Teorie bezpieczeństwa

gospodarczego i

kulturowego

dr hab. Jarosław Gryz

Układ wystąpienia

• Założenia
• Neoliberalizm po zimnej wojnie

– Francis Fukuyama
– Scott Burchill

• Koncepcje: państwa, wojny, handlu, praw

człowieka, bezpieczeństwa

– Teoria współzależności
– Teoria reżimów międzynarodowych

• Determinanty rozwoju teorii
• Podsumowanie

Założenia

• Dążenia do ograniczenia roli rządu
• Uwolnienie od wpływu państwa,

prześladowań i przesądów

• Wsparcie dla wolności politycznej,

gospodarczej, konstytucyjnie

gwarantowanych praw

• Wolna rywalizacja jednostek w

społeczeństwie obywatelskim

• Kapitalizm rynkowy narzędziem

wspierania dobrobytu poprzez efektywny

rozdział zasobów wewnątrz społeczeństwa

Utowarowienie ziemi i pracy w XVIII
w.

Założenia

• Liberalna, indywidualistyczna koncepcja

człowieka jako konsumenta dóbr, który
nieustannie pragnie i zawłaszcza

• Koncepcja człowieka który korzysta ze swych

niepowtarzalnych atrybutów lub możliwości

Spór między:
• Rynkową wizją ludzkości jako konsumentów

maksymalizujących swoją użyteczność

• Etyczną wizją ludzkości dążącej do realizacji

swojego potencjału

Neoliberalizm po zimnej wojnie:

Francis Fukuyama

• Liberalna demokracja nie ma żadnego

konkurenta ideologicznego

• Kres zimnej wojny:

– punkt zwrotny ideologicznej ewolucji ludzkości
– finalna forma ludzkich rządów
– tryumf „idealnego państwa” i szczególnej

ekonomii politycznej – „liberalnego kapitalizmu”

– Nic nie może już być ulepszone
– Nie będzie kolejnego postępu w rozwoju zasad i

instytucji

– „(…) istnieje fundamentalny proces, który

dyktuje wspólny wzór dla wszystkich

społeczeństw…”

Neoliberalizm po zimnej wojnie:

Francis Fukuyama

• Rozwój polityczny i gospodarczy zawsze

kończy się liberalno – demokratyczną org.

• Zachód jest prekursorem prawd

moralnych i politycznych

• Rozwój kapitalizmu napotyka niewielki

lub żaden opór

• Postęp ludzkości może być mierzony

eliminacją światowego konfliktu i

przyjęciem zasad legitymizacji

– Doyle: „(…) Liberalne demokracje są

niepowtarzalne w ich wystrzeganiu się użycia

siły w relacjach z innymi”

Koncepcje: Scott Burchill

Podejście wewnątrzpaństwowe:
• Poszczególne państwa, posiadające

legitymizację liberalno demokratyczną
tworzą wzór, który reszta świata będzie
naśladować

• Wspólne normy legitymizują działania

wielkich potęg

• Przeniesienie zasad liberalno –

demokratycznych do sfery stosunków
międzynarodowych tworzy perspektywę
dla pokojowego świata

Koncepcje: Scott Burchill

Wojna i pokój:
• Pokój naturalnym stanem stosunków (E. Kant)
• Wojna nie jest efektem szczególnej cechy ludzkiej

natury, lecz militarystów i przemysłowców

• Wojna narzędziem zniewolenia
• Antidotum: demokracja i wolny handel
• Kwestie otwarte:

– Prowadzenie wojen przez państwa liberalne
– Legitymizacja wewnętrzna do prowadzenia wojen
– Wojny państw liberalnych / demokratycznych
– Konflikt z państwami autorytarnymi
– Kwestie samoobrony

Koncepcje: Scott Burchill

Wojna i pokój:
• Interwencjonizm w obronie praw człowieka
• Wojna jest niemoralna i odpychająca,

„racjonalnie nie do pomyślenia”

• Koniec wojen między potęgami prowadzi do

osłabienia ich politycznych granic

• Kwestie otwarte:

– Wojna jest nadal skutecznym narzędziem

prowadzenia dyplomacji w stosunkach mnar.

– Fragmentacja państw narodowych, wojny domowe
– Utrzymanie strategicznej stabilności w środowisku

wielobiegunowym – całkowity brak odpowiedzi

Koncepcje: J.S. Mill, D. Ricardo

Handel:
• J.S. Mill: Wolny handel jest środkiem, który

przyniesie koniec wojny – […] to wymiana
handlowa sprawia, że wojna szybko staje
się przestarzała, gdyż umacnia i
zwielokrotnia interesy jednostek, które
działają w naturalnej opozycji do wojny”

• D. Ricardo: Wolny handel łączy poprzez

wspólne więzi interesów i interakcji,
uniwersalne społeczeństwo narodów
cywilizowanego świata”

Koncepcje: Cobden

Handel:
• Cobden: niezmienny w swojej prawdzie

i uniwersalny w stosowaniu

• Nieograniczona wymiana handlowa

wzmacnia więzi transgraniczne i usuwa
lojalność wobec państwa narodowego

• Współzależność może zastąpić narodowe

współzawodnictwo oraz zażegnać
możliwość jednostronnych aktów agresji i
obustronnego odwetu

Koncepcje praw człowieka

Podstawy:

• Magna Charta 1215, Common Law i Bill of Rights 1689 r.
• Deklaracja Niepodległości USA 1776 r.

(wszyscy ludzie stworzeni

są równymi (..) w skład praw wchodzi: życie, wolność i swoboda
ubiegania się o szczęście)

• Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela 1789 r.

(ludzie rodzą się i

pozostają wolnymi i równymi w prawach)

• Grotius – prawo narodów
• Rousseau – kontrakt społeczny
• Locke – powszechna zgoda, granice suwerenności
• Obecnie: istoty ludzkie mają niezbywalne,

fundamentalne prawa, korzyści i ochronę, nie
można ich oddać ani zabrać, są one uniwersalne
bez względu na narodowość, status, płeć i rasę

Koncepcje praw człowieka

Wykładnia w stosunkach międzynarodowych:
1. Prawa dają podstawę do emancypacji,

sprawiedliwości i wolności człowieka

2. Państwa traktujące swoich obywateli

etycznie, pozwalając na udział w procesie

politycznym, będą mniej agresywne na

arenie międzynarodowej

3. Rozwijanie i promowanie moralnych

standardów tworzy powszechny porządek

4. Prawa, instrumenty i instytucje:

–

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, 1948 r.

–

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, 1966 r.

–

Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Społecznych, Kulturowych, 1966 r.

–

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, Międzynarodowa Organizacja Pracy

Koncepcje bezpieczeństwa zbiorowego

Kolektywne bezpieczeństwo:

• Równowaga sił podlega

instytucjonalizacji

• Legitymizacja przemocy

• Współczesna koncepcja „interlocking

institutions”

Koncepcje: Scott Burchill, R.

Rosecrance

• S. Burchill: Stosunki międzynarodowe nie

muszą być grą o sumie zerowej ponieważ
wiele państw czuje się wystarczająco
bezpiecznie maksymalizując swoje korzyści
bez oglądania się, co gromadzą inne państwa

• R. Rosecrance: Wzrost ekonomicznej

współzależności odpowiada spadkowi
znaczenia i wartości podboju terytorialnego.
W nowoczesnym świecie korzyści z handlu
i współpracy między państwami
przewyższają zyski z rywalizacji militarnej i
kontroli terytorium

Koncepcje: R. Rosecrance

• R. Rosecrance: W latach 70. XX w. elity państw

zaczęły postrzegać, że bogactwo określa udział
państwa w rynku produktów przetworzonych
i usług – skończył się era niezależnego
i samodzielnego państwa

• Państwa nie mogą działać agresywnie bez

ryzyka, że pozostali członkowie społeczności
międzynarodowej zastosują kary ekonomiczne

• Nie ma sensu grożenia partnerom handlowym,

których rynki i inwestycje kapitałowe są istotne
dla rozwoju gospodarczego

Wykładnia Edwarda Halletta Carra:

„[…] Podobno absolutne i uniwersalne zasady

(pokój, harmonia interesów, zbiorowe

bezpieczeństwo, wolny handel) nie były naprawdę

zasadami, ale nieświadomym odbiciem polityki

państwowej bazującej na określonej interpretacji

interesu narodowego w określonym czasie.”

– Doświadczenia Wielkiej Brytanii podstawą do budowy

pokoju międzynarodowego dla wszystkich państw

„Uniwersalne pryncypia stanowią część doktryny

harmonii interesów, centralnego filaru

internacjonalizmu, która w rzeczywistości znaczy

niewiele więcej niż samolubne i partykularne

interesy elit „usatysfakcjonowanych potęg”.

Teoria współzależności

„[…] doktryna harmonii interesów (…) jest

naturalnym założeniem dobrze prosperującej

i uprzywilejowanej klasy, której

członkowie mają dominujący głos w

społeczności i tym samym przejawiają

naturalną skłonność do identyfikacji jej

interesów z własnymi. Z racji tej identyfikacji

ktokolwiek zagraża interesom grupy

dominującej, ściąga na siebie odium jako

ten, kto stanowi zagrożenie dla rzekomo

wspólnego interesu całej społeczności,

jednocześnie zaś uważa się, że atakuje swoje

własne wyższe interesy.

Wykładnia Edwarda Halletta Carra

„Doktryna harmonii interesów służy w ten

sposób jako pomysłowy środek moralny

stworzony, w jak najlepszej wierze, przez

grupy uprzywilejowane po to, by

usprawiedliwiać i utrzymywać ich dominującą

pozycję. […] Od kiedy kapitalizm

przemysłowy i system klasowy stały się

rozpoznawalną strukturą społeczną, doktryna

harmonii interesów (…) stała się ideologią

grupy dominującej, zainteresowanej

utrzymaniem swojej przewagi poprzez

zapewnienie o identyczności jej interesów z

tymi, które są interesami wspólnoty. ”

Wykładnia E. H. Carra

„Dokładnie tak, jak klasa rządząca w

społeczeństwie modli się o pokój wewnętrzny,

z gwarancjami dla jej bezpieczeństwa i

przewagi oraz potępieniem walki klasowe,

która może jej zagrozić, tak pokój

międzynarodowy staje się żywotnym

interesem przeważających potęg. Dla

państwa, które pragnie skorygowania swoich

granic lub potęgi, ekonomicznej lub

strategicznej, „międzynarodowy pokój” jest

przytłaczającą tyranią dającą uniwersalną

harmonię. Jest to slogan tych graczy, którzy są

wystarczająco silni, aby wymusić swoją wolę

na podporządkowanych im społeczeństwach.”

Wykładnia E. H. Carra

• Próba uchronienia istniejącego ładu

politycznego i ekonomicznego przez klasy

rządzące i dominujące państwa to dążenie

do realizacji idei, że każdy konflikt

międzynarodowy jest niepotrzebny,

niemoralny

• W systemie międzynarodowym nie ma

naturalnej harmonii interesów między

państwami, jest tylko tymczasowe i

przejściowe odzwierciedlenie określonej

konfiguracji globalnej potęgi.

• Wojna może być w rzeczywistości jedynym

sposobem kalibracji potęgi w systemie

międzynarodowym

Wykładnia E. H. Carra

Wykładnia E. H. Carra

Casus Wielkiej Brytanii (gospodarka leseferystyczna)

– Ideologia rządzących elit dominujących gospodarczo

państw

– To co dobre dla tych państw dobre dla wszystkich

• Nie ma podstaw, ani naturalnej zgodności

interesów, jest tylko asymetryczna potęga

• Dążenie do potęgi przyjęło postać interesu

narodowego, pojęcia zdefiniowanego jako cele
polityki zagranicznej państwa, rozumianego jako
potęga strategiczna.

• Państwa narodowe, które wyrzekły się dążenia do

potęgi, w zasadzie zagrażają swemu
bezpieczeństwu

Wykładnia Edwarda H. Carra

• Kolektywne bezpieczeństwo to metoda

przekazania przeważającej potęgi w ręce państw
zwycięskich, czyli instytucjonalizacji status quo

• Pokojowa zmiana pojawia się wraz z

dopasowaniem do nowego rozkładu potęgi: czyli
zmianą sojuszy strategicznych tworzonych przez
państwa

• Pokój tworzą: dyplomacja, negocjacje,

kompromis, rozpoznanie różnych interesów
zwolenników status quo i potęg
rewizjonistycznych

• Altruizm jest iluzją

Wykładnia E. H. Carra

• Państwo nie jest finalną formą ewolucji

wspólnoty politycznej

• Naród nie jest ostatecznym rodzajem jednostki

grupowej, jaką może stworzyć ludzkość

• Pojawią się inne jednostki, nie związane

terytorialnie takie jak: religie, klasy społeczne,

ugrupowania oparte na więzi etnicznej

• Państwa narodowe mogą przejść burzliwy

okres integracji i dezintegracji w poszukiwaniu

„optymalnego rozmiaru”

• W ww. procesie idea suwerenności może stać

się dużo bardziej niejasna i niewyraźna

Teoria współzależności

• D. Mitrany: współpracę między państwami

można początkowo osiągnąć w obszarach
technicznych, w których jest ona dla obu
stron korzystna

• S. Burchill: Prawdopodobieństwo konfliktu

między państwami można zredukować
tworząc wspólnotę interesów w zakresie
współpracy gospodarczej i handlowej
państw jednego obszaru geograficznego

Teoria współzależności

• R.O. Keohane, J.S. Nye: podporządkowanie

zasadom instytucji nie tylko zniechęca do

dążenia do wąsko pojmowanych interesów

narodowych, ale także osłabia znaczenie i

wydźwięk suwerenności państwowej

• M. Wight, H. Bull: anarchię łagodzą reżimy i

współpraca instytucjonalna, która podnosi na

wyższy poziom regularność i przewidywalność w

stosunkach międzynarodowych

• Reżimy wpływają na zachowanie państwa

poprzez formalizowanie oczekiwań każdej

strony na drodze porozumienia tam, gdzie

istnieją wspólne interesy. Instytucje przejmują

wówczas rolę narzucania nawyków współpracy,

monitorują zgodność i karzą zdrajców.

Teoria reżimów

międzynarodowych

Stephen Krasner:

układ wyraźnych lub domniemanych ukrytych
zasad (principles), norm (norms), reguł (rules) i
procedur decyzyjnych (decision-making
procedures):

1. kształtujących oczekiwania aktorów,
2. ułatwiających osiągnięcie konsensusu.
– Zasady to przekonania aktorów co do faktów i

przyczynowości;

– Normy to standardy zachowania ujęte w postaci praw i

obowiązków;

– Reguły to warunki dokonywania skutecznych działań;
– Procedury dominujące praktyki realizacji wspólnych

postanowień

Determinanty rozwoju teorii

• Przesunięcie ku globalnej gospodarce

politycznej zorganizowanej według
neoliberalnych wytycznych jest trendem
tak samo istotnym jak rozszerzanie się
strefy pokoju

• Wprowadzenie wolnego handlu i relacji

rynkowych wszystkich członków
społeczeństwa stwarza rywalizację, która
odrzuca nieefektywnych i zmusza
wszystkich do dostosowania się do
nowych warunków

Determinanty rozwoju teorii

• Wewnątrz państw życie społeczne zmienia

się w życie urynkowione, zgodne z
wymogami efektywności produkcji,
międzynarodowym podziałem pracy

• Tylko bogate społeczeństwa wydają się być

zdolne do wykorzystania potęgi rynku i
tylko one o niego walczą

– Tworząc wymienialne waluty, ustalając warunki

wolnego handlu – podważanie supremacji

• Jednym z najważniejszych elementów jest

dostęp do surowców naturalnych

Determinanty rozwoju teorii

• Regiony świata powinny być „otwarte” na

inwestycje, repatriację zysków, dostęp do zasobów

• M. Leffler: W świecie wolnym od barier stawianych

swobodnemu przepływowi dóbr i kapitału (…)

sektor prywatny może służyć jako instrument (…)

projekcji potęgi państwa

• „Wolnohandlowy” imperializm paradoksalnie

wymaga interwencji państwa, by móc sprawnie

funkcjonować

• Wolny handel może prowadzić słabsze państwa do

osłabienia ich gospodarczej suwerenności

równocześnie blokując alternatywne formy rozwoju

gospodarczego

Determinanty rozwoju teorii:

natura „wolnego handlu”

• Teoria „przewagi komparatywnej” –

państwa są niechętne
samowystarczalności ponieważ się
specjalizują w wytwarzaniu dóbr i usług

• A. Smith: „niewidzialna ręka rynku”

kieruje każdego członka społeczeństwa w
każdym państwie ku najbardziej
korzystnej pozycji w gospodarce
światowej

Determinanty rozwoju teorii:

natura „wolnego handlu”

Wątpliwości:
• Jr Cobb: kosmopolityczni dilerzy walutowi oraz

korporacje transnarodowe (…) działają poza

zasięgiem wielu rządów i nie uznają już

społeczności narodowej jako punktu odniesienia dla

swoich działań

• Wysoce mobilne i niestabilne rynki kapitałowe

podważają założenia teorii komparatywnej

przewagi

• W sektorze wytwórczym gospodarki światowej

dominuje wymiana wewnątrzgałęziowa i handel

wewnątrzfirmowy

• Zdolność do kontroli rynku i wpływania na niego

poprzez ustalanie cen transferowych oraz innych

instrumentów

Ekonomiczne

Demograficzne

Surowcowe

Centra zasobów

Korporacje transnarodowe:

- umiędzynarodowienie produkcji
- mobilność kapitałów
- dominacja

20 % światowej produkcji

40 % całego handlu to transakcje wewnątrz
korporacji

70 % światowego handlu

Determinanty rozwoju teorii :

korporacje transnarodowe

• Są coraz bardziej biegłe w wynajdywaniu sposobów

ominięcia granic państwa w poszukiwaniu tańszej
siły roboczej, dostępu do surowców naturalnych

• Niewiele państw może odmówić im swej gościnności

• Nowe centra produkcji tworzone są tam, gdzie

można zmaksymalizować możliwość zysku.
Decyzjami inwestycyjnymi rządzi bezwzględna
dochodowość

• Argument: jest to najlepszy sposób wsparcia

rozwoju krajów rozwijających się, które nie mogłyby
liczyć na profit

No.

2010

2020

2030

2050

1.

USA

Chiny

Chiny

Chiny

2.

Chiny

USA

USA

Indie

3.

Japonia

Indie

Indie

USA

4.

Indie

Japonia

Japonia

Brazylia

5.

Niemcy

Federacja Rosyjska

Brazylia

Japonia

6.

Federacja

Rosyjska

Niemcy

Federacja Rosyjska

Federacja

Rosyjska

7.

Brazylia

Brazylia

Niemcy

Meksyk

8.

Wielka Brytania

Wielka Brytania

Meksyk

Indonesia

9.

Francja

Francja

Francja

Niemcy

10.

Włochy

Meksyk

Wielka Brytania

Wielka Brytania

Source: HM Government, „Let’s choose growth. Why we need reform to unlock Europe’s potential”, 2011

Wg. parytetu siły nabywczej

Dziesięć największych gospodarek

świata

Determinanty rozwoju teorii :

korporacje transnarodowe

Casus UE i NAFTA:

– Wewnątrz bloków gospodarczych znoszenie barier
– Między nimi bariery pozataryfowe (tj. kwoty

importowe, porozumienia dot. ograniczeń)

– Rola subsydiów

• Proliferacja porozumień o wolnym handlu i rola

G8, G20, MFW, Banku Światowego

– Warunkują finansowanie tzw. programów

dostosowawczo – strukturalnych

– Narzucają jednostronne przyjęcie zasad wolnego

rynku

– Uniemożliwianie państwom słabszym rozwój profilu

handlowego

No.

Państwo

2010

Klasyfikacj

a

Partnerzy handlowi

1.

USA

14.66 bln USD

1

Kanada, Chiny, Meksyk,

Japonia, Niemcy

2.

Chiny

10.09

2

3.

Japonia

4.31

3

4.

Indie

4.06

4

5.

Niemcy

2.94

5

6.

Federacja

Rosyjska

2.223

6

7.

Brazylia

2.172

9

8.

Wielka Brytania

2.173

8

9.

Francja

2.145

10

10.

Włochy

1.774

7

-

UE

14.82

-

Polska

721.3

CIA World Factbook 2011

Wg. GDP / PKB

Dziesięć największych gospodarek

świata

Determinanty rozwoju teorii:

rola światowych organizacji

gospodarczych

• Społeczeństwa rozwijające się przyjmują projekt

wolnego rynku (nazywany consensusem
waszyngtońskim), tj.:

• Otwarcie swoich gospodarek dla inwestycji zagranicznych
• Deregulacja finansowa
• Redukcja deficytu budżetowego i wydatków rządu
• Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych
• Zniesienie protekcji i subsydiów
• Zorientowanie gospodarki zorientowanej na eksport

• Ryzyko odmowy pomocy, finansowania
• Efekt:

– utrata suwerenności gospodarczej
– zastąpienie suwerenności państwa suwerennością

kapitału

Determinanty rozwoju teorii:

suwerenność a inwestycje zagraniczne

Upadek systemu z Bretton Woods, lata 70. XX w.
• Kredyty (obligacje, pożyczki), inwestycje

(bezpośrednie inwestycje zagraniczne), pieniądze

(wymiana gospodarcza) przepływają swobodniej

niż towary

– Wolumen wymiany dewizowej 1.5 bln USD dziennie
– Wolumen wymiany handlowej 60 razy mniejszy
– 100 korporacji o aktywach 4.6 bln USD
– Brokerzy – „dżokeje ekranów”

• Rola relacji między koniunkturą gospodarczą w

państwie a światowym rynkiem walutowym

• Ocena „gościnności” państwa dla kapitału

– Opinie agencji ratingowych (Moody’s, Standard &

Poors)

Determinanty rozwoju teorii: Scott

Burchill

„Rynki finansowe zdominowane przez potężne banki

i instytucje finansowe, towarzystwa

ubezpieczeniowe, brokerów i spekulantów,

funkcjonują tylko w celu pomnażania swego

bogactwa. Nie ma żadnego zewnętrznego

imperatywu, nakazującego im działać w imieniu

interesów biednych, bezdomnych, chorych lub tych,

którzy są pozbawieni podstawowych praw człowieka

przez własne rządy. Są to nieistotne czynniki, dopóki

nie naruszą w istotny sposób „stabilności”

gospodarczej państwa przyjmującego. Państwa,

które w imię wolnego handlu i wymiany cedują

swoją gospodarczą suwerenność na tych globalnych

graczy, narażają się na niebezpieczeństwo

ustanowienia prywatnych interesów handlowych

podstawowym celem swej polityki”

Determinanty rozwoju teorii

• Efekt ujednolicenia rozwoju gospodarczego

we wszystkich państwach określają:

– Dochodowa lokalizacja kapitału
– Priorytety: efektywność i zyski
– Subsydialność i ochrona
– Najmniejszy wspólny mianownik: redukcja

regulacji płac, warunków pracy, standardów

• Globalizacja wynikiem przemyślanej

interwencji państw kapitalistycznych

• Suwerenność scedowana na posiadaczy

akcji, zarządy, maklerów

Podsumowanie

• Międzynadowe stosunki gospodarcze

stanowią globalne środowisko strategiczne

• Państwa nie są zdolne do ochrony przed

zmianami na globalnym rynku

– wiedza
– technologia

• Państwo podupada, demokracja się

rozszerza, handel międzynarodowy niemal
nieskrępowany. Jedynie wojny poza
centrami gospodarczymi są wyzwaniem