KONIE WETERYNARIA W PRAKTYCE
dr hab. Andrzej Raś, lek. wet. Małgorzata Raś-Noryńska
Zespół Rozrodu Zwierząt, Katedra Nauk Klinicznych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie
Stosowanie
hormonów
w rozrodzie koni
Zastosowanie terapii hormonalnej u ko- nego oświetlenia w pomieszczeniach sta-
Streszczenie
ni ma na celu wspomaganie lub regula- jennych. Przyjmuje się, iż dla ograniczenia
cję naturalnie przebiegających procesów funkcji wydzielniczych szyszynki koniecz-
Stosowanie hormonów w rozrodzie koni
rozrodczych i opiera się na dobrej znajo- ne jest światło o mocy 150-200 lx przez
wiąże się z ingerencją w delikatną rów-
mości fizjologicznych zależności między 16 godzin na dobę (1, 3). Spadek pozio-
nowagę hormonalną organizmu. Wyma-
gruczołami dokrewnymi a narządami do- mu melatoniny skutkuje zwiększaniem
ga od lekarza weterynarii dobrej zna-
celowymi. Ingerencja w status hormo- częstotliwości wyrzutów GnRH, a tym sa-
jomości zależności między organami
nalny zwierzęcia wymaga więc od leka- mym stymulacją przysadki do produkcji
dokrewnymi a narządami docelowymi
rza weterynarii dobrej znajomości tych i uwalniania gonadotropin. Zastosowanie
hormonów. Najczęściej wykorzystuje
procesów oraz uwzględnienia istnieją- egzogennego GnRH poza sezonem roz-
się hormony w celu indukcji rui i owu-
cych między nimi sprzężeń zwrotnych, rodczym, zwłaszcza w podaniu jednora-
lacji u klaczy, modyfikacji zachowań
dodatnich bądz
ujemnych. zowym, daje zdecydowanie słabszy efekt
płciowych ogierów i ogólnej poprawy
Podawane egzogennie substancje o dzia- kliniczny w postaci objawów rujowych.
płodności zwierząt oraz do leczenia
łaniu hormonalnym wpływają na poszcze- Alternatywą może być pulsacyjne poda-
stanów patologicznych. W przypadku
gólne piętra osi podwzgórzowo-przysad- wanie gonadoliberyny za pomocą wszy-
koni należy dodatkowo uwzględnić spe-
kowo-jajnikowej, co ma swoje odbicie tej podskórnie mikropompy, co skutecz-
cyficzny wpływ sezonu na zachowania
w przebiegu cyklu jajnikowego oraz w ob- nie naśladuje naturalny proces stymulacji
płciowe i status hormonalny zwierząt,
co przekłada się na skuteczność sto- razie histologicznym błony śluzowej ma- przysadki. Jest to jednak metoda ekspe-
sowanej terapii. cicy. Działając na organy nadrzędne (pod- rymentalna, niesprawdzająca się w wa-
wzgórze), stymuluje się je do wydzielania runkach stajennych, uciążliwa i kosztow-
Słowa kluczowe
endogennych hormonów działających na na (1, 2, 3).
organy podrzędne, co pozwala na możli- Pod wpływem pulsów GnRH na dro-
konie, hormony, rozród, regulacja
wie zbliżone do naturalnych rozwinięcie dze dodatniego sprzężenia zwrotnego na
się reakcji hormonozależnych ze strony krótkiej osi podwzgórzowo-przysadko-
Abstract
organów docelowych. wej dochodzi do produkcji i uwalniania
Ponieważ konie są zwierzętami o silnie z przedniego płata przysadki hormonów
In the horse reproduction, the use of hor-
zaznaczonej sezonowości w rozrodzie, gonadotropowych FSH i LH. Hormon fo-
monal treatment became very common.
w stosowaniu terapii hormonalnej należy likulotropowy oddziałuje na jajniki i roz-
It is essential for a veterinarian to know
zwrócić uwagę na wynikające z tego fak- wijające się w nich pęcherzyki, powodując
and understand the sophisticated rela-
tu różnice w skuteczności stosowanych ich wzrost i dojrzewanie. Charakterystycz-
tionships between hormones and their
preparatów (1, 3, 4, 8). W trakcie trwania ny dla klaczy jest dwufalowy wzrost pę-
target organs. Hormones are usually
sezonu rozrodczego (wiosna, lato) należy cherzyków, z których na ogół tylko jeden
used to induce heat and ovulation in the
oczekiwać wyższej skuteczności hormo- rozwija się w pęcherzyk Graafa. W ścianie
mare, modulate sexual potential of the
stallion, and for treatment of hormonal nalnego indukowania rui i owulacji u kla- dojrzewającego pęcherzyka wykształcają
disorders during cycle and pregnancy. It czy niż poza sezonem, w czasie krótkiego się receptory dla LH, których ilość wzra-
is necessary to consider the seasonali- dnia świetlnego (1, 3, 8, 10). sta wraz z ilością produkowanych przez
ty of reproductive performance and the
pęcherzyk estrogenów  głównie estradio-
hormonal status of animals during the
SEZONOWOŚĆ ROZRODU KONI lu 17�  na zasadzie dodatniego sprzęże-
year since this may affect the results
Czynnikiem warunkującym sezono- nia zwrotnego na osi jajnik  podwzgórze
of treatment.
wą aktywność płciową jest długość dnia  przysadka. Wysoki poziom estrogenów
świetlnego, mająca bezpośrednie odbicie odpowiedzialny jest za behawioralne obja-
Key words
w poziomie melatoniny  hormonu wy- wy rujowe. Wzrost pulsacji LH prowadzi
dzielanego przez szyszynkę. Jej wysoki do ciągu procesów hormonalno-bioche-
horses, hormones, reproduction,
poziom powoduje blokowanie uwalnia- miczno-enzymatycznych w pęcherzyku
regulations
nia gonadoliberyny z podwzgórza, a tym jajnikowym, które prowadzą do pęknięcia
samym ogranicza wydzielniczość przy- ściany pęcherzyka i uwolnienia komórki
sadki, warunkującą prawidłowy przebieg jajowej. W miejscu owulacji pod wpływem
cyklu jajnikowego. Metodą wykorzystują- LH tworzy się ciałko żółte, produkujące
cą ten naturalny mechanizm jest wprowa- progesteron. W razie braku zapłodnienia
dzanie reżimu świetlnego, czyli stopniowe poziom progesteronu stopniowo spada,
wydłużanie dnia świetlnego poprzez sto- a samo ciałko żółte ulega lizie pod wpły-
sowanie w godzinach zmierzchu sztucz- wem prostaglandyny PGF 2ą, produko-
WRZESIEC
-PAy
DZIERNIK " 5/2007
70
www.weterynaria.elamed.pl
WETERYNARIA W PRAKTYCE KONIE
wanej przez błonę śluzową macicy. Przez u zdecydowanej większości klaczy na 3-7 ze stwierdzonymi zaburzeniami energe-
kilka pierwszych dni cyklu młode ciałko (średnio 4) dzień po iniekcji. W przypad- tycznymi, słabiej reagują na stymulację
żółte jest jednak niewrażliwe na działanie ku podawania prostaglandyn bez znajo- hormonalną, co objawia się opóz
nio-
PGF 2ą. Wynika to ze zbyt małej ilości re- mości aktualnego statusu hormonalnego ną owulacją lub jej brakiem. Wiąże się to
ceptorów dla prostaglandyny w tkance lu- klaczy zachodzi często potrzeba dwukrot- pośrednio ze składem jakościowym pły-
teinowej (1, 2, 3, 7, 9). nego podania preparatu w odstępach ok. nu pęcherzykowego, który przy braku od-
Różnego typu zależności czasowe mu- 14 dni. Spodziewany początek rui wypada powiedniego stężenia glukozy osiąga niż-
szą być znane lekarzowi weterynarii, gdyż wtedy 3-7 (średnio 4) dni po drugiej iniek- sze wartości ciśnienia osmotycznego, oraz
ingerencja hormonalna w niewłaściwym cji. Zdecydowana większość rui stymulo- słabszą aktywacją enzymów litycznych
momencie nie przyniesie spodziewanego wanych preparatami prostaglandynowymi ściany pęcherzyka w obrębie stigmy.
efektu terapeutycznego. jest zakończona owulacją. By ten odsetek Najczęstszą metodą rozpoznawania cią-
zwiększyć, stosować można hormonalną ży u klaczy jest badanie rektalne i USG.
STOSOWANIE HORMONÓW indukcję owulacji poprzez podawanie pre- Istnieje także możliwość wykonania testu
U KLACZY paratów GnRH (lub jego analogów np. Bu- progesteronowego między 18. a 32. dniem
W SEZONIE ROZRODCZYM sereliny 40 �g) lub hCG (1500-3000 j.m.) po kryciu lub inseminacji. Zaznaczyć jed-
Najczęstszym wskazaniem do hormo- przy wielkości pęcherzyka jajnikowego nak należy, że test ten jest stosunkowo mało
nalnej indukcji rui jest potrzeba skróce- > 3,5 cm. Spodziewany czas owulacji wy- dokładny i może dawać wyniki fałszywie
nia cyklu. Wykonuje się to ze względów nosi ok. 24-48 godzin po iniekcji. Ogólnie dodatnie przy przedłużającej się fazie lute-
hodowlano-zootechnicznych (synchro- przyjmuje się, iż czas od podania hormo- alnej (ciałko żółte rzekomociążowe, torbiel
nizacja rui u kilku samic) lub wobec trud- nu do zaistnienia owulacji jest odwrotnie luteinowa) lub też w przypadku wczesnej
ności w obserwacji rui spowodowanych proporcjonalny do wielkości pęcherzyka śmierci zarodkowej i resorpcji pęcherzy-
słabym nasileniem objawów behawioral- jajnikowego, choć stwierdza się tu duże ka zarodkowego. Badanie takie należało-
nych lub brakiem doświadczenia opieku- różnice osobnicze. U niektórych samic by w takim przypadku powtórzyć ok. 100.
nów zwierząt. Jeśli znana jest przybliżona owulują pęcherzyki o stosunkowo nie- dnia po kryciu. Komercyjny suchy test jest
data ostatniego cyklu (owulacji) lub bada- wielkiej średnicy, podczas gdy u innych testem półilościowym, opartym na me-
niem USG ustalono fazę cyklu, preparaty pęcherzyki o średnicy ok. 5 cm mogą po- todzie enzymatycznej (EIA). Występująca
prostaglandynowe stosuje się w podaniu zostawać przez kilka do kilkudziesięciu skala barwna daje ogólne pojęcie o zakre-
jednorazowym w terminie min. 6-7 dni od godzin (1, 2, 3, 7, 9). sie wartości progesteronu w badanej pró-
ostatniej owulacji, gdy obecne na jajniku Skuteczność hormonalnej indukcji bie, nie pozwalając na jej precyzyjne okre-
ciałko żółte jest reaktywne względem PGF owulacji u klaczy uwarunkowana jest mię- ślenie. Metodą dokładniejszą jest badanie
2ą. Luteoliza i następujący po niej począ- dzy innymi jej ogólną kondycją fizyczną. radioimmunologiczne (RIA), które jednak
tek kolejnego okresu rujowego wypadają Zaobserwowano, że klacze wychudzone, jest daleko trudniej dostępne i droższe.
KONIE WETERYNARIA W PRAKTYCE
W przypadku klaczy starszych lub obcią-
żonych metabolicznie zdarza się potrzeba
wspomagania wydzielniczości ciałka żółte-
go podczas przebiegu ciąży. Na skutek jego
niewydolności dochodzić może do spon-
tanicznych resorpcji w początkowym okre-
sie ciąży lub wczesnych poronień między
45. a 120. dniem ciąży. By temu zjawisku
zapobiec, stosuje się profilaktyczne iniek-
cje HCG lub preparatów progestagennych
(Depo-Promone), wspomagających wy-
dzielanie progesteronu z ciałka żółtego do
momentu przejęcia tej funkcji przez łoży-
sko (ok. 150. dzień ciąży).
Specyficznym dla klaczy hormonem
ciążowym jest eCG (końska gonadotro-
pina kosmówkowa  PMSG), produko-
wany od 40. do ok. 120. dnia ciąży. Ist-
nieje możliwość jego oznaczania (szybki
suchy test RapiTex  PMSG  obecnie
jednak niedostępny na rynku). Stwier-
dzenie obecności tego hormonu we krwi
lub moczu potwierdza ciążę, choć nie daje
informacji, czy nadal jest to ciąża żywa
i rozwijająca się. Podobnie istnieje moż-
liwość oznaczenia poziomu estrogenów:
siarczanu estronu we krwi lub moczu
między 35. a 40. i od 85. dnia ciąży oraz
estrogenów całkowitych w kale od 120.
dnia ciąży. Metoda polegająca na badaniu
estrogenów w kale stosowana jest czasem
w ogrodach zoologicznych do badania
Rys. 1. Regulacja cyklu płciowego klaczy (wg Christine Aurach)
płodności dzikich koniowatych.
Niekiedy zachodzi konieczność sto-
sowania hormonalnej indukcji porodu
u klaczy. W odróżnieniu od mechanizmu
występującego u bydła za podtrzymywa-
nie wysokiego poziomu progesteronu
w ostatnim trymestrze ciąży odpowie-
dzialne jest łożysko, a nie ciałko żółte
ciążowe. Z tego też powodu błędem jest
podawanie w celu indukcji porodu pro-
staglandyn, co, niestety, spotyka się cza-
sem w terenie.
Do wywołania porodu stosuje się eg-
zogenne podanie rozcieńczonej roztwo-
rem glukozy oksytocyny, najlepiej w po-
wolnym wlewie dożylnym. Warunkiem
przystąpienia do indukcji porodu jest
minimum 300 dni ciąży, przygotowane
do laktacji wymię i stwierdzenie bada-
niem rektalnym górnej lub bocznej po-
stawy płodu. Zazwyczaj do skutecznej
indukcji porodu starcza ok. 60-80 j.m.
Rys. 2. Sezonowa aktywność rozrodcza klaczy: częstotliwość owulacji
oksytocyny we wlewie trwającym min.
30 minut (3).
Podawanie oksytocyny w formie bolu-
Estrogeny
sa jest o tyle niebezpieczne, że może pro-
Konie T (ng/ml)
całkowite (pg/ml)
wadzić do spastycznego skurczu macicy.
ogiery 2,1 43,9
Podobnie jest w przypadku stosowania
wnętry: oksytocyny celem pobudzenia kurczliwo-
" jednostronne 2,0 56,2 ści macicy po porodzie przy zatrzymaniu
" obustronne 1,9 137,3 błon płodowych  bezpieczniej jest po-
dawać ją wolno we wlewie dożylnym niż
wałachy 0,2 11,5
jako jednorazową iniekcję podskórną.
Tabela 1. Poziom estrogenów we krwi
WRZESIEC
-PAy
DZIERNIK " 5/2007
72
www.weterynaria.elamed.pl
KONIE WETERYNARIA W PRAKTYCE
tygodnie
Rys. 4. Występowanie owulacji w ciągu 24-48 godzin po podaniu hCG
Rys. 3. Wpływ reżimu świetlnego na rozpoczęcie aktywności jajnikowej
w zależności od wielkości pęcherzyka jajnikowego
u klaczy jako samicy sezonowo poliestralnej
STOSOWANIE HORMONÓW jąder nastąpiło na póz
nym etapie i znaj- 3. Aurich Ch.: Reproduktionsmedizin beim
W ANDROLOGII KONI dują się one w okolicy kanału pachwino- Pferd. Gyn�kologie, Andrologie, Geburtshil-
Diagnostyka wnętrostwa ma coraz więk- wego. Dla prób tych istotne znaczenie ma fe. Parey Verlag, Stuttgart 2005.
sze znaczenie kliniczne ze względu na ro- wiek zwierzęcia w momencie rozpoczę- 4. Clay C.M., Clay J.N.: Endocrine and testicu-
lar changes associated with season, artificial
snącą liczbę zwierząt w obrocie krajowym cia kuracji, przy czym należy zaznaczyć,
photoperiod and per-pubertal period in stal-
i zagranicznym. Prosta i dająca pewny wy- że najlepsze wyniki uzyskuje się u zwie-
lions.  Vet. Clin N. Am. , 1992, 8, 31-55.
nik diagnostyka laboratoryjna pozwala na rząt najmłodszych (5, 6, 8).
5. Cox J.E.: Disturbed testicular descent in hor-
jednoznaczne stwierdzenie, czy przedsta- Stymulację preparatami GnRH stosuje
ses  principles, diagnosis and therapy.  Pfer-
wiane do badania zwierzę jest wałachem się także u dorosłych ogierów używanych
deheilkunde , 1999, 15, 503-505.
czy też wnętrem. Często są wątpliwości do krycia w okresie obniżonej płodno-
6. Cox J.E., Williams J.H.: Some aspects of re-
w przypadku wnętrów jednostronnych, ści, spowodowanej stanami chorobowy-
productive endocrinology of the stallion and
zwłaszcza gdy wcześniej podejmowano mi lub innymi czynnikami szkodliwymi.
cryptorchid.  J. Reprod. Fertil. , 1975, 23
próby kastracji i na skórze moszny wi- Zalecane jest przeprowadzenie wstępne-
(Suppl.), 75-79.
doczne są blizny. Jeśli taki koń objawia go badania mikroskopowego nasienia, aby
7. Evans M.J., Irvine C.H.G.: Serum concentra-
zachowanie typowe dla ogiera, rozstrzy- określić jego wyjściowe parametry oraz
tions of FSH, LH and progesterone during the
gającym badaniem jest próba stymula- rokowanie dla zastosowanej terapii. Je-
oestrus cycle and early pregnancy in the mare.
cyjna i pomiar wartości testosteronu (3, śli występuje całkowita aspermia i podej-
 J. Reprod. Fertil. , 1975, 23 (Suppl.), 193-
4, 5, 8, 10, 11). rzewa się znaczące uszkodzenie nabłonka
-200.
W badaniu takim stosuje się preparaty nasieniotwórczego, trudno jest oczekiwać
8. Hoffmann B., Landeck A.: Testicular endo-
hCG w ilości 10000 j.m. celem stymula- spektakularnej poprawy. Na czas trwania
crine function, seasonality and semen quality
cji komórek Leydiga do produkcji testo- leczenia ogier taki powinien być wyłączo-
of the stallion.  Anim. Reprod. Sci. , 1999,
steronu. Pobierając krew w odstępach ny z krycia i otrzymywać wysokogatunko- 57, 89-98.
30-60-minutowych i porównując wynik wą paszę bogatą w białko, witaminy i sole
9. Krzymowski T.: Fizjologia zwierząt.
pomiaru poziomu hormonu do stanu mineralne. Powtórne badanie nasienia wy- PWRiL, 2005.
bazowego (przed stymulacją), stwierdza konuje się najwcześniej po 6-8 tygodniach 10. Roser J.F.: Endocrine basis for testicular func-
się istotny wzrost w przypadku osobni- ze względu na czas trwania spermatogene- tion in the stallion.  Theriogenology , 1997,
48, 883-892.
ków posiadających jądra. Podanie hCG zy. Wtedy też można ocenić skuteczność
11. Stout T.A.E.: Modulating reproductive ac-
powoduje wzrost poziomu testosteronu leczenia (9, 10, 11).
tivity in stallions: a review.  Anim. Reprod.
średnio z 0,68 ng/ml do 1,05 ng/ml już po
Sci. , 2005, 89, 93-103.
60-80 minutach (badania własne).
Piśmiennictwo
U młodych, kilkutygodniowych ogier- dr hab. Andrzej Raś
1. Alexander S.L., Irvine C.H.G.: Control of
ków ze stwierdzonym brakiem obecno- Zespół Rozrodu Zwierząt
onset of breeding season in the mare and its
ści jąder w mosznie możliwa jest terapia Katedra Nauk Klinicznych
artificial regulation by progesterone treatment.
hormonalna mająca na celu sprowoko- Wydziału Medycyny Weterynaryjnej
 J. Reprod. Fertil. , 1991, 44 (Suppl.), 307-
wanie zejścia jąder. Stosuje się kilku- Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego
-318.
krotne podanie preparatów GnRH w od- 2. Alexander S.L., Irvine C.H.G.: GnRH se-
w Olsztynie
stępach 3-dniowych. Terapia ta bywa cretion in the mare.  Anim. Reprod. Sci. , 10-718 Olsztyn, ul. Oczapowskiego 14
skuteczna, o ile zaburzenie zstępowania 1996, 42, 173-180. e-mail: [e-mail]
WRZESIEC
-PAy
DZIERNIK " 5/2007
74
www.weterynaria.elamed.pl
progesteron (ng/ml)