Prezentację
przygotowały
studentki I POiR gr.
B:

Katarzyna Kostecka
Marta Rolewicz

Pojęcie rodziny

• wg Bożeny Matyjas

Rodzina jest środowiskiem życie niemal każdego człowieka. Stanowi
integralną część każdego społeczeństwa, a zarazem jego najmniejszą
i podstawową komórką. Jest najważniejszą grupą społeczną,
w której człowiek przychodzi na świat, i z którą wiążą go wielorakie

związki
do końca życia. Dla dzieci stanowi ona podstawowe i naturalne
środowisko wychowawcze

.

• wg Bogusława Śliwerskiego i Bogusława

Milerskiego

Rodzina jest prymarną instytucją wychowania. Stanowi pierwsze źródło

przekazu symbolicznego. W niej małe dziecko uczy się wyrażania uczuć

i myśli, a także odpowiednich reakcji i zachowań, w niej spotyka się też
z wartościowaniem.

cd.

• wg Małgorzaty Ogryzko- Wiewiórskiej

Rodzina jest dla wielu ludzi oazą, małą ojczyzną, zapewniającą poczucie
bezpieczeństwa, wsparcia emocjonalnego i środowiskiem sprzyjającym

dobremu samopoczuciu.

• wg Ewy Kozdrowskiej

Rodzina w ujęciu pedagogicznym jest pojmowana przede wszystkim jako
grupa mała i pierwotna, środowisko i system edukacyjny oraz instytucja

socjalizacyjno-wychowawcza i wspólnota emocjonalno-kulturowa.

• wg Stanisława Kawuli

Jest to naturalna grupa społeczna o charakterze otwartym, złożona z osób,

które łączy stosunek małżeński i rodzicielski oraz silna więź

interosobnicza. Rodzina składa się z mężczyzny i kobiety złączonych

małżeństwem, i ich potomstwa (własnego lub adoptowanego) oraz w

niektórych przypadkach osób innych, najczęściej najbliższych krewnych

(babcia, dziadek), zamieszkujących pod jednym dachem, we wspólnym

gospodarstwie domowym.

Typologia rodziny

• Ze względu na :

1. liczebność:
2. sprawującego władzę
3. strukturę
4. wielkość
5. zbiorowość, spośród której wybierany jest

małżonek

6. miejsce zamieszkania
7. dziedziczone dobra

•

Ze względu na liczebność

1)

monogamiczna (1 kobieta + 1 mężczyzna)

2)

poliandryczna (1 mężczyzna + kilka kobiet)

3)

poligamiczna (1 kobieta + kilku mężczyzn)

•

Ze względu na sprawującego władzę

1)

matriarchalna (matka)

2)

patriarchalna (ojciec)

3)

egalitarna (matka i ojciec)

•

Ze względu na strukturę

1)

pełna (rodzice + dzieci)

2)

zrekonstruowana (1 rodzic + dzieci + macocha/ojczym)

3)

związki kohabitacyjne (inaczej konkubinat, nieformalne)

4)

niepełna (sieroca –brak rodziców; półsieroca –brak jednego rodzica;
rozbita –w skutek rozwodu, porzucenia rodziny, separacji; samotne matki
z dziećmi)

•

Ze względu na wielkość

1)

duże (rodzice, dzieci, dziadkowie, ciotki, wujowie, kuzynostwo)

2)

małe (rodzice i dzieci)

•

Ze względu na zbiorowość, spośród której

wybierany jest małżonek

1)

endogamiczna (małżonkowie pochodzą z tych samych grup

społecznych)

2)

egzogamiczna (małżonkowie pochodzą z różnych grup społecznych)

•

Ze względu na miejsce zamieszkania

1)

patrylokalne (małżeństwo zamieszkuje w domu rodziców pana

młodego)

2)

metrylokalne (małżeństwo zamieszkuje w domu rodziców panny

młodej)

3)

neolokalne (małżonkowie zamieszkują w miejscu zlokalizowanym poza

domostwami rodziców)

•

Ze względu na dziedziczone dobra

1)

matrylinearne (dobra dziedziczone po linii żeńskiej, np. matce, babce)

2)

patrylinearne (dobra dziedziczone po linii męskiej, np. ojcu, dziadku)

cd.

Funkcje rodziny

•

To wyspecjalizowane oraz permanentne działania

współdziałania członków rodziny, wynikające z bardziej lub

mniej uświadamianych sobie przez nich zadań,

podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące

normy i wzory, a prowadzące do określonych efektów

głównych i pobocznych.

•

Abstrakcyjnie pojmowana funkcja „rozpada się” na konkretne

funkcje. Wyróżniamy następujące funkcje rodziny podzielone

na 4 kategorie:

1)

biopsychiczne

2)

ekonomiczne

3)

społeczno- wyznaczające

4)

socjopsychologiczne

Funkcje biopsychiczne

• Funkcja prokreacyjna rodziny wskazuje na fakt, że to

właśnie rodzina jest miejscem narodzin nowych członków

społeczeństwa. Oczekuje się, że osoby wchodzące w związek

małżeński podejmą trud urodzenia i wychowania nowych ludzi.

Zapewnia ciągłość trwania narodu, społeczeństwa i rodu. Daje

także gwarancję, że nowonarodzeni będą otoczeni opieką,

troską , miłością i zostaną wprowadzeni w życie społeczne tak,

by w przyszłości samodzielnie decydować o sobie i innych.

• Funkcja seksualna współżycie seksualne w relacjach

małżeńskich jest bardziej cenione niż w przeszłości, w cenie

jest jakość przeżyć, pełna satysfakcja seksualna obojga

małżonków, w przeszłości żony miały mniejsze wymagania

pod tym względem od mężczyzn, ale kobieca rewolucja

seksualna podwyższyła wymagania kobiet. Brak

wystarczającej satysfakcji seksualnej jest obecnie znacznie

bardziej konfliktogenny niż
w przeszłości.

Funkcje ekonomiczne

• Funkcja materialno- ekonomiczna coraz bardziej

uwidacznia się partykularyzacja dochodów członków

rodziny, dotyczy to szczególnie rodzin, które pracują. W

bardzo wielu przypadkach zarobkuje oboje małżonków,

nierzadko też zwiększają dochody rodzinne dorastające

dzieci. Do wspólnej „kasy rodziny” trafia tylko część

uzyskanych pieniędzy, reszta pozostaje w gestii

poszczególnych członków rodziny i może być przeznaczona

na indywidualne cele.

• Funkcja opiekuńczo- zabezpieczająca rodziny obejmuje

nie tylko opiekę nad dziećmi od ich poczęcia
do usamodzielnienia, ale także dotyczy opieki nad tymi

członkami rodziny, którzy z racji swojego stanu zdrowia
lub wieku nie są w stanie samodzielnie zaspokoić swoich

potrzeb. Funkcja opiekuńcza rodziny wyraża się przede

wszystkim w dostarczaniu pożywienia, ubrania, ochrony
przed utratą zdrowia czy życia, zapewnieniu niezbędnych

środków do rozwoju biologicznego, psychicznego,

społecznego
i duchowego.

Funkcje społeczno-

wyznaczające

• Funkcja stratyfikacyjna obejmuje funkcjonujące

w społeczeństwie prawo, zwyczaje dziedziczenia,

przekazywanie pozycji społecznej dzieciom,np. w Indiach -

przynależność
do określonej kasty determinuje życie człowieka aż do śmierci.

Nie może on zmienić kasty, w której się urodził na inną.

• Funkcja kontrolna daje się zaobserwować ograniczenie

kontrolnej funkcji rodziny. Współczesne warunki życia

szczególnie wielkomiejskiego, nie sprzyjają roztoczeniu
przez rodzinę nieformalnej kontroli nad swoimi członkami

(anonimowość jednostki poza domem, zwiększenie się czasu

przebywania poza domem rodzinnym). Malej funkcja kontrolna

wszelkich grup wspólnotowych. Maleje też możliwość kontroli

formalnej w skali mezo- i makro społecznej w ramach

rozwiniętej cywilizacji współczesnej , współczesnych

społeczeństw i współczesnego świata. Problem poprawnej

skutecznej socjalizacji w tym również socjalizacji rodzinnej

należy uznać za ˝ najistotniejszych problemów współczesności.

Funkcje socjopsychologiczne

• Funkcja socjalizacyjno- wychowawcza uległa w czasach

cywilizacji współczesnej znacznym przekształceniom. Jej zakres

uległ zawężeniu ze względu na obszar działania innych

instytucji, ale w tym zawężonym zakresie zwiększyły się

znacznie jej socjalizacyjno-wychowawcze zadania ze względu

na bardziej skomplikowane warunki społeczne świata

współczesnego i zwiększone wymagania edukacyjne. Ze

względu na zasadniczą rolę socjalizacji prymarnej w rozwoju

człowieka rodzina odgrywa kluczową rolę w tej socjalizacji.

Nieprawidłowe zachowania jednostki mają przede wszystkim

swe źródło w sytuacji rodzinnej, ale również rodzina może

zakłócać funkcjonowanie jednostki, a nawet jej funkcjonowanie

patologizować. Prawidłowa socjalizacja dokonywana przez

miliony rodzin ma istotne znaczenie dla prawidłowego

funkcjonowania społeczeństwa, a nieprawidłowa

rodzinna socjalizacja powoduje nasilenie zjawisk

patologicznych. Należy również zwrócić uwagę na coraz

większą brutalizację treści przekazywanych przez współczesne

środki masowego przekazu.

• cd.

Treści te wywierają bardzo ujemny wpływ, szczególnie

na osobowość dzieci, powodują wysoce niekorzystne dla

rozwoju osobowości emocje, a także agresywne postawy i

zachowania. Znalezienie sposobów przeciwdziałania temu

zjawisku należy uznać za jeden z najistotniejszych

problemów współczesnego wychowania w rodzinie.

Uwidoczniła się wyraźna emancypacja dzieci w rodzinie,

zwiększył się ich zakres swobody i niezależności – zwłaszcza

jeżeli chodzi o młodzież. Relatywnie zmniejszył się świadomy

wpływ rodziców na dzieci, ale w znacznie mniejszej mierze

uległy zmniejszeniu wpływy wewnątrzrodzinnej

spontanicznej socjalizacji. Rodzina w dalszym ciągu silnie

oddziałuje na dzieci, jakkolwiek nastąpiła w jej ramach

indywidualizacja oddziaływań ze względu na różnicowanie

się postaw życiowych matek i ojców oraz ich działań

wychowawczych.

• Funkcja kulturalna- dom wprowadza dziecko w świat

kultury i sztuki oraz pozwala na rozwijanie własnych

zainteresowań i talentów. Rodzina jest także szkołą

języka, obyczajów, postaw i wzorów zachowań. Taka

kontynuacja tradycji wzmacnia więzi jej członków

Rodzina jako środowisko

wychowawcze

Wg S. Kawuli rodzina jako środowisko wychowawcze w sposób

zamierzony i niezamierzony, zracjonalizowany i spontaniczny

oddziałuje na osobowość dziecka, wytycza i utrwala określony

(przez siebie uznawany i preferowany) zestaw wartości, które w

wyniku interioryzacji (uwewnętrznienia) stają się dla dziecka

„azymutami", ukierunkowującymi jego aktywność i

postępowanie przez całe życie. Wychowanie w rodzinie opiera

się na 3 głównych mechanizmach:

1)

naśladownictwie i identyfikacji (wzorów, przykładów

postępowania rodziców)

2)

kontroli społecznej, która często współwystępuje z szeroko

pojętym systemem nagradzania i karania

3)

inspiracji i pobudzaniu dziecka w zakresie rozwijania

określonych, pożądanych kierunków aktywności

Rodzina jako grupa społeczna

•

Grupą społeczną nazywany jest zbiór co najmniej trzech osób,

współpracujących ze sobą na zasadzie odrębności od innych, w celu
zaspokojenia własnych potrzeb charakteryzujący się trwałą strukturą i
względnie jednolitym systemem norm i wartości.

• Wg Z. Tyszki rodzinę tworzy zbiorowość krewnych, zarówno osobnicy
mieszkający pod jednym dachem, jak i ci, którzy są rozproszeni. Grupa
krewnych ma poczucie swej odrębności w stosunku do niekrewnych, ma
własne zadania, cele życiowe (szczególnie, jeśli chodzi o krewnych
tworzących wspólny dom rodzinny), układ stałych międzyosobniczych
stosunków, określoną strukturę. Występują w takiej małej grupie
kontakty bezpośrednie, stosunki międzyosobnicze są bliskie, intymne,
nasycone emocjami, interakcja i związek osobowości przeważa nad
organizacją i związkiem ról społecznych. Rodzina należy do kategorii
grup pierwotnych, powstających przeważnie spontanicznie, z osobistych
nieformalnych pobudek. Społeczeństwo stawia wobec niej jednak
formalne wymagania (jak zawarcie związku małżeńskiego).

cd.

• S. Kawula stwierdził, że stosunki pomiędzy

poszczególnymi członkami rodziny prowadzą z reguły do
trwałej, i raczej niespotykanej w innych grupach więzi
społecznej, zespalającej tę grupę w zwartą całość.
Rodzina jest grupą o przewadze więzi osobistych,
dlatego określa się ją jako grupę pierwotną (grupy
społeczne oparte na związkach o przewadze więzi
rzeczowej nazywa się grupami wtórnymi). Rodzina
odznacza się trwałością więzi większą niż jedno
pokolenie, jest grupą małą, jest też grupą o członkostwie
autonomicznym i w zasadzie nierozerwalnym.

• Rodzinę nazywa się podstawową grupą społeczną.

Rodzina jako instytucja

społeczna

• Rodzinę określa się ją jako instytucję wychowania
naturalnego,
w której wychowuje się poprzez uczestnictwo w różnych
sytuacjach życiowych. Mimo że występuje tu przewaga
wychowania naturalnego, to trzeba zaznaczyć, że znajduje
się także elementy wychowania zamierzonego, planowego
i celowego.

• Pogląd o instytucjonalności rodziny E. Trempały:
„rodzina może być nie tylko instytucją wychowania
naturalnego i spontanicznego, ale także intencjonalnego”.
Ale przede wszystkim stanowi ona: „pierwszą i
podstawową instytucję opieki, wychowania i
kształcenia jednostki”

cd.

• Zdaniem L. Dyczewskiego instytucjonalny charakter

rodziny przejawia się w tym, że jest ona oparta na

instytucji małżeństwa, jest jednostką prawną,

gospodarczą i społeczną. Ma określone zadania do

spełnienia np. ekonomiczne, prokreacyjne

(przyczyniając się w ten sposób do zachowania ciągłości

biologicznej narodu), w szczególności edukacyjne. Jako

instytucja wychowawcza rozwija doniosłą działalność

opiekuńczo-wychowawczą, wprowadzającą swoich

członków (szczególnie dzieci i młodzież) do życia

społecznego, kulturalnego i zawodowego - we

współpracy z innymi instytucjami.

Model współczesnej rodziny

• zamknięta, odizolowana od najbliższego otoczenia

społecznego;

• anonimowość jednostki i rodziny w społecznościach lokalnych
• indywidualizm i wolność osobista członków rodziny;
• upowszechnione kontakty przedmałżeńskie i pozamałżeńskie;
• rozpad dużych (wielopokoleniowych) rodzin na rzecz rodzin

małych (dwupokoleniowych);

• późne rodzicielstwo i ograniczenie liczby dzieci (zazwyczaj

do 2)

• rzadko występująca wielodzietność;
• wielodzietność jako konsekwencja zjawisk patologicznych

w rodzinie;

• dominacja więzi intelektualnych i emocjonalnych

Kierunki przemian rodzin

współczesnych

• urbanizacja, industrializacja, wzmożona ruchliwość społeczna

wpłynęły na życie rodzinne

• zmiany w strukturze rodziny
• zmiany wzorców i modeli wewnątrzrodzinnych (w relacjach

między małżonkami i rodzicami a dziećmi)

• demokratyzacja stosunków wewnątrzrodzinnych
• indywidualizacja poszczególnych członków rodziny
• internalizacja norm i wartości odnoszących się do życia

małżeńsko- rodzinnego

• przejście od rodziny patriarchalnej do egalitarnej
• zmniejszenie się roli autorytetu i władzy ojca w rodzinie

przy jednoczesnym wzroście pozycji społecznej żony i matki

oraz dzieci

• podział czynności i ról między małżonkami
• zmiana w zakresie roli dziecka (uwolnienie się spod arbitralnej

władzy rodziców, przestaje być traktowane jako podpora

materialna rodziców i zabezpieczenie na starość, a staje się

wartością sama w sobie)

• wzrost zainteresowania rodziców przyszłością dzieci
• wpływ zjawisk społeczno- ekonomicznych (np.bezrobocia)

Problematyka rodziny - obszary

badań

• Pedagogika społeczna bada proces wychowania w rodzinie,

uwzględniając zmieniający się kontekst społeczny oraz zmiany
zachodzące wewnątrz rodziny. Badania dotyczące tej
problematyki mają coraz częściej charakter jakościowy.

• Nowe obszary badań koncentrują się wokół problematyki

dziecka i dzieciństwa w różnego typu środowiskach
rodzinnych. Bada się różne wymiary dzieciństwa (zagrożone,
osamotnione, zranione, gorszych szans) oraz rodzinne czynniki
różnicujące jego jakość (bezrobocie, bieda, dysfunkcjonalność,
czas pracy rodziców, zwłaszcza matek, choroba i
niepełnosprawność).

• Widoczne jest podmiotowe traktowanie dziecka jako człowieka,

któremu przypisana jest godność

(to współczesne podejście do dziecka

i dzieciństwa określane jest w literaturze zachodniej jako „cywilizacja
dzieciństwa i dziecka”).

cd.

• Problematyka dziecka i dzieciństwa stanowi fundament

pedagogiki społecznej. H. Radlińska w pracy pt.

„Społeczne

przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych” (1937)

zanalizowała

przyczyny niepowodzeń szkolnych. Jako najważniejsze
wymieniła bezrobocie i niedostatek (biedę) rodzin.

• Widoczne jest przesunięcie akcentu z wyzwalania dziecka,

obrony jego praw, na odkrywanie dziecięcego świata,
dziecięcego działania i myślenia.

• Dzieciństwo jest głęboko osadzone w realiach życia społecznego,

w jego codzienności w różnych odmianach. Badanie
dzieciństwa na gruncie pedagogiki społecznej dotyczy
najczęściej takich wymiarów przestrzeni dziecięcej jak: troska o
prawidłowy rozwój, zdwoi i życie dziecka, dbałość o jego
kształcenie (edukację) i zdobycie zawodu, tworzenie warunków
do rozwoju społeczno kulturalnego oraz sytuacja materialna
rodziny.

Zaburzenia w prawidłowym

funkcjonowaniu rodziny

•

Czynniki zagrażające funkcjonowaniu rodziny: bezrobocie,

zatrzymanie migracji ze wsi do miast, wielodzietność, choroby,

niski poziom edukacji.

•

Duży wpływ na rozwój, wychowanie i edukację dzieci mają

pogarszające się warunki materialne większości rodzin (wg

badań UNICEF-u z 2005r. w Polsce w biedzie żyje 12,7%

najmłodszych).

•

Dzieci z biednych rodzin są stygmatyzowane w szkole. Życie

w biedzie oznacza dla nich społeczną izolacje, brak

pozytywnych wzorów zachowania i awansu.

•

Ujemne doświadczenia we wczesnym dzieciństwie odciskają

trwałe piętno na osobowości dziecka.

•

Czynniki prowadzące do dysfunkcjonalności rodziny:

1)

Bezrobocie, bieda, bezdomność;

2)

Dezorganizacja struktury zewnętrznej ( rodziny osierocone na skutek śmierci,

niepełne biologicznie, niezamężnych matek, rozbite na skutek rozwodu, separacji,

niepełne czasowo);

3)

Mediatyzacja rodziny tj. telewizja i inne elektroniczne media zakłócające

organizacje życia rodzinnego, funkcjonowanie wychowawcze rodziny;

4)

Zjawiska destrukcyjne( np. alkoholizm) lub patologiczne (przemoc w rodzinie)

Wsparcie rodziny

• Podstawą do rozwiązywania problemów społecznych jest

wsparcie rodziny w odbudowywaniu prawidłowych relacji w

rodzinie oraz we właściwym wypełnianiu ról społecznych

poprzez jej członków. Wsparcie rodziny powinno być w

miarę możliwości wczesne i mieć charakter profilaktyczny,

ochronny.

• Priorytetem wspierania rodziny jest zapewnienie

odpowiednich warunków rozwoju dzieci, młodzieży oraz

kształtowanie wartości i norm związanych z ich

wychowaniem.

• Rodzina, w pierwszej kolejności, powinna mieć możliwości

samodzielnego zmierzenia się ze swoimi problemami, co

pozwala zwiększyć jej szanse na prawidłowe funkcjonowanie

w środowisku oraz stymuluje aktywność własną, wyzwala

potencjał i pozwala na uczenie się nowych umiejętności.

Wparcie rodziny wg Haliny

Radlińskiej

• Pedagogika społeczna, troszcząc się o rodzinę jako o

środowisko wychowawcze oraz miejsce socjalizacji pierwotnej

dzieci i młodzieży, powinna opracowywać założenia

teoretyczne i rozwiązania praktyczne (strategie pomocy i

wsparcia) , które pozwoliłyby stworzyć dzieciom w rodzinach

jak najkorzystniejsze warunki rozwoju: osobowego,

społecznego, kulturalnego, edukacyjnego itd.

• Analiza relacji jednostki i jej świata społecznego pozwala

ukazać zróżnicowania zachodzących procesów ( często

konfliktowych), nie tylko wpływające na jakość egzystencji

człowieka, ale także, a nawet przede wszystkim, na

dokonywane wybory. Pomóc w nich może praca społeczna,

której istota wyraża się pomocy w rozwoju tym, co

współcześnie pojmuje się jako koncepcję wsparcia

społecznego. Wspierając rodzinę, wspieramy dziecko (dzieci)

wychowujące się w niej.

Wsparcie rodziny wg Stanisława

Kawuli

• Wsparcie społeczne to przede wszystkim pomoc dostępna

dla jednostki lub grupy (rodziny) w sytuacjach

trudnych, stresowych, przełomowych.

• Należy pamiętać, że wsparcie powinno być jedynie etapem

pomocowym dla jednostek lub grup ku samodzielnemu

życiu, ku życiu na własny rachunek. Dlatego też w

pedagogice społecznej, opiekuńczej i specjalnej oraz teorii

pracy socjalnej przywiązujemy wagę do takich

mechanizmów jak: „pokonywanie życia”, „spirala

życzliwości”, „zaradność życiowa” itd. Chodzi o

uformowanie w swojej jednostkowej i grupowej egzystencji

najkorzystniejszego układu warunków. Można je porównać

do „niszy ekologicznej” lub korzystnego „łożyska

społecznego”.

•

Wsparcie należy do kluczowych terminów z

zakresu pedagogiki społecznej oraz pracy

socjalnej. Stanisław Kawula wyróżnił 5 głównych

płaszczyzn form wsparcia:

1) Emocjonalne - akceptacja, opieka, miłość,

sympatia, zrozumienie itp.

2) Wartościujące - podkreślanie wartości drugiego

człowieka , „dasz rade, wiele potrafisz”

3) Instrumentalne - pomoc rzeczowa i materialna,

ale taka która nie upokarza

4) Informacyjne - komunikaty, gdzie , co i jak

zrobić

5) Duchowe - obecność przy drugim człowieku

Rodzaje wsparcia społecznego

Możliwości wspierania rodziny:

• wspieranie rodziców w ich funkcjach opiekuńczo-

wychowawczych;

• poprawa bezpieczeństwa socjalnego rodzin;

• poprawa jakości życia rodzin zagrożonych

ubóstwem i innymi problemami społecznymi;

• zapewnienie równego i sprawiedliwego dostępu

do socjalnej, oświatowej i kulturalnej

infrastruktury gminy

• wzmocnienie i wyzwolenie zasobów tkwiących

w rodzinach;

• organizowanie na terenie placówek oświatowych

zajęć informacyjno-ostrzegawczej

rozbudowujących wiedzę rodziców na temat

rozwoju dzieci i młodzieży;

cd.

• rozwijanie form opieki krótkoterminowej;

• rozwijanie systemu wsparcia w kryzysie;

• budowanie systemu wsparcia dla rodzin i edukacji

dla rodzin zagrożonych uzależnieniami i

przemocą;

• budowanie poradnictwa i edukacji dla rodziców

służących rozpoznawaniu zagrożeń i uzależnień

dzieci i młodzieży.

• dostarczanie usług i świadczeń pomocy

społecznej rodzinom żyjącym w trudnych

warunkach materialnych;

• zapewnienie dzieciom i młodzieży z rodzin

ubogich posiłków w szkole, wyposażenia w

podręczniki i przybory szkolne, wypoczynku

w czasie ferii letnich i zimowych.

Bibliografia:

• D. Lalak, T. Pilch, „Elementarne pojęcia pedagogiki

społecznej i pracy socjalnej”, wyd. Żak, Warszawa, 1999

• E. Marynowicz- Hetka, „Pedagogika społeczna.”, tom II,

wyd. PWN, Warszawa, 2007

• Encyklopedia pedagogiczna, pod red. Wojciecha Pomykało,

Fundacja Innowacja, Warszawa, 1997

• Lokalny Program Opieki Nad Dzieckiem i Rodziną

na lata

2010- 2015 utworzony przez Radę Miejską w
Nasielsku

• Z. Tyszka, „Rodzina w świecie współczesnym- jej znaczenia

dla jednostki i społeczeństwa”, w: „Pedagogika społeczna.
Człowiek w zmieniającym się świecie”, pod red. I.
Lepalczyk, T. Pilcha, wyd. Żak, Warszawa, 1995

• Z. Tyszka, „Współczesne rodziny polskie- ich stan i kierunek

przemian”, wyd. Naukowe UAM, Poznań, 2001