1

Samoregulacja w

spostrzeganiu

międzygrupowym:

mechanizmy i skutki

tłumienia

stereotypów

Wpływ stereotypów na

spostrzeganie

2

„Poznawczy skąpiec”: nasz system poznawczy

stara się interpretować rzeczywistość minimalizując
zaangażowanie swych zasobów i zużycie energii (por.
np. Fiske i Taylor, 1991; Kofta, 2000; Sherman, Judd i
Park, 1989).

 
Stereotypy - „urządzenia oszczędzające energię”

(Macrae, Milne i Bodenhausen, 1994), ponieważ
pozwalają bez wysiłku zinterpretować zachowania
innych ludzi i reagować na nie (Brewer, 1988; Tajfel,
1969).

 
Dylemat – jeśli stereotypy działają w sposób

automatyczny, to jak je kontrolować?

 

1. BAJKA O POZNAWCZYM POTWORZE

- CZ. I. „CZŁOWIEK AUTOMAT”

3

„Dawno, dawno temu, w krainie Psychologii Społecznej żył

sobie Poznawczy Skąpiec (...). Lecz oto spójrzcie! Poznawczy
Skąpiec przemienił się, za sprawą magii Dalszych Badań, w
Poznawczego Potwora...”, John Bargh (1999)

 
„Poznawczy Potwór”: możliwości ograniczenia – poprzez

świadomą intencję, wzbudzanie konkurencyjnych motywów,
czy też w inny sposób – wpływu automatycznej stereotypizacji
na percepcję i zachowania ludzi wobec „obcych” grup.

BAJKA

O POZNAWCZYM POTWORZE

4

„Patricia Devine (1989) - proces stereotypizacji ma

dwie

fazy: aktywacji struktur stereotypu oraz

późniejszej ich

aplikacji do zinterpretowania

napływających danych i

wygenerowania odpowiednich

zachowań.

 
E1, 2: Osoby: o wysokim i niskim poziomie uprzedzeń,
Procedura - prezentacja materiału związanego ze

stereotypem

Afro-Amerykanina

(etykiety

kategorii

i

negatywne atrybuty) za pomocą techniki podprogowego
poprzedzania. Potem zadanie formowania obrazu osoby
(impression formation task).

Wynik - aktywacja stereotypów zachodzi niezależnie od

poziomu uprzedzeń: wszystkie osoby badane poddane
primingowi

oceniały

następnie

Afro-Amerykanów

jako

bardziej wrogich, niż grupa kontrolna.

 
E3 - po aktywacji stereotypu Afro-Amerykanina osoby

wypisywały swoje spontaniczne myśli. Osoby o niskim
poziomie

uprzedzeń

hamowały

aplikację

stereotypów,

wypisując mniej stereotypowych myśli niż osoby o wysokim
poziomie uprzedzeń.

2. AKTYWACJA I APLIKACJA STEREOTYPÓW
(automatyczna)

(kontrolowana)

5

Co jednak sprawia, że osoby nieuprzedzone
kontrolują aplikację stereotypów, zaś
uprzedzone tego nie czynią?

 
Devine (Devine, Plant, Amodio, Harmon-Jones i Vance,

2002; Plant i Devine, 1998) – jest to kilkuetapowy proces:

•Biali Amerykanie nabywają wiedzę stereotypową na

temat Afro-Amerykanów (np. wcześnie w dzieciństwie – teoria
symbolicznego rasizmu – Sears 1988). W przypadku
napotkania Murzyna automatycznie aktywizowany jest
stereotyp.

•Najpierw dana osoba musi dostrzec, że dyskryminujące

zachowania są niepożądane. Wykształca egalitarne standardy
„powinnościowe”.

•Różnica pomiędzy tym jak reagują, a standardami

powinnościowymi wywołuje poczucie winy, wstyd.

-        

3. ROLA MOTYWACJI

6

Devine, Monteith, Zuwerink i Elliot (1991)- rola

poczucia winy

Pierwszy pomiar obejmował zachowania

zgodne ze standardem powinności osoby, np.: „wyobraź sobie,

że siedzisz w autobusie obok Murzyna; powinieneś czuć dyskomfort,
że Murzyn siedzi obok ciebie”.

Drugi typ dotyczył faktycznych reakcji na tę sytuację (would

measure); „czułbyś dyskomfort...”.

Wyniki - zaobserwowano u 71% badanych różnice w

odpowiedziach pomiędzy tym, jak powinni się zachować i jak by się
zachowali. Im większa była ta różnica, tym badani odczuwali silniejszy
konflikt wewnętrzny (poczucie winy).

4. Nieuprzedzeni internalizują (Internal Reasons to

Respond Without Prejudice Scale) egalitarne wartości, które
stają się istotnym składnikiem ich Ja.

Dopiero wówczas będzie w stanie kontrolować aplikację

stereotypu do generowania zachowania.

3b. ROLA MOTYWACJI

7

Wpływ automatycznie aktywizowanych

postaw na kategoryzację zdjęć twarzy

(Dunton & Fazio, 1997)

Kiedy biały Amerykanin widzi sprzedawczynię Murzynkę,

to czy kategoryzuje ją jako Murzynkę, sprzedawczyni,
kobietę?

Sesja 1 – pomiar automatycznie aktywizowanych postaw
Sesja 2 – ocena podobieństwa 24 fotografie x 23 (każda z

każdą –276) par różniące się na trzech wymiarach: kolor skóry
(biali,

Murzyni),

płeć,

zawód

(np.

policjant,

kurier,

sprzedawca, nauczyciel).

Osoby z silniejszą motywacją do kontroli rzadziej

kategoryzowały według rasy (proces kontrolowany). Im
silniejsze postawy, tym częściej kategoryzowały według rasy
(proces automatyczny).

Osoby z słabą motywacją do kontroli kategoryzowały

szybciej w ostatnich zadaniach. U osób z silną motywacją
pozostała ta sama „U”-kształtna zależność.

3c. ROLA MOTYWACJI

8

Blair i Banaji (1996) wykazały, że zjawisko

automatycznej aktywacji stereotypu w

następstwie primingu może być

redukowane, a nawet eliminowane

poprzez

wzbudzenie

antystereotypowego
nastawienia (counterstereotype intention)

obserwatorów.

Badały one stopień stereotypowej reakcji na płeć w

warunkach: a) ograniczonych możliwości analizy bodźców
poprzedzających (SOA = 250 milisekund) – uzyskując tu
osłabienie tendencji do stereotypizacji, oraz b) w warunkach
dłuższego

czasu

przetwarzania

(SOA

=

2000

ms),

pozwalających na uruchomienie procesów analitycznych –
uzyskując tu nawet odwrócenie tendencji do stereotypizacji.

3d. ROLA MOTYWACJI

9

3e. ROLA MOTYWACJI

Kunda i Spencer, 2003

obiekt

aktywacja

stereotypu

Cel: pozyt.
samoocena

Cel:
zrozumienie

Cel:
unikanie
uprzedzenia

aplikacja

stereotypu

10

Gilbert i Hixon (1991, Eksperyment 2)
Procedura - na kartkach papieru

eksperymentator-Azjatka

prezentowała

słowa,

które

należało

uzupełnić literami, np. żół_ _:

żółty, żółwi).

Potem badani wysłuchiwali nagrania, w którym owa

Azjatka – eksperymentator opowiadała o swoim typowym
dniu. W grupie eksperymentalnej zastosowano dystraktor.
Potem badani oceniali eksperymentatorkę.

 
Wyniki: Osoby, które mogły zastanawiać się nad opisem

dnia eksperymentatorki - Azjatki, kontrolowały aplikację
stereotypu.

Oceniały

eksperymentatorkę

w

mniej

stereotypowy sposób niż osoby z grupy, w której dystraktor
absorbował ich zasoby poznawcze.

4. ROLA ZASOBÓW POZNAWCZYCH

11

Deprywacja kontroli – czy rośnie zapotrzebowanie na info,

czy też wyczerpanie poznawcze i czerpanie wiedzy ze
stereotypu (Kofta, Narkiewicz-Jodko, 2001)

Wyniki: a) deprywacja kontroli – więcej błędów chybienia

(utrudnia generowanie i aplikację hipotez); b) gdy brak
deprywacji

–

obciążenie

poznawcze

upośledza

zapamiętywanie cech neutralnych i niezgodnych, nieznacznie
polepsza zapamiętywanie cech zgodnych

Warunki przeciążenia poznawczego sprzyjają wzrostowi

stereotypizacji przetwarzania, tzn. polegania w większym
stopniu na wiedzy stereotypowej w procesach pamięciowych i
inferencyjnych (Bodenhausen i Lichtenstein, 1987), ale kiedy
stereotyp jest silny, a zachowanie proste, dobrze wyuczone.

4B. ROLA ZASOBÓW POZNAWCZYCH

12

„Odbicie”

stereotypu

(stereotype

rebound):

próby

świadomego tłumienia stereotypu przy ocenianiu osób mogą
prowadzić

do

jego

zwiększonej

dostępności

(hyperaccessibility),

wzrostu

aktywacji

i

silniejszego

oddziaływania na formułowane sądy, niż w sytuacji bez
tłumienia – a więc powodować wzrost tendencji do
stereotypizacji (Macrae, Bodenhausen, Milne i Jetten, 1994;
Macrae, Bodenhausen, Milne i Wheeler, 1996; Macrae,
Bodenhausen i Milne, 1998).

 
Do jakiego stopnia niechciane, stereotypowe myśli

powracają (odbijają się)?

Jak efekt odbicia wpływa na ewaluacje i schowania wobec

stereotypowego obiektu?

Jak niechciane myśli są wypierane ze świadomości i jak do

niej powracają?

5. PARADOKSALNE

EFEKTY KONTROLI

13

 Model Wegnera & Erbera (1992)

 
automatyczny proces – skanowanie, czy niechciane myśli

są w polu świadomości

kontrolowany proces – zastępowanie niechcianych myśli

innymi

 
jeśli osoba ma ograniczone zasoby poznawcze, wówczas

następuje

dysfunkcja

procesu

zastępowania,

zaś

automatyczny proces powoduje, iż stereotypowe treści stają
się „hiperdostępne“

5b. PARADOKSALNE

EFEKTY KONTROLI

14

•Eksperyment I
Skinhead – 5 min na opis dnia – połowa osób miała unikać

myślenia o skinheadzie w stereotypowy sposób – potem inny
Skinhead – opis

Po okresie wyparcia stereotypowych myśli nastąpił efekt

odbicia. Osoby, które blokowały stereotyp częściej myślały
stereotypowo niż osoby, które go nie blokowały.

 

•Eksperyment II
Skinhead – 5 min na opis dnia – połowa osób miała unikać

myślenia o skinheadzie w stereotypowy sposób – potem miała
go spotkać w poczekalni – faktycznie zastała rząd krzeseł (na
jednym z nich były rzeczy owego Skinheada)

 
Efekt odbicia wpływa na zachowanie. Osoby, którym

polecono zachowywać się niestereotypowo (wypieranie)
siadały dalej od Skinheada niż osoby z grupy kontrolnej.

5c. PARADOKSALNE EFEKTY KONTROLI

15

 

•Eksperyment III
Inne

wyjaśnienie

efektu

odbicia

–

automatyczne

przeszukiwanie powoduje „hiperdostępność“ niechcianych
myśli i potrzeba więcej czasu na wygaszenie aktywacji danej
kategorii (tak jak w synapsach)

 
Osoby, które miały blokować stereotyp, szybciej reagowały

na słowa z nim związane, co obrazowało jego większą
dostępność w umyśle.

5c. PARADOKSALNE

EFEKTY KONTROLI

16

„Jeśli chomik wyszedł już z klatki ...” – niemożliwa jest

całkowita kontrola zaktywizowanych już stereotypów (Bargh,
1999); przejawią się one przynajmniej w spontanicznych
zachowaniach (Dovidio i inni, 1997)

Nabywanie chronicznie dostępnych celów – przejawiania

egalitarnych wartości (Moskowitz, Gollwitzer, Wasel, Schaal, 1999)

Eksperyment 1 – ustalenie narzędzia do badania

egalitarnych celów

Eksperyment 3 – badano aktywację stereotypu kobiet za

pomocą metody primingu – u osób z chronicznie dostępnym
celem „egalitaryzmu” nie zaobserwowano facylitacji czasu
reakcji (aktywacji stereotypu)

6. NADZIEJA

– AUTOMATYCZNE CELE