Środki kontrastowe

stosowane w

badaniach

obrazowych

Środki kontrastowe

Substancje pochłaniające promieniowanie rtg

w mniejszym lub większym stopniu niż

otaczające tkanki ciała

• Pozytywne (związki Ba, J)
• Negatywne (powietrze, O

2

, CO

2

, N

2

O, gazy

szlachetne) –

obecnie rzadko stosowane, głównie do

badań układu tętniczego

Środki kontrastowe

• Nierozpuszczalne w wodzie

związki baru (BaSO

4

)

stosowane głównie do badań przewodu

pokarmowego

,

środki olejowe

obecnie rzadko stosowane do limfografii,

sjalografii, np. Lipiodol

• Rozpuszczalne w wodzie

związki jodu (

głównie urotropowe, hepatotropowe obecnie

nie są stosowane

Jodowe środki kontrastowe

Podane śródnaczyniowo
• w badaniach TK,
• urografii,
• Arteriografii
Podane bezpośrednio:
• m. in. cysturetrografia, pielografia, HSG,

fistulografia, artrografia, cholangiografia,

ERCP

• Wybrane badania przewodu

pokarmowego

.

Środki kontrastowe – mechanizm

działania

Wodne jodowe środki kontrastowe –

pochodne kwasu trijodobenzoesowego

• Jod ma doskonałe właściwości

kontrastujące

• Wysoki poziom pochłaniania

promieniowania rtg

• Stosunkowo mało toksyczny

Środki kontrastowe

rozpuszczalne w wodzie

Jodowe pochodne benzenu
1. jonowe
• monomery (uropolina, urografina)
• dimery (hexabrix)
2. niejonowe
• monomery (omnipaque, ultravist)
• dimery (visipaque)

Środki kontrastowe –

charakterystyka

Jonowe
•

Hydrofilne

•

Dysocjują na jony (mają ładunek elektryczny)

•

Hyperosmolarne – ich osmolalność przewyższa

5-7 krotnie osmolalność osocza

Niejonowe
•

Hydrofilne

•

Nie dysocjują (cząstki elektrycznie obojętne)

•

Ich osmolalność może być 1-3 razy wyższa od

osocza

Środki kontrastowe - rola

Wodne jonowe środki kontrastowe
• Podane dożylnie szybko przedostają się

do przestrzeni pozanaczyniowej

• Wydalane przez nerki w 95-98%
• Nie są resorbowane zwrotnie
• Pochłaniają promieniowanie rtg

poprawiając jakość obrazowania
badanych struktur (np. dróg moczowych)

Środki kontrastowe –

charakterystyka

Zmniejszenie osmolalności uzyskuje się przez

stosowanie związków chemicznych o budowie

• niejonowych monomerów
• niejonowych dimerów
• jednokwasowych dimerów
Efekt – mniejsze zmiany hemodynamiczne po

podaniu środka cieniującego

Wady - niejonowe środki kontrastujące są

droższe od jonowych

Reakcje niepożądane

• występują u 5-12 % pacjentów po

dożylnym podaniu jonowego
środka kontrastowego

• u 1-3 % pacjentów, którym podano

niejonowy środek o niskiej
osmolalności

Reakcje niepożądane

• Większość łagodnych reakcji

niepożądanych nie wymaga leczenia

• Do rozwoju ciężkich, potencjalnie

zagrażających życiu reakcji dochodzi
zwykle w ciągu 20 minut od podania
środka kontrastowego

Środki kontrastowe

działania niepożądane -

profilaktyka

Wywiad

• Alergie na leki lub inne substancje
• Astma
• Reakcje uboczne po wcześniejszym zastosowaniu środków kontrastowych
• Cukrzyca (reakcje nefrotoksyczne, metformina)
• Choroba niedokrwienna serca
• Niewydolność nerek
• Nadczynność tarczycy
• Dzieci, niemowlęta, dorośli powyżej 65 rż
• Hypowolemia, zaburzenia wodno-elektrolitowe

Odpowiednie nawodnienie pacjenta przed badaniem
Dostęp dożylny (wenflon) przez co najmniej 30 min po podaniu kontrastu
Łatwy dostęp do zestawu przeciwwstrząsowego
Preferowane niejonowe środki kontrastowe
Wcześniejsza premedykacja o ile to możliwe

• Uszkodzenie bariery krew-mózg, spadek produkcji płynu mózgowo-rdzeniowego, drgawki,

zaburzenia świadomości

Serce
• Zaburzenia pompy wapniowej – arytmia, nasilenie objawów choroby wieńcowej, tachykardia
Nerki
• Martwica kłębuszków nerkowych – krwiomocz, białkomocz, skąpomocz, niewydolność nerek

Pacjenci z grupy ryzyka:

Czy podanie środka kontrastowego
jest konieczne?
Rozważ możliwość przeprowadzenia
alternatywnego, mniej
ryzykownego, postępowania
diagnostycznego

.

 

Środki kontrastowe

działania niepożądane -

mechanizm

Anafilaktyczne
(idiosynkratyczne)

• aktywacja układu krzepnięcia

lub fibrynolizy osocza

• uwalnianie mediatorów

tkankowych (histamina,

serotonina)

• reakcja antygen przeciwciało
• aktywacja układu

dopełniacza

• reakcja nie jest zależna od

ilości zastosowanego środka

Nieidiosynkratycz

ne

• mechanizm

osmotoksyczny

• mechanizm

chemotoksyczny

• reakcje narządowe

(neurotoksyczność,

kardiotoksyczność,

nefrotoksyczność

• odczyn zależy od

zastosowanej dawki

środka

Środki kontrastowe

działania niepożądane -

mechanizm

mechanizm chemotoksyczny (związany z jonową budową)
• wiązanie jonów wapnia
• odwodnienie erytrocytów – wzrost lepkości krwi
• agregacja erytrocytów
• uszkodzenie śródbłonka naczyń

mechanizm osmotoksyczny (wynika z hyperosmolalności

środków kontrastowych)

• wzrost objętości płynów wewnątrz łożyska naczyniowego
• wzrost oporu płucnego
• rozszerzenie naczyń obwodowych
• spadek ciśnienia krwi

Środki kontrastowe

działania niepożądane -

mechanizm

Reakcje narządowe

OUN
• Uszkodzenie bariery krew-mózg, spadek produkcji płynu

mózgowo-rdzeniowego, drgawki, zaburzenia świadomości

Serce
• Zaburzenia pompy wapniowej – arytmia, nasilenie

objawów choroby wieńcowej, tachykardia

Nerki
• Martwica kłębuszków nerkowych – krwiomocz,

białkomocz, skąpomocz, niewydolność nerek

Nefropatia indukowana

środkiem kontrastowym

• ostra niewydolność nerek rozwijająca się

w ciągu 48 godzin od podania kontrastu

• upośledzenie czynności nerek może być

trwałe

• może rozwinąć się niewydolność nerek z

oligurią (< 400 ml moczu/dobę)

• czynniki ryzyka – cukrzyca, przewlekła

niewydolność nerek

Środki kontrastowe – działania

niepożądane (wg stopnia nasilenia)

Lekkie

nudności, wymioty, pokrzywka, miejscowe

zaczerwienienie i świąd skóry, kaszel,

kichanie, chrypka, pocenie się, uczucie ciepła,

Umiarkowane

omdlenie, silne wymioty, rozległa pokrzywka,

obrzęk twarzy, obrzęk krtani, skurcz oskrzeli,

Ciężkie

drgawki, wstrząs, obrzęk płuc, zatrzymanie

krążenia, bezdech

Środki kontrastowe – leczenie

działań niepożądanych (wg stopnia

nasilenia)

Lekkie

przerwanie injekcji środka kontrastowego,
obserwacja ewentualnie podanie leków
antyhistaminowych i/lub sterydowych
(hydrokortyzon)

Umiarkowane

przerwanie injekcji środka kontrastowego, tlen,
płyny osoczozastępcze, przy duszności aminofilina,

Ciężkie

reanimacja (wezwać anestezjologa),

Środki kontrastowe –

leczenie działań niepożądanych

Pokrzywka

• przerwanie injekcji środka kontrastowego
• obserwacja
• podanie blokera receptorów H1 (np.

diphenhydramine 25-50 mg p.o, iv lub im

• Przy bardzo nasilonych objawach adrenalina

0,1- 0,3mg sc

Środki kontrastowe –

leczenie działań niepożądanych

Skurcz oskrzeli

• Podać tlen przez maskę 6-10 l/min
• Wziewne leki rozszerzające oskrzela
• Jeśli nie ma efektu - adrenalina 0,1- 0,3mg

sc lub im

• Jeśli niskie ciśnienie - adrenalina iv do 1ml
• Alternatywnie - aminofilina
• Przy niskiej saturacji wezwać anestezjologa

Środki kontrastowe –

leczenie działań niepożądanych

Obrzęk twarzy

• adrenalina 0,1- 0,3mg sc lub im
• Jeśli niskie ciśnienie - adrenalina iv do 1ml
• Podać tlen przez maskę 6-10 l/min
• Gdy brak poprawy wezwać anestezjologa

Środki kontrastowe –

leczenie działań niepożądanych

Spadek ciśnienia

• Unieść wyżej kończyny dolne
• Monitorować EKG, BP i saturację
• Podać tlen przez maskę 6-10 l/min
• Szybki wlew dużej objętości izotonicznego

płynu

• Gdy brak poprawy – adrenalina powoli iv do

1ml

• wezwać anestezjologa

Środki kontrastowe –

leczenie działań niepożądanych

Spadek ciśnienia z bradykardią

• Monitorować EKG, BP i saturację
• Unieść wyżej kończyny dolne
• Podać tlen przez maskę 6-10 l/min
• Szybki wlew dużej objętości izotonicznego

płynu

• Gdy brak poprawy – atropina 0,6mg powoli

iv

Środki kontrastowe –

leczenie działań niepożądanych

drgawki

• Podać tlen przez maskę 6-10 l/min
• Rozważyć diazepam 5mg iv
• Gdy brak efektu - wlew fenytoiny 15-18

mg/kg

• Monitorować EKG, BP i saturację (depresja

oddechowa)

• Wezwać anestezjologa jeśli trzeba

Środki kontrastowe –

leczenie działań niepożądanych

Obrzęk płuc

• Unieść tułów, ucisk żył
• Podać tlen przez maskę 6-10 l/min
• Podać diuretyki - furosemid 20-40mg iv
• Rozważyć podanie morfiny 1-3mg iv
• Przenieść chorego do OIOM

Miejscowe działania

niepożądane

Po dożylnym podaniu kontrastu na skutek

uszkodzenia śródbłonka może rozwinąć się

zakrzepica żylna

Wynaczynienie środka kontrastowego w

miejscu wstrzyknięcia powoduje:

• dolegliwości bólowe
• lokalny obrzęk
• rzadziej martwicę skóry lub tkanki podskórnej

Miejscowe działania

niepożądane - leczenie

W razie wynaczynienia środka

kontrastowego

• należy unieść kończynę w której doszło do

wynaczynienia

• ciepłe okłady mogą wspomagać proces

wchłaniania środka kontrastowego

• zimne okłady zmniejszają lokalną reakcję

bólową

Jodowe niejonowe środki

kontrastowe

Zalecane u pacjentów z grupy ryzyka
Rekomendowane do
• Flebografii
• Koronarografii
• Arteriografii
• Mielo- i radikulografii

Przykłady premedykacji

wg ACR

1.

3x50 mg prednizonu p.o. na 13h, 7h

i 1h przed podaniem kontrastu i

50mg difenhydraminy iv, im lub p.o.

na 1h przed podaniem kontrastu

2.

32 mg metyloprednizolonu p.o. na

12h i 2h przed podaniem kontrastu

i/lub 50mg difenhydraminy iv, im

lub p.o. na 1h przed podaniem

kontrastu

• Niezależnie od zastosowanej dawki i drogi użycie

środka kontrastowego jest związane z , ryzykiem

wystąpienia reakcji niepożądanych o różnym

stopniu nasilenia (od łagodnych powikłań po

zejście śmiertelne)

• W celu zmniejszenia ryzyka reakcji ubocznych

jonowe środki starszej generacji o wysokiej

osmolalności zastępuje się droższymi środkami o

niskiej osomolalności.

• Stosowanie niskoosmolalnych środków

kontrastujących nie zwalnia od konieczności

zapobiegania powikłaniom i ich właściwego

leczenia

 

Środki kontrastowe

stosowane do badań MR

Pochodne gadolinu o właściwościach paramegnetycznych

– skracają czas relaksacji T1, poprawiając kontrast

między badanymi tkankami. Ułatwiają ocenę małych

naczyń, guzów, zmian zapalnych.

Dobrze rozpuszczalne w wodzie
Wydalane przez nerki
Zwykle podawane dożylnie
Reakcje uboczne są rzadkie – bóle głowy, uczucie gorąca,

reakcje anafilaktyczne