Teorie bezpieczeństwa

gospodarczego i

kulturowego

dr hab. Jarosław Gryz

Układ wystąpienia

Od idei do rzeczywistości
• Wykładnia A. Smitha
• Wykładnia E.H. Carra
• Wykładnia S.P. Huntingtona
• Formuła potęgi

– N.J. Spykman
– R.S. Cline
– H. Morgenthau
– J. Stefanowicz

• Wykładnia H. Morgenthau
• Stabilność systemu wg R. Gilpina

Adam Smith

Szkocki filozof, wykładowca

Praca: Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów,
Wydawnictwo Naukowe PWN 2008

Wkład Adama Smitha

• Idee wolnego rynku

– Fundamenty liberalizmu gospodarczego

(niewidzialna ręka rynku, koncepcja homo

oeconomicus)

• Stworzył podstawy kierunku ekonomia

polityczna badającego działalność państwa

• Autor teorii przewagi absolutnej,

podstawowej teorii międzynarodowych

stosunków gospodarczych

• Źródłem bogactwa narodów jest praca - A.S.

Edward Hallett „Ted” Carr

Brytyjski dyplomata, historyk, wykładowca

Praca: Twenty Years’ Crisis. An Introduction to the Study
of International Relations, 1919-1939, Palgrave
Macmillan, December 2001

Wykładnia Edwarda Halletta

Carra

• Stosunki międzynarodowe

konfliktogenne, pełne podejrzliwości,
konkurencji między państwami, logiki
walki

• Brak możliwości realizacji alternatywnych

modeli ładu międzynarodowego

• Stosunki międzynarodowe to świat

nawrotów i powtórzeń

• Odrzucenie „utopizmu”, wyimaginowanych

pragnień świata jaki chcielibyśmy mieć

• Równomierna dystrybucja potęgi w systemie

międzynarodowym powinna stać się

głównym elementem obiektywnej analizy

• Bez powyższego, brak możliwości

właściwego określenia źródeł konfliktów i

wojny (eliminacja plagi nie jej przyczyny)

• Odrzucenie idei przenoszenia wyobrażeń

zaczerpniętych ze sposobów działania

państw na stosunki międzynarodowe

Wykładnia Edwarda Halletta Carra

6 x NIE:
• Formy dyplomacji międzynarodowej można

zmienić

• Samookreślenie i państwowość dostępne dla

wszystkich grup narodowych

• Tajna dyplomacja zniesiona i zastąpiona

powszechną zgodą

• Zasada równowagi ustąpi systemowi zbiorowego

bezpieczeństwa

• Podejście ambiwalentne światowej opinii

publicznej wobec pojedynczych aktów agresji

• Fora międzynarodowe przyczynią się do

pokojowego rozwiązywania konfliktów

Wykładnia Edwarda Halletta Carra

Krytyka liberalnego postrzegania rzeczywistości:

„[…] Podobno absolutne i uniwersalne zasady

(pokój, harmonia interesów, zbiorowe

bezpieczeństwo, wolny handel) nie były naprawdę

zasadami, ale nieświadomym odbiciem polityki

państwowej bazującej na określonej interpretacji

interesu narodowego w określonym czasie.”

– Doświadczenia Wielkiej Brytanii podstawą do budowy

pokoju międzynarodowego dla wszystkich państw

„Uniwersalne pryncypia stanowią część doktryny

harmonii interesów, centralnego filaru

internacjonalizmu, która w rzeczywistości znaczy

niewiele więcej niż samolubne i partykularne

interesy elit „usatysfakcjonowanych potęg”.

Wykładnia Edwarda Halletta Carra

„[…] doktryna harmonii interesów (…) jest

naturalnym założeniem dobrze prosperującej

i uprzywilejowanej klasy, której

członkowie mają dominujący głos w

społeczności i tym samym przejawiają

naturalną skłonność do identyfikacji jej

interesów z własnymi. Z racji tej identyfikacji

ktokolwiek zagraża interesom grupy

dominującej, ściąga na siebie odium jako

ten, kto stanowi zagrożenie dla rzekomo

wspólnego interesu całej społeczności,

jednocześnie zaś uważa się, że atakuje swoje

własne wyższe interesy.

Wykładnia Edwarda Halletta Carra

„Doktryna harmonii interesów służy w ten

sposób jako pomysłowy środek moralny

stworzony, w jak najlepszej wierze, przez

grupy uprzywilejowane po to, by

usprawiedliwiać i utrzymywać ich dominującą

pozycję. […] Od kiedy kapitalizm

przemysłowy i system klasowy stały się

rozpoznawalną strukturą społeczną, doktryna

harmonii interesów (…) stała się ideologią

grupy dominującej, zainteresowanej

utrzymaniem swojej przewagi poprzez

zapewnienie o identyczności jej interesów z

tymi, które są interesami wspólnoty. ”

Wykładnia E. H. Carra

„Dokładnie tak, jak klasa rządząca w

społeczeństwie modli się o pokój wewnętrzny,

z gwarancjami dla jej bezpieczeństwa i

przewagi oraz potępieniem walki klasowe,

która może jej zagrozić, tak pokój

międzynarodowy staje się żywotnym interesem

przeważających potęg”

• Dla państwa, które pragnie skorygowania

swoich granic lub potęgi, ekonomicznej lub

strategicznej, „międzynarodowy pokój” jest

przytłaczającą tyranią dającą uniwersalną

harmonię. Jest to slogan tych graczy, którzy są

wystarczająco silni, aby wymusić swoją wolę

na podporządkowanych im społeczeństwach

Wykładnia E. H. Carra

• Próba uchronienia istniejącego ładu

politycznego i ekonomicznego przez klasy

rządzące i dominujące państwa to dążenie

do realizacji idei, że każdy konflikt

międzynarodowy jest niepotrzebny,

niemoralny

• W systemie międzynarodowym nie ma

naturalnej harmonii interesów między

państwami, jest tylko tymczasowe i

przejściowe odzwierciedlenie określonej

konfiguracji globalnej potęgi.

• Wojna może być w rzeczywistości jedynym

sposobem kalibracji potęgi w systemie

międzynarodowym

Wykładnia E. H. Carra

Wykładnia E. H. Carra

Casus Wielkiej Brytanii (gospodarka leseferystyczna)

– Ideologia rządzących elit dominujących gospodarczo

państw

– To co dobre dla tych państw dobre dla wszystkich

• Nie ma podstaw, ani naturalnej zgodności

interesów, jest tylko asymetryczna potęga

• Dążenie do potęgi przyjęło postać interesu

narodowego, pojęcia zdefiniowanego jako cele
polityki zagranicznej państwa, rozumianego jako
potęga strategiczna.

• Państwa narodowe, które wyrzekły się dążenia do

potęgi, w zasadzie zagrażają swemu
bezpieczeństwu

Wykładnia Edwarda H. Carra

• Kolektywne bezpieczeństwo to metoda

przekazania przeważającej potęgi w ręce państw
zwycięskich, czyli instytucjonalizacji status quo

• Pokojowa zmiana pojawia się wraz z

dopasowaniem do nowego rozkładu potęgi: czyli
zmianą sojuszy strategicznych tworzonych przez
państwa

• Pokój tworzą: dyplomacja, negocjacje,

kompromis, rozpoznanie różnych interesów
zwolenników status quo i potęg
rewizjonistycznych

• Altruizm jest iluzją

Wykładnia E. H. Carra

• Państwo nie jest finalną formą ewolucji

wspólnoty politycznej

• Naród nie jest ostatecznym rodzajem jednostki

grupowej, jaką może stworzyć ludzkość

• Pojawią się inne jednostki, nie związane

terytorialnie takie jak: religie, klasy społeczne,
ugrupowania oparte na więzi etnicznej

• Państwa narodowe mogą przejść burzliwy okres

integracji i dezintegracji w poszukiwaniu
„optymalnego rozmiaru”

• W ww. procesie idea suwerenności może stać

się dużo bardziej niejasna i niewyraźna, niż ma
to miejsce obecnie

Wykładnia E. H. Carra

• Ład międzynarodowy zostanie ukształtowany przez

rzeczywisty rozkład potęg, a nie przez moralność

• Nie ma wiążącego prawa międzynarodowego lub

systemu prawnego, który mógłby sprawić, że
państwa byłyby pociągane do odpowiedzialności za
swoje zachowanie

• Państwa mogą „uciekać się” do tego, na co

pozwala im ich potęga

„[…] Nacjonalizm był jedną z sił, która pogodziła

interesy wewnątrz narodu, które wydawały się nie

do pogodzenia. Nie ma podobnej siły, która może

pogodzić zderzenie interesów między narodami,

które są pozornie nie do pogodzenia”

Samuel Phillips Huntington

Wykładowca akademicki

Praca: Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Wydawnictwo
Muza S.A., Warszawa 1997, 2001, 2007.

Świat cywilizacji Samuela P.

Huntingtona

Wykładnia Samuela P.

Huntingtona

Cele krótkoterminowe państw Ameryki

Północnej i Europy:

• poszerzenie europejskiej strefy bezpieczeństwa

poprzez proces powiększenia Sojuszu

Północnoatlantyckiego i Unii Europejskiej;

• stabilizacja obszarów konfliktów i kryzysów

poprzez polityczne, militarne i ekonomiczne

zaangażowanie instytucji międzynarodowych z

indywidualnym i zbiorowym udziałem państw

wspólnoty transatlantyckiej;

• budowa zdolności reagowania kryzysowego w

oparciu o struktury Sojuszu Północnoatlantyckiego

i Unii Europejskiej, zgodnie z formułą wzajemnie

uzupełniających się organizacji i struktur;

Wykładnia Samuela P.

Huntingtona

Strategiczne cele długoterminowe

państw Ameryki Północnej i Europy:

• Utrzymanie zdolności do interwencji

militarnej na wielką skalę

• Utrzymanie wysoko rozwiniętego

przemysłu zbrojeniowego

• Utrzymanie dominującej pozycji w

przemyśle lotniczym i kosmicznym

Wykładnia Samuela P.

Huntingtona

Strategiczne cele długoterminowe państw Ameryki

Północnej i Europy:

• Utrzymanie władzy i kontroli nad międzynarodowym

systemem bankowym

• Kontrola wszystkich mocnych walut
• Utrzymanie pozycji głównego światowego kontrahenta
• Utrzymanie pozycji dostawcy większości wyrobów

gotowych

• Utrzymanie dominacji nad międzynarodowymi rynkami

kapitałowymi

• Utrzymanie wysokiego poziomu cywilizacyjnego

(technicznego, technologicznego)

• Utrzymanie kontroli dostępu do przestrzeni kosmicznej

Wykładnia Samuela P.

Huntingtona

Strategiczne cele długoterminowe
państw Ameryki Północnej i Europy:

• Sprawowanie przywództwa:

– moralnego,
– politycznego,
– ekonomicznego,
– militarnego

Formuła potęgi: N. J.

Spykman

Wyróżniki potęgi:
• wielkość terytorium,
• charakter granic,
• liczba ludności,
• brak lub występowanie surowców,
• rozwój gospodarczy i technologiczny,
• siła finansowa,
• jednorodność narodowościowa,
• stopień integracji społecznej, stabilność

polityczna i morale narodu.

N. J. Spykman. America’s Strategy in World Politics. New York 1942.

Formuła potęgi: R. S. Clina

P = ( C+ E +M ) x (S + W)

• P oznacza potęgę,
• C - masę krytyczną (czyli ludność i terytorium),
• E – potencjał gospodarczy,
• M – potencjał militarny,
• S – strategię,
• W – wolę urzeczywistniania strategii.

D. S. Papp, Contemporary International Relations. Framework for understanding. New York
1984, s. 308-309.

Formuła potęgi: H.

Morgenthau

„[…] Wystarczy stwierdzić, że walka o

zdobycie potęgi jest powszechna w czasie

i przestrzeni. W każdym okresie

historii, niezależnie od uwarunkowań

społecznych, gospodarczych i

politycznych, państwa ścierają się ze sobą

w walce o potęgę.” Zawsze, więc, „(…)

gdy dążą do urzeczywistnienia swoich

celów politycznych czynią to walcząc o

potęgę.”

H. Morgenthau. Politics among Nations. The Struggle for Power and Peace.
New York 1965, s. 33.

Formuła potęgi: J.

Stefanowicz

„[…] Po pierwsze więc, potęga jest
zjawiskiem realnym. Po drugie, jest kategorią
centralną w polityce międzynarodowej,
ponieważ potęga oznacza wielkość, wielkość
oznacza wpływy, zaś wpływy – dominację
nad innymi. Po trzecie, siła i przemoc są
zjawiskami decydującymi w stosunkach
międzynarodowych, a skoro potęga oznacza
zdolność do agresji i narzucania innym swojej
woli, ma ona znaczenie fundamentalne. Po
czwarte, więź między potęgą i agresją
zmusza do kontrolowania tej pierwszej.

Hans Morgenthau

Wykładowca akademicki

Praca: Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace, NY
1948

Wykładnia Hansa

Morgenthau

• Polityka i społeczeństwo rządzą się

obiektywnymi prawami, które są

niezależne od woli człowieka,

lecz zakorzenione w jego naturze

.

• Pojęciem scalającym politykę jest interes

narodowy definiowany w kategoriach siły.

• Zdefiniowany interes narodowy stanowi

kategorię obiektywną.

• W polityce obecna jest świadomość moralnej

wagi działań politycznych, ale występuje tu

nieuniknione napięcie polityka-moralność.

• Żadne partykularne wartości lub jednostkowy

interes narodowy nie mogą predestynować do

miana uniwersalnych.

Wykładnia Hansa Morgenthau

• Pokój można osiągnąć tylko wtedy, gdy mąż

stanu dąży w sposób racjonalny do osiągnięcia
potęgi, działając zgodnie z prawami polityki

• Radykalne zmiany w systemie międzynarodowym

będą skazane na porażkę i mogą przynieść skutki
odmienne od zamierzonych, jeśli staną naprzeciw
„praw polityki”

• Pokój nie jest pernamentą cechą systemu

międzynarodowego. Jest jedynie chwilowym
zawieszeniem broni między okresami napięć i
konfliktów, bazując jedynie na kruchej
równowadze potęgi państwa

Wykładnia Hansa Morgenthau

• Interes narodowy to nie zachcianka jednego

człowieka lub stronniczość partii, ale narzuca
się sam jako obiektywny cel, istniejący ponad
wszystkimi racjonalnymi działaniami ludzi w
obrębie polityki zagranicznej

• Siły globalizacji mogą sprawić, że państwo

narodowe stanie się „już niepotrzebne”, a
wkrótce „przestarzałe”

• Pojawią się nowe struktury i typy organizacji

takie jak: wspólnota supranarodowa i rząd
światowy, organizacja polityczna i struktura,
która wykracza poza państwo narodowe

Stabilność systemu wg. Roberta

Gilpina

• System jest stały jeśli państwo niw widzi korzyści

z jego zmiany

• Państwo dąży do zmiany jeżeli spodziewa się

korzyści przewyższające ewentualne straty

• Zmiany mogą się dokonywać na skutek:

poszerzenia terytorium, wzrostu siły

ekonomicznej, zdobycia i/lub kontroli zasobów, itp.

• Osiąganie stanu równowagi między stratami

i korzyściami dalszej ekspansji sprawia, że

wzrasta tendencja do zachowania status quo

• System stabilizuje się jeżeli państwa zdolne są

utrzymywać równowagę

R. Gilpin, War and Change in World Politics, VNew York – Cambridge 1981, s. 10-33.

Ekonomiczne

Demograficzne

Surowcowe

Centra zasobów

Podsumowanie

• Oś konfliktów społecznych i wojen:

gospodarka i kultura

• Rola potęgi i siły w kształtowaniu

bezpieczeństwa podmiotu

• Rola interesu narodowego jako

instrumentu postrzegania / definiowania
rzeczywistości społecznej