Choroby cywilizacyjne

Choroby cywilizacyjne

wg WHO

1. cukrzyca
2. nadciśnienie tętnicze
3. choroba wieńcowa
4. otyłość
5. nieurazowe choroby narządów ruchu
6. przewlekłe nieswoiste choroby ukł. oddechowego
7. choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy
8. nowotwory
9. nerwice i zaburzenia psychiczne
10.urazy, wypadki, zatrucia
11.choroby jatrogenne
12. uzależnienia lekowe

Profilaktyka chorób

cywilizacyjnych

• BMI 20-25kg/m

2

• Min. 30 min aktywności fizycznej dziennie
• Dieta śródziemnomorska
• Mężczyźni do 2 drinków/dzień, kobiety do

1drinka/dzień

• 5 porcji owoców i warzyw/dzień (min 25g

błonnika/dzień)

• Ryby min 2x/tydzień jak główne danie

Kancyrogeneza

• To zmiany zachodzące w komórce

organizmu, prowadzące do
powstania nowotworu.

Etapy kancerogenezy

1. Inicjacja
2. Promocja
3. Progresja

Czynniki indukujące

kancerogenezę

• Mutageny
• Promieniowanie jonizujące
• Promieniowanie UV
• wirusy

Za inicjację kancerogenezy

odpowiadają

• Czynniki środowiskowe 80%
• Infekcje wirusowe-19%
• Dysfunkcje hormonalne oraz

predyspozycje genetyczne-1%

• Inicjacja kancerogenezy-zmiany w

strukturze DNA-mutacje nieletalne-
okres utajenia choroby
nowotworowej

Mutagen może spowodować

• Mutację letalną, której reparazy nie

mogą naprawić, więc komórka ginie w

procesie apoptozy

• Mutację nieletalną, którą reparazy

potrafią naprawić, a komórka

przezywa; nowotwór nie rozwinie się

• Mutacje nieletalną, której reparazy nie

potafią naprawić, komórka przeżywa,

namnaża się, rozwija się nowotwór

Cechy nowotworów

złośliwych

• Trwałe zaburzenie regulacji

namnażania się komórek, czego
skutkiem jest zwiększanie się masy
nowotworu

• Naciekanie zdrowych tkanek w

sposób nieregularny i inwazyjny,
wzdłuż naczyń krwionośnych, co
prowadzi do zniszczenia prawidłowej
architektury tkanek i narządów

• Tylko w początkowej fazie rozwoju nowotworu

(wzrost in situ) naciekanie jest hamowane
przez naturalne bariery oddzielające
poszczególne struktury. Po przełamaniu tych
barier nowotwór penetruje w głąb narządu i
może obejmować narządy sąsiednie.

• W różnych fazach rozwoju guza może pojawić

się zdolność tworzenia przerzutów w węzłach
chłonnych oraz przerzutów krwiopochodnych
w odległych narządach

Nowotwory

Nowotwory

łagodne

złośliwe

raki

mięsaki

Inne nowotwory

złośliwe

Rak

• To nowotwór wywodzący się z

komórek nabłonkowych

• Każdy rak jest nowotworem, ale nie

każdy nowotwór jest rakiem

• Istotą nowotworzenia jest nieodwracalna

zmiana aparatu genetycznego komórki,

przekazywana komórkom potomnym. Etap

inicjacji w kancerogenezie predysponuje

komórki do transformacji nowotworowej.

• Inicjacja to etap kancerogenezy, w którym

czynnik kancerogenny przedostaje się do

komórki, wiąże się z materiałem

genetycznym, co prowadzi do zmian w DNA.

Nazywa się to fiksacją kancerogenu. Aby

doszło do ustalenia się nowej cechy,

komórka musi przejść przynajmniej 1 cykl

reprodukcyjny.

• Promocja- etap ujawnienia się zmian

nowotworowych

• Progresja- zezłośliwienie komórek

Promocja

• Promocja to etap, w którym zainicjowana

komórka przechodzi wiele zmian,
prawdopodobnie mutacji, aż do nabycia
cech morfologicznych, biochemicznych
komórki nowotworowej. W tym czasie
czynniki wewnątrzustrojowe mogą
zatrzymać proces nowotworowy. Niektóre
komórki, niestety, wyłamują się spod tej
„kurateli” zmieniając się w nowotworowe.

• Działanie promotorów przez długi

czas (substancji z dymu tytoniowego)
sprzyja rozwojowi nowotworu.
Zaprzestanie palenia, nawet przez
wieloletnich palaczy, zmniejsza
ryzyko rozwoju nowotworu. W dymie
tytoniowym sa zarówno inicjatory, jak
i promotory procesu nowotworowego.

• Promotory to substancje

przyspieszające rozwój nowotworu

• Retinoidy i inne antyutleniacze mają

działanie przeciwne- spowalniają
proces rozwoju nowotworu.

Promotory procesu

nowotworowego

• Dieta wysokotłuszczowa i wysokobiałkowa
• Niedobory witaminowe
• Zaburzenia hormonalne (endogenne)
• Hormony egzogenne
• Niektóre leki
• Alkohol
• Skażenia środowiskowe (benzopiren,

pestycydy, nitrozoaminy, detergenty)

• Wirusy

Progresja

• Progresja to taki etap kancerogenezy,

w którym komórki guza
nowotworowego tracą w sposób
postępujący cechy budowy i funkcje
charakterystyczne dla narządów i
tkanek, z których pochodzą. Następuje
wzrost dynamiki wzrostu guza,
tworzenie przerzutów odległych, a
niekiedy oporność na leczenie.

Czynniki wywołujące mutacje

DNA

• Metale ciężkie
• Węglowodory wielopierścieniowe

(benzopiren, antracen)

• Pochodne organiczne chloru

(czterochlorek węgla, chloroform,

chlorek winylu, pestycydy-DDT)

• związki azotowe-naftyloamina,

nitrozoaminy

• Wolne rodniki tlenowe (RFT)

• Drugorzędowe aminy i azotyny reagują

ze sobą in vivo w kwaśnym środowisku
żołądka. Powstają N-nitrozopochodne
stanowiące grupę kancerogenów (300
związków). Czynniki nitrujące
( azotyny, azotany, tlenki azotu obecne
sa w pożywieniu, dymie papierosowym
i wodzie pitnej. Mogą być wytwarzane
endogennie przez bakterie i makrofagi.

• Metabolizm związku

niekancerogennego w organizmie
człowieka może doprowadzić do jego
eliminacji lub przemiany w
kancerogenny metabolit.

Genotoksyczne właściwości

związków chemicznych są

funkcją:

• Absorpcji
• Metabolizmu i wydalania danego związku

chemicznego

• Transportu tego związku lub jego

metabolitów przez błony

• Metabolizmu w komórkach docelowych
• interakcji z DNA
• utrwalania wywołanych uszkodzeń DNA

Udowodniono działanie

rakotwórcze

• węglowodorów aromatycznych

• Czteroaminobifenylu

• Arsenu i jego związków

• Azbestu

• Auraminy

• Benzenu

• Benzydyny

• Chlornafazyny

• Eteru bischlorometylowego

• chromu

• Dietylostilbestrolu

• Hematytów

• Procesu produkcji alkoholu izopropylowego

• Melfalanu

• Iperytu azotowego

• Dinaftyloaminy

• Niklu i jego związków

• Sadzy, smoły i olejów mineralnych

• Monomerów chlorku winylu

• Estrogenów

Aby czynnik rakotwórczy wywołał

nowotwór, musi mieć określoną postać

i dawkę

• Azbest-działa rakotwórczo, jeśli jego pył

(włókna śr. 5mm) jest wdychany przez wiele

lat. Jest nieszkodliwy przy zetknięciu ze skórą.

• Palenie tytoniu - ryzyko nowotworu rośnie tym

bardziej, im większa jest liczba paczkolat

nałogu ( przez ile lat wypalał ile paczek

papierosów dziennie)

• Leki-długotrwałe stosowanie hormonów i

leków immunosupresyjnych (po

przeszczepie) może zwiększać ryzyko

nowotworu

Kancerogeny w produktach

spożywczych

• Pleśń-zawiera aflatoksyny - silne

kancerogeny

• Zjadanie owoców po wykrojeniu części

nadgniłych – grzyby powodujące psucie się

owoców i warzyw wytwarzają toksyny, które

mogą być obecne w całej objętości owocu

• Substancje smoliste powstające przy paleniu

ziarna kawowego oraz z mocno

przypieczonych części ciasta lub mięsa

• Nitrozoaminy powstające w żołądku z

azotynów i azotanów używanych m. in . do

konserwacji mięsa i ryb

• Nawozy azotowe, których śladowe

ilości mogą być spożywane z

warzywami. Są szczególnie

niebezpieczne dla osób zakażonych

Helicobacter pylori.

• Taniny, czyli garbniki z herbaty i

czerwonego wina

• Policykliczne węglowodory

aromatyczne powstające podczas

pieczenia i wędzenia mięs

Wirusy onkogenne

• retrowirusy - nowotwór komórek krwi,
• hepadnawirusy - rak wątroby,
• papowawirusy - brodawczak, rak

skóry, szyjki macicy, sromu i odbytu,

• herpeswirusy - chłoniak, rak limfocytów B,

rak immunoblastyczny, rak jamy nosowo-

gardłowej i rak żołądka

(onkornawirusy, Oncovirinae - podrodzina

retrowirusów odpowiedzialna za

powstawanie mięsaków i białaczek).

Wirus

Powiązane typy nowotworu

Wirusy zapalenia wątroby
(HBV i HCV)

Rak wątrobowokomórkowy

HTLV-1

Tropikalna spastyczna paraparezai białaczka dorosłych
limfocytów T

Wirus brodawczaka
ludzkiego ( HPV types 16,
18, 31, 33, 35, 39, 45, 51,
52, 56, 58, 59, and 68).

Rak szyjki macicy, skóry, odbytu i prącia

Kaposi’s sarcoma-
associated herpesvirus

Mięsak Kaposiego 

Wirus Epsteina-Barr

Chłoniak Burkitta, Ziarnica złośliwa, B lymphoproliferative
disease i Rak jamy nosowo-gardłowej

Zapobieganie skutkom

zakażenia HPV

• HPV 16 i 18 (szczególnie

niebezpieczne)-aby zapobiegać
zakażeniu- zalecane jest szczepienie
nastolatek przed rozpoczęciem
aktywności seksualnej, dla kobiet po
21 r.ż.- cytologia co 3 lata

• Rozwojowi nowotworów sprzyja

wytwarzanie dużych ilości reaktywnych

form tlenu (RFT) i ich przewagi w

stosunku do zmiataczy tych wolnych

rodników. Takie zaburzenie równowago

między wolnymi rodnikami a ich

zmiataczami nazywamy stresem

oksydacyjnym. Stres oksydacyjny

wywołuje zaburzenia homeostazy,

rozwój wielu chorób, w tym nowotworów.

Reaktywne formy tlenu

• RFT posiadają niesparowane elektrony na swoich

orbitalach i są zdolne do samodzielnego istnienia.

Charakteryzują się wysoką reaktywnością. RFT

dążą do sparowania elektronów i dlatego szybko

reagują z innymi cząsteczkami w celu utworzenia

wiązania chemicznego. RFT reagują z

cząsteczkami białek, tłuszczów, cukrów i kwasów

nukleinowych obecnych w żywych komórkach i w

ten sposób powstają produkty reakcji

wolnorodnikowych. Warto podkreślić, że RFT to

szerokie pojęcie obejmujące zarówno wolne

rodniki tlenowe, jak i formy obojętne.

RFT

• tlen singletowy,
• - ozon (O3),
• - rodnik wodoronadtlenkowy,
• - anionorodnik ponadtlenkowy ,
• - rodnik hydroksylowy,
• - nadtlenek wodoru (H2O2),
• - tlenek azotu (NO),
• - ditlenek azotu ( NO2

Nadmierne wytwarzanie RFT może wynikać z

narażenia na liczne czynniki egzogenne:

• - alkohol,

• - zimno,

• - przyjmowanie leków,

• - infekcje wirusowe lub bakteryjne,

• - niedokrwienie,

• - niedotlenienie,

• - urazy,

• - promieniowanie (ultrafioletowe, rentgenowskie,

elektromagnetyczne),

• - toksyny,

• - wysiłek fizyczny,

• - stres,

• - niewłaściwa dieta,

• - palenie tytoniu

RFT są odpowiedzialne za liczne niekorzystne

zjawiska w żywych komórkach oraz mogą

przyczyniać się do rozwoju wielu stanów

patologicznych w organizmach żywych. Do takich

niekorzystnych zjawisk wywoływanych przez RFT

należą:

• degradacji kolagenu,

• - depolimeryzacji kwasu hialuronowego,

• - utleniania hemoglobiny,

• - inaktywacji enzymów,

• - inaktywacji białek transportowych,

• - pęknięć nici DNA oraz uszkodzenia zasad DNA,

• - degradacji rybozy,

• - uszkodzeń chromosomów,

• - peroksydacji lipidów błon komórkowych,

• - rozpadu erytrocytów,

• - zaburzeń wewnątrzkomórkowej homeostazy Ca 2+,

• - modyfikacji właściwości antygenowych komórek,

• - agregacji płytek krwi,

• - zmian morfologii komórek,

• - powstawania mutacji,

• - transformacji nowotworowej komórek

• Organizmy tlenowe posiadają

mechanizmy chroniące je przed
szkodliwym działaniem wolnych
rodników. Związki neutralizujące RFT
nazywane są antyoksydantami.
Zadaniem antyoksydantów jest
usuwanie nadmiaru RFT z komórki
tak, aby zapewnić jej stan
równowagi.

Antyoksydanty dzielimy na:

• - enzymatyczne (dysmutaza

ponadtlenkowa, układ glutation-
peroksydaza glutationu, katalaza)

• - nieenzymatyczne (witamina A, C, E,

K, beta-karoten, glutation,
flawonoidy).

prezciwutleniacze

• Beta-karoten (prowitamina A)
• Retinoidy-naturalne i syntetyczne związki

strukturalnie przypominające witaminę A (retinol i

jego estry-witamina A i retinal). Funkcje:

• Blokują metaboliczną aktywację promutagenów
• Mogą niszczyć aktywne mutageny, uczestniczą w

likwidacji związków utleniających zawartych w

dymie i smole papierosowej

• Są związkami antypromocyjnymi
• Działają na dyferencjację komórki epitelialnej

• Kwas askorbinowy ( witamina C)-

unieszkodliwia wolne rodniki tlenowe,
hamuje powstawanie nitrozoamin,
najbogatsze źródło witaminy C to
owoce dzikiej róży czarne i czerwone
porzeczki, owoce cytrusowe i natka
pietruszki

• Tokoferole (kompleks witaminy E)

najbardziej aktywny jest α-tokoferol. Jest on
zmiataczem wolnych rodników w błonach
lipidowych. Jest regenerowany przez
witaminę C. Chroni przed szkodliwym
działaniem mutagenów i kancerogenów,
hamuje tworzenie N-nitrozwiązków przez
eliminacje azotanów. Najbogatszym
naturalnym źródłem witaminy E są kiełki
pszenicy, ziarno kukurydzy, zielony groszek,
jajka i chleb pełnoziarnisty.

• Glutation- chroni przed kancerogenami o

działaniu alkilującym, chroni przed
aflatoksynami. Glutation występuje w
nasionach fasoli.

• Tioprolina-pochodzi z gotowanych warzyw.

Redukuje powstawanie nitrozwiązków
poprzez reakcje z azotanami. Powstajaca N-
nitrozoprolina jest wydalana z moczem.
Działa również jako antyutleniacz chroniąc
wątrobę przed działaniem ksenobiotyków.

• Błonnik- hamuje działanie produktów

pirolizy białek i aminokwasów, które

powstają przy obróbce cieplnej pokarmu

białkowego (pieczenie, smażenie).

Mutageny wiążą się z błonnikiem i są z

nim wydalane z organizmu. Dzięki temu

czas kontaktu tych substancji ze

ścianami jelita jest znacznie skrócony.

Ponadto błonnik zwiększając objętość

kału rozcieńcza substancje rakotwórcze.

• Polifenole- to roślinne kwasy fenolowe

związane z cukrem. Przykładem są taniny ( w
kawie, herbacie i piwie). Działają
antymutagennie poprzez blokowanie reakcji z
azotynami.

• Kwas elagowy- związek o charakterze

elektrofilowym, który spontanicznie reaguje z
aktywnymi kancerogenami. Obecny w kawie,
orzechach i grejfrutach. Wiąże benzo(a)piren
obniżając jego mutagenny efekt in vivo.

• Tymol i karwakol -to olejki

eteryczne mające również
właściwości demutagenne,
przeciwdziałające oksydacji lipidów.
Karwakol o właściwościach
antyutleniających jest składnikiem
olejków eterycznych tymianku,
majeranku, lebiodki i cząbru.

• Sok ze świeżej białej kapusty-

hamuje mutagenny efekt wywołany
przez związki powstające w wyniku
pirolizy tryptofanu

• Sok ze świeżej białej kapusty-

hamuje mutagenny efekt wywołany
przez związki powstające w wyniku
pirolizy tryptofanu

• Selen zawarty w czosnku jest

niezbędny do tworzenia enzymu
antyutleniającego transferazy
glutationowej.

• Z punktu widzenia profilaktyki

nowotworów prawidłowo
skonstruowana dieta powinna
obfitować w witaminy A, C, E i selen.

• W codziennej diecie powinny znaleźć się

produkty zawierające ziarna pszenicy,
fasoli, soczewicy, chleb razowy, owoce i
warzywa. Oprócz błonnika i witamin
zawierają one fitoestrogeny-
obniżające poziom wolnego estradiolu
przez podwyższenie poziomu globuliny
wiążącej hormony płciowe. Zmniejsza
to ryzyko raka piersi.

W codziennej diecie potrzebne

są

(Zapobiegają mutacjom i kancerogenezie)

• Chlorofil ( z zielonych i zielono-żółtych

warzyw)

• Ditiolofiony ( z roślin kapustnych, zwłaszcza

brukselki)

• Polifenole- flawonoidy
• Kwas elagowy (rodzynki, maliny, orzechy,

czarna porzeczka)

• Sulfidy allilowe (czosnek, cebula, pieprz)
• Terpeny (d-limonen (cytryny, pomarańcze)
• D-karwon (kminek)

Dziękuję za uwagę