w prawie wiejskim od XVIII w.; pierwsze
nowoczesne więzienie w 1767 r. w Warszawie; Zbiór Praw – kary: wieży,
nowoczesne więzienie w 1767 r. w Warszawie; Zbiór Praw – kary: wieży,
więzienia, domu poprawy od 3 dni do dożywocia; 1736 w Warszawie utworzono
więzienia, domu poprawy od 3 dni do dożywocia; 1736 w Warszawie utworzono
domy poprawy
domy poprawy
kary majątkowe
kary majątkowe
publiczne kary pieniężne – pobierane przez monarchę lub sąd, za przestępstwa
publiczne kary pieniężne – pobierane przez monarchę lub sąd, za przestępstwa
publiczne i cięższe prywatne równolegle z karą prywatną, wymierzane w grzywnach;
publiczne i cięższe prywatne równolegle z karą prywatną, wymierzane w grzywnach;
XIV-XV przy zabójstwach: k. „siedmdziesiąt” („nielitościwa” – za kradzież mienia
XIV-XV przy zabójstwach: k. „siedmdziesiąt” („nielitościwa” – za kradzież mienia
królewskiego, podpalenie, zabójstwo); „pięćdziesiąt” (za zgwałcenie szlachcianki,
królewskiego, podpalenie, zabójstwo); „pięćdziesiąt” (za zgwałcenie szlachcianki,
zabójstwo); „piętnastu” (za obrazę słowną, czasem za zabójstwa), „dwunastu”
zabójstwo); „piętnastu” (za obrazę słowną, czasem za zabójstwa), „dwunastu”
(kwalifikowana kradzież), „sześciu” (zwykła kradzież, zranienie, zgwałcenie chłopki),
(kwalifikowana kradzież), „sześciu” (zwykła kradzież, zranienie, zgwałcenie chłopki),
„trzysta” (300 kruszów, kawałków soli – za naruszenie posiadania, pobicie w
„trzysta” (300 kruszów, kawałków soli – za naruszenie posiadania, pobicie w
karczmie)
karczmie)
konfiskata majątku – z początku łącznie z innymi srogimi karami (za ciężkie
konfiskata majątku – z początku łącznie z innymi srogimi karami (za ciężkie
przestępstwa pospolite i publiczne); czasem samoistnie (niestawienie się na pospolite
przestępstwa pospolite i publiczne); czasem samoistnie (niestawienie się na pospolite
ruszenie, herezja); okres nowożytny – za obrazę majestatu, wyrządzenie strat dla
ruszenie, herezja); okres nowożytny – za obrazę majestatu, wyrządzenie strat dla
skarbu państwa, XV/XVI w. król nie zatrzymywał majątku (1576: musiał nadać go
skarbu państwa, XV/XVI w. król nie zatrzymywał majątku (1576: musiał nadać go
innemu szlachcicowi na najbliższym sejmie); nie przewidywał jej Kodeks Stanisława
innemu szlachcicowi na najbliższym sejmie); nie przewidywał jej Kodeks Stanisława
Augusta; w prawie miejskim za przestępstwa p/ko miastu, w prawie wiejskim jako
Augusta; w prawie miejskim za przestępstwa p/ko miastu, w prawie wiejskim jako
pozbawienie gospodarstwa
pozbawienie gospodarstwa
kara utraty urzędu
kara utraty urzędu
– za przestępstwa urzędnicze oficjeli nie mianowanych
– za przestępstwa urzędnicze oficjeli nie mianowanych
dożywotnio, np. niższych urzędników sądowych (za wymuszanie łapówek)
dożywotnio, np. niższych urzędników sądowych (za wymuszanie łapówek)