SAMOKSZTAŁCENIE W

PROCESIE DYDAKTYCZNO-

WYCHOWAWCZYM

EDUKACJA USTAWICZNA

Samokształcenie jest kluczową dla XXI wieku kompetencją
społeczeństwa wiedzy.

- społeczeństwo feudalne – ziemia
- społeczeństwo przemysłowe - praca
- społeczeństwo wiedzy - kompetencje intelektualne

Społeczeństwo wiedzy/informacji/uczenia się:
otwartości, wolności, demokracji, samorządności

- wymaga od ludzi nieustannie samodzielnych decyzji i
odpowiedzialności, krytycyzmu i racjonalizmu myślenia
jednostki.

Raport UNESCO: „Edukacja jest w niej ukryty
skarb. Wskazania dla edukacji XXI wieku”

- samokształcenie jest główną strategią edukacji
ustawicznej,

ponieważ nie można jednostki zmusić do
ciągłego uczenia się w zinstytucjonalizowanych
formach kształcenia.

Współcześnie drogi kształcenia, rozwój osobisty i
zawodowy są wysoce zindywidualizowane,
dlatego standardowe usługi edukacyjne nie są w
stanie sprostać specyficznym potrzebom
jednostki.

Samokształcenie ma długie i bogate tradycje w

praktyce i teorii edukacyjnej. Znanymi samoukami byli:

Edison - w szkole uczył się 3 miesiące, Maksym Gorki -
uczył się w szkole 5 miesięcy, podobnie Michał Faraday,
Robert Owen.

Inni zdobyte w szkole wykształcenie kontynuowali
samodzielnie, by dojść do znaczących osiągnięć: J. J.
Rousseau, L. Tołstoj, S. W. Reymont.

Z ich biografii odtworzyć można nie tylko dzieje
samodzielnego rozwoju, ale także prawidłowości tego
procesu, jego formy i metody, uwarunkowania i kierunki
doskonalenia.

Nadrzędnym wobec samokształcenia pojęciem jest
samoedukacja.

W jago zakres wchodzą dwa procesy:

-samowychowanie: ma doprowadzić do przyswojenia
sobie hierarchii wartości, wypracowania wartościowych
poglądów, przekonań, postaw, ukształtowania
charakteru moralnego, wysokiego stopnia kultury
estetycznej oraz sprawności fizycznej,

-samokształcenie poznanie rzeczywistości, rozwój
sfery intelektualnej, zdobycie operatywnej wiedzy,
wyrobienie określonych umiejętności

W rzeczywistości oba procesy nakładają się na
siebie, co sprawia, że najczęściej rozpatruje się je
łącznie, tradycyjnie pod pojęciem samokształcenia
lub aktualnie także pod pojęciem autoedukacji.

Bogdan Suchodolski wymienia cztery grupy głównych
potrzeb kierujących dążeniami samokształceniowymi:

1) potrzeby poznania świata,
2) potrzeby sprawnego działania,
3) potrzeby poznania siebie,
4) potrzeby własnego rozwoju.

Różne znaczenia samokształcenia:

- działalność edukacyjna skierowana na zdobycie
wiedzy (głównie przez czytelnictwo);

- zastępowanie nauki szkolnej lub uniwersyteckiej
(zadania wyrównawcze);

- strategie uczenia się (metody i techniki uczenia się),

-nieformalna/ spontaniczna edukacja,

-sytuacyjne uczenie się (egzystencjalne
problemy, które pojawiają się niezależnie od
podjętego tematu),

-uczenie się przy wsparciu multimediów
(głównie komputera),

-uczenie rozwijające kompetencje zawodowe
(zakłady pracy jako uczące się organizacje),

- twórcza postawa uczonych, wynalazców,
artystów.

Samokształcenie J. Półturzycki:

„Samokształcenie - proces uczenia się,
prowadzony świadomie z możliwością
wykorzystania różnych form pomocy innych osób
lub instytucji.

Jest to proces samodzielnie prowadzonego uczenia
się, którego cele, treść, formy, źródła i metody
dobiera i ustala osoba ucząca się”.

- wspomagane bądź kierowane: przyjmuje formę
poradnictwa, konsultacji, a niekiedy fragmentarycznego
kierownictwa bezpośredniego (np. kształcenie
korespondencyjne).

-kierowane pośrednio: występuje głównie ze strony
autorów, twórców i redaktorów źródeł informacji, z
których korzystają osoby uprawiające samokształcenie;

- do źródeł tych należą podręczniki, przewodniki
metodyczne, programy i pakiety multimedialne oraz
różnego rodzaju materiały pomocnicze (np. rysunki,
wykresy, tablice).

Rodzaje samokształcenia:

-samoistne / właściwe: osoby uczące się
samodzielne czerpią wiedzę ze źródeł naukowych,
materiałów i komunikatów nie przeznaczonych do
samokształcenia, a także bezpośrednio z obserwacji
otaczającej rzeczywistości;

- wymaga to dużej dojrzałości intelektualnej,
umiejętności wnikliwej obserwacji, właściwej
interpretacji wyników, umiejętności
systematyzowania i strukturyzowania uzyskanych
danych.

Model WSWS – wysokiej samooceny i wiary w
siebie – decyduje o efektywności procesu
samokształcenia.

Składniki:

- przynależność
uczący się musi czuć się potrzebny, akceptowany,

- aspiracje
uczący się musi mieć własne dążenia, motywację,

- bezpieczeństwo
uczący się jest pewny swojej pozycji w grupie,
posiada zadania i obowiązki,

- tożsamość
uczący się zdaje sobie sprawę z własnych słabych i
mocnych stron, wartości i przekonań,

- sukces
uczący się wierzy w swoje możliwości.

Niezależnie od uwarunkowań

neurobiologicznych wpływ na samokształcenie mają

czynniki:

I.osobowe - wewnętrzne:

- wcześniejsze doświadczenia edukacyjne,

- indywidualne upodobania i preferencje dotyczące
form i metod uczenia się, sposobów zdobywania i
wykorzystania źródeł wiedzy,

- indywidualnego tempa i intensywności nauki,

- postawa wobec wiedzy (wertykalna – „mieć
wykształcenie”, horyzontalna „być
wykształconym”),

- sądy wartościujące na temat pracy
samodzielnej i prowadzonej pod
kierownictwem,

- ocena własnej samodyscypliny,

- umiejętność organizowania czasu wolnego,

- wpływy wychowawcze.

II. sytuacyjne - zewnętrzne:

- dostępność źródeł wiedzy,

- sytuacja rodzinna,

- sytuacja finansowa,

- możliwości czasowe,

- wymogi środowiska (zawodowego, szkolnego,
rodzinnego, towarzyskiego).

Uwarunkowania osobowe i sytuacyjne wpływają na
motywację do samokształcenia.

Wśród motywów rozwijania aktywności autoedukacyjnej
wyróżnić można dwie grupy:

- kierowanie się autoteliczną wartością
samodoskonalenia
(np. rozwój zdolności, zainteresowań, sprawdzenie
siebie, zaspokojenie ciekawości, zyskanie
indywidualnego oblicza, odnalezienie sensu życia)
tzw. motywacja wewnętrzna,

- kierowanie się intencjami utylitarnymi

(akceptacja w środowisku, awans,
zlikwidowanie wad, sława)

– tzw. motywacja zewnętrzna

Motywacja wewnętrzna gwarantuje
większą trwałość i efektywność tego
procesu, uniezależnia od „zewnętrznych”
nagród.

Pozytywny wpływ na aktywność autoedukacyjną
mają:

- środowisko lub grupa odniesienia, które uznaje
samokształcenie jako wartość,

- uznanie edukacji za wartość przez jednostkę,

-wysoka ocena własnych kompetencji,

- przekonanie, że uczestnictwo oświatowe jest
skutecznym programem osiągania cenionych
wartości i celów,

- posiadanie potrzeb (czynniki motywotwórcze i
generujące aktywność autoedukacyjną).

W. Okoń samokształcenie to tzw.

kształcenie samorzutne, w którym jednostka
nabywa wykształcenie w toku własnej
działalności.

- „samouctwo” „Samodzielne uzupełnianie
własnego wykształcenia w przypadku, gdy
nie zapewniła go szkoła lub jakaś inna
instytucja”.

J. Półturzycki wyróżnia cechy

samokształcenia:

- samodzielność;

- kontrola samego siebie;

- świadomość celu

• Poruszył przy tym dość istotną uwagę,

iż proces samokształcenia o przewadze celów i
treści wychowawczych w zakresie cech
charakteru, postaw, uznawanych wartości i
ideałów określany jest także jako
„samowychowanie”.

• Aby wykazać, jaki istnieje związek pomiędzy
uczeniem się w toku zajęć programowych a
doskonaleniem się, czyli samokształceniem słuchaczy,
które jest uzupełnieniem procesu dydaktyczno –
wychowawczego uczelni, należy najpierw rozpatrzyć
pojęcie uczenia się, które jest pojęciem
wieloaspektowym.

• Dla celów pedagogicznych można przyjąć, iż uczenie się
to: „Przyswajanie wiadomości, nabywanie (zdobywanie)
umiejętności, nawyków i przyzwyczajeń, rozwijanie
zdolności i przekonań (...), itp.”. W sensie
psychologicznym (w szerszym znaczeniu), uczenie się to:
„Proces nabywania przez jednostkę względnie trwałych
zmian w zachowaniu na podstawie jej indywidualnego
doświadczenia.”

- Ponieważ w procesie kształcenia (czyli procesie
dydaktyczno – wychowawczym) uczenie się występuje
pod wpływem nauczania, stąd też nie należy tych pojęć, w
tym wypadku, rozpatrywać oddzielnie. Wynika to także z
istoty samego nauczania, które ma charakter
intencjonalny, tzn. celem jego jest wywołanie uczenia się,
jako czynności podmiotowej samych uczniów.

* FORMY UCZENIA SIĘ
A/ Bezpośrednie kontakty z otaczającą

rzeczywistością (uczenie naturalne). (samouctwo)

B/ Przejmowanie doświadczenia od innych w

formie przekazu informacji itp.. (samouctwo)

C/ Przekaz wiedzy w sposób zorganizowany, dzięki

zabiegom dydaktycznym

i instytucjom (proces dydaktyczno –

wychowawczy).

/w uczelni wyższej – studiowanie

(samokształcenie)/

D/ Samokształcenie, polegające nie tylko na

samodzielnym uczeniu się dzięki zabiegom
dydaktyczno - wychowawczym, ale także właściwym,
indywidualnym organizowaniu całego procesu
nabywania wiedzy.

/(w uczelni wyższej – studiowanie

(samokształcenie)/

•

FORMY UCZENIA SIĘ - SAMOKSZTAŁCENIA:

• obserwacja;

• słuchanie;

• wymiana doświadczeń między kolegami;

• spotkania z ciekawymi, wybitnymi ludźmi,

• czytanie literatury przedmiotu i popularnonaukowej;

• korzystanie z konsultacji,

• korzystanie z porad i wiedzy bardziej
doświadczonych osób;

• wykorzystywanie do samokształcenia pomieszczeń
bazy gabinetowej i polowej;

• samokontrola (wykonywanych zadań
samokształceniowych);

• przygotowywanie się do sprawdzianów, seminariów,
kolokwiów, zaliczeń, egzaminów, w tym obrony prac
dyplomowych;

METODY UCZENIA SIĘ - SAMOKSZTAŁCENIA
(STUDIOWANIA):
Ww. formom uczenia się (stosowanym podczas pracy
samokształceniowej) odpowiadają określone metody
uczenia się. Nie różnią się one (bo i nie mogą) od metod
uczenia się studentów w czasie zajęć programowych.
Różnica tkwi nie w metodach w tym wypadku, lecz w
tym, iż nauczyciel nauczając wykonuje swoje czynności
w sposób zamierzony, a intencją ich jest wywołanie w
szkolonych potrzeby uczenia się. Natomiast, gdy student
sam przystępuje do samokształcenia, wówczas z własnej
inicjatywy (z własnych wewnętrznych pobudek –
motywacja wewnętrzna) podejmuje czynności uczenia
się. Wskazane jest jednak, aby do samodzielnego
uczenia się (samokształcenia) – był odpowiednio
zmotywowany (zachęcony) przez nauczycieli
/wykładowców/.

DO METOD UCZENIA SIĘ (STUDIOWANIA I

SAMOKSZTAŁCENIA), TAK JAK W ZORGANIZOWANYM
PROCESIE KSZTAŁCENIA, ZALICZA SIĘ:

•metody uczenia się przez przyswajanie;

•metody uczenia się przez przeżywanie;

•metody uczenia się przez odkrywanie;

•metody uczenia się przez działanie.

•Przedstawionym wyżej formom i metodom

uczenia się i studiowania (samokształcenia)
odpowiadają różnorodne techniki pracy
samokształceniowej

TECHNIKI PRACY SAMOKSZTAŁCENIOWEJ:

•umiejętności obserwacji;

•czytanie ze zrozumieniem i studiowanie literatury
oraz umiejętne sporządzanie notatek;

•korzystanie z programowych form zajęć, które mają
za zadanie ukierunkowanie studentów do samodzielnej
pracy samokształceniowej;

•słuchanie (ze zrozumieniem) i umiejętne prowadzenie
dyskusji w relacjach interpersonalnych;

•korzystanie z podręczników i komentarzy oraz
czerpanie wiedzy z innych źródeł, tj. biblioteki,
czytelni, prasy, radia, telewizji, INTERNETU,
encyklopedii, słowników, tekstów źródłowych itp.;

•umiejętne pisemne opracowanie zagadnień;

•wykorzystywanie podczas samokształcenia środków
dydaktycznych;

•uczestniczenie w życiu kulturalnym (w ramach czasu
wolnego);

W dydaktyce istnieją ponadto tzw. formy wdrażania
słuchaczy do samokształcenia. Ich celem są zabiegi
organizacyjno – motywacyjne, aby w jak największym
zakresie

zachęcać

studentów

do

studiowania

(samokształcenia). Ogólnym celem tych przedsięwzięć
jest to, aby w jak największym stopniu wyeliminować
zewnętrzne czynniki motywacyjne, zamieniając je na
„wewnętrzne”

potrzeby

(motywy)

studentów

(motywacja wewnętrzna), których celem ma być
nauka na jak najwyższym poziomie

.

FORMY WDRAŻANIA SŁUCHACZY DO SAMOKSZTAŁCENIA:
- zajęcia programowe, tj. teoretyczne i praktyczne;
- instruktaże (do przygotowania się do zajęć – ćwiczeń);
- zajęcia wdrażające (indywidualna i grupowa praca w
grupach), obejmujące przede wszystkim problemowe i
aktywizujące metody nauczania;
- spotkania wykładowców z grupą – konsultacje,
proseminaria;
seminaria; konwersatoria;
- wykorzystywanie poradników metodycznych
przygotowanych z myślą o samokształceniu oraz
poradników dla studentów;
- wykorzystywanie innych materiałów (przygotowanych
przez wykładowców) zachęcanie słuchaczy do
korzystania z bibliotek i czytelni;
- łączenie pracy słuchaczy na zajęciach z pracą
wykonywaną przez nich podczas samokształcenia
(jedna wynika z drugiej);

- koleżeńska pomoc w zespole podczas
samokształcenia;
- rozmowy i porady indywidualne nt. prac i potrzeb
samokształceniowych;
- wykorzystywanie pomocy dydaktycznych do
samokształcenia oraz INTERNETU;
- wykonywanie pracy dyplomowej pod kierunkiem
promotora, który ukierunkowuje samodzielną pracę
studenta podczas samokształcenia (studiowania);
- angażowanie studentów do udziału w pracach
badawczych, a tym samym zlecanie im, podczas
samokształcenia (studiowania), opracowywania
odpowiedniej tematyki, związanej z ich realizacją;

WARUNKI SKUTECZNOŚCI FORM I METOD WDRAŻANIA
DO SAMOKSZTAŁCENIA:

- rozwiązania dydaktyczne wykorzystujące pracę
nauczyciela ze studentami na zajęciach;
-samodzielne zadania studentów organizowane przez
nauczyciela, a wykonywane w pracy samokształceniowej;
- praca wychowawcza oparta na poznaniu uczniów i
indywidualne doradztwo w konkretnych sprawach;
- wykorzystywanie niektórych elementów procesu
dydaktyczno-wychowawczego, szczególnie przydatnych
dla potrzeb doskonalenia umiejętności
samokształceniowych.

Najpełniejszą koncepcję wdrażania do
samokształcenia przedstawił Józef Półturzycki -
wdrażanie do samokształcenia nie jest dodatkiem do
procesu kształcenia, nie jest nową metodą nauczania,
ale nowoczesnym układem elementów struktury
kształcenia, na który składa się:

- przygotowanie do organizowania pracy
samodzielnej,

-wdrażanie do:

1.rozumienia prawidłowości procesu uczenia się i
samokształcenia,
2.rozumienia metod nauczania i świadomego
korzystania z nich jako podstaw samodzielnego
uczenia się.

I. Opanowanie techniki uczenia się stanowi początek

wdrażania do samokształcenia. Składa się na nią:

- świadome i samodzielne planowanie i organizowanie

swojej pracy,

- zdobywanie umiejętności potrzebnych do realizacji

procesu kształcenia, takich jak: obserwacja,
korzystanie z wykładu, prowadzenie dyskusji,
rozumienia wypowiedzi kolegów, korzystanie z
podręczników i komentarzy, dobór lektury,
korzystania z różnych źródeł wiedzy, robienie
notatek, korzystanie z wykresów, map, schematów

- zdobywanie umiejętności notowania i pierwszego
opracowania materiału w postaci planu, tabel,
streszczenia itd.
- zdobywanie umiejętności korzystania z
pozatekstowych źródeł informacji,
- zdobywanie umiejętności prawidłowego rozumienia
poznawanych treści (uświadamianie istoty procesu
uczenia się,

II. Korzystanie z opanowanej wiedzy, oraz umiejętność
jej wyrażania:
- umiejętność odpowiadania na pytania,

-umiejętność rozwiązywania zadań, pisania
wypracowań,

- przygotowywania i wygłaszania referatów,
- umiejętność efektywnego uczestnictwa w
dyskusjach i prowadzenia rozmów w sposób
kształcący,
- umiejętność korzystania z multimediów/ mass
mediów

Elementami systemu wdrażania do samokształcenia
są:

- lekcje przedmiotowe,
- zajęcia wdrażające: obok treści przedmiotowych
wprowadzenie nowych sposobów pracy umysłowej,
- lekcje wychowawcze,
- indywidualna lektura uczniów,
- samodzielna praca uczniów w domu (praca
domowa),
- wzajemna pomoc w zespole uczniowskim (praca w
grupach i zespołach),
- rozmowy i porady indywidualne,
- wprowadzanie środków dydaktycznych,
- kontrola i ocena.

Samoucy mogą liczyć na co najmniej trzy rodzaje
wsparcia.

Pierwszy z nich odnosi się do przekazywania
różnorodnych metod i technik uczenia się, które
mają na celu:

- wyjaśnienie i artykulację własnych potrzeb uczenia
się, celów i uwarunkowań uczenia się,
- ułożenie planu pracy,
- motywowanie, kształcenie umiejętności koncentracji
i samodyscypliny,
- tworzenie baz danych i umiejętność ich
kategoryzacji,
- wykształcenie umiejętności orientacyjno -
selekcyjnego czytania,
- wyeksponowanie znaczenia i wagi doświadczeń,

-wyeksponowanie znaczenia i wagi doświadczeń,
- wykształcenie umiejętności filtrowania treści,
- wspieranie transferu zdobytej wiedzy i zastosowania
jej w zmienionej sytuacji,
- wykształcenie zdolności odwoływania się do różnych
treści, umiejętności samokontroli i ewaluacji,

Decyzja o wyborze i zastosowaniu poszczególnych
technik i metod należy do uczniów.

Pomocy innego rodzaju udzielają eksperci -

nauczyciele, animatorzy, doradcy, partnerzy
rozmów, którzy muszą przestrzegać w swoim
postępowaniu następujących reguł:

- włączać się w proces autoedukacji na wyraźne
żądanie i w takim zakresie, jakiego sobie życzą uczący
się,
- nie powinni pouczać, ani proponować gotowych
rozwiązań, lecz dawać wskazówki, służyć
kontrargumentami, przytaczać przykłady w celu
pobudzenia samodzielnego, celowego oraz
intensywnego myślenia,

- nie powinni pełnić w grupach, do których zostali
zaproszeni, roli moderatorów, a powinni być
równouprawnionymi partnerami toczących się tam
rozmów,

- nie powinni w żadnym przypadku ograniczać
wachlarza różnych możliwości w podejmowaniu
samodzielnych decyzji, powinni natomiast być
pomocni w rozwijaniu zróżnicowanych kryteriów
mających wpływ na podejmowanie ostatecznej
decyzji.

Kolejnym rodzajem pomocy w autoedukacji są
propozycje instytucji edukacyjnych. Ich szczególna
rola miałaby polegać na:

- zbliżaniu osób o podobnych zainteresowaniach,
- przekazaniu do dyspozycji odpowiednich pomieszczeń i
sprzętu, itd..,
- udzielaniu organizacyjnej i administracyjnej pomocy,
- przekazywaniu lub udostępnianiu materiałów
dydaktycznych,
- umożliwieniu kontaktów z innymi grupami, itd..

Wytrwali w dążeniach samokształceniowych mogą
liczyć na następujące rezultaty:

- postępująca autonomizacja i indywidualizacja
jednostki,
- rozwój dyspozycji twórczych,
- samodyscyplina i wytrwałość w dążeniach
osobowościowych,
- wyraźna dynamika rozwojowa,
- wyższy stopień integracji osobowości,
- pełniejsze wykorzystanie wewnętrznych
(dyspozycjonalnych) i zewnętrznych (sytuacyjnych)
możliwości rozwoju.

Głównym celem edukacji ustawicznej jest
wychowanie

nowego

typu

człowieka,

charakteryzującego się twórczym i dynamicznym
stosunkiem do życia i kultury, człowieka, który
potrafi doskonalić siebie, zmieniać warunki życia
i ulepszać je dla dobra społeczeństwa.

Strategia wdrażania idei uczenia się przez całe życie
ma następujące cele:
- zagwarantowanie powszechnego dostępu do
kształcenia – zdobywania odnawiania umiejętności
niezbędnych do czynnego uczestnictwa w
społeczeństwie wiedzy i informacji,
- podniesienie poziomu inwestowania w zasoby ludzkie,
uznając to za obszar priorytetowy,
- opracowanie skutecznych metod nauczania i uczenia
się oraz odpowiednich warunków wdrażania idei
kształcenia ustawicznego,
- opracowanie i ulepszanie narzędzi do oceny efektów
procesu uczenia się, szczególnie odbywającego się
poza instytucjami (nieformalnego),
- zapewnienie łatwego dostępu do informacji.

Formy samokształcenia:

- doskonalenie bezpośrednie:

• odczyty, filmy, wystawy, publikacje;

• seminaria, sympozja i konferencje szkoleniowe;

- nauczanie na odległość /doskonalenie pośrednie/:

• korespondencyjne;

• za pomocą radia i telewizji;

• wspomagane komputerem i przez sieć komputerową

1.- nauczanie otwarte;
2.- kursy, szkolenia, inne:
3.- specjalistyczne;
4.- kwalifikacyjne;
5.- przygotowujące;
6.- szkoły dla pracujących;
7.- studia podyplomowe;
- studia doktoranckie.

Metody kształcenia ustawicznego:

- proste – jednorodne – tj. wykład, dyskusja, pogadanka;
- złożone – kompleksowe – tj. metoda nauczania
praktycznego, demonstracja, metoda problemowa.

Kształcenie ustawiczne dla placówek publicznych
przewiduje trzy zakresy działania:
- umożliwienie osobom dorosłym podniesienia poziomu
wykształcenia ogólnego.
- umożliwienie osobom dorosłym podniesienia poziomu
posiadanych kwalifikacji (kompetencji) zawodowych
oraz nabycie nowych kwalifikacji (kompetencji).

Ucze

ń

Nauczyciel Przykład

Stadiu

m 1

Zależ

ny

Autorytet,

trener

Szkolenie z natychmiastową informacją zwrotną;

dryl; wykład informacyjny; pokonywanie deficytów

i niechęci, oporu

Stadiu

m 2

Zainte

resow

any

Motywujący

,

przewodnik

Wykład dający impuls do dyskusji kierowanej przez

nauczyciela; ustanawianie celów i strategii uczenia

się

Stadiu

m 3

Zaang

ażowa

ny

Facylitator

Dyskusja ułatwiana przez nauczyciela, który

uczestniczy w niej na prawach równych z uczniami;

seminarium; projekt grupowy

Stadiu

m 4

Samo

kształ

cący

się

Konsultant,

wskazujący

(możliwości

)

Praktyki, pisanie dysertacji, praca indywidualna

lub samokształcenie grupowe

Fazy rozwoju samokształcenia