SPECYFIKA PROWADZENIA ZAJĘĆ Z OSOBAMI Z ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI. ADAPTOWANA AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA A CHOROBY CYWILIZACYJNE.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną lub osoby z intelektualną i rozwojową niepełnosprawnością są pełnoprawnymi obywatelami swych lokalnych społeczności i mają taką samą godność, a także prawa, jak wszyscy inni obywatele. Mają także szczególne (specjalne) potrzeby, które należy zaspokajać w miarę możliwości społeczeństwa. Od lat 70. XX w. zaczęto bardziej dynamicznie zastanawiać się, jak można kształcić i rozwijać zdolności oraz umiejętności osób upośledzonych umysłowo (Eichstaedt, Lavay 1992).

Niektóre prace badawcze z zakresu aktywności fizycznej utwierdzały w przekonaniu, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną są zdolne jedynie do uczestniczenia w adaptowanych do ich możliwości formach aktywności ruchowej (Dziedzic 1988). W przeszłości znacznie zaniżano ocenę ich możliwości. Długo uważano, że dzieci z niepełnosprawnością intelektualną prezentują patologiczne zachowania całkowicie nieodwracalne.

W opinii wielu autorów można jednak je niwelować i odwracać poprzez celową aktywność w różnych sferach życia (Hulek 1981, Ivar Lovaas 1993, Mrugalska 1995, Polkowska 1998, Czapiga, Małkiewicz 1999, Marchewka 1999a, Olechnowicz (red.) 1999). Jak się wydaje, największe efekty edukacyjne i wychowawcze można uzyskać w obszarze aktywności fizycznej. W przypadku osób z niepełnosprawnością intelektualną nie da się przecenić korzyści, jakie wynikają dla nich z długofalowych ćwiczeń fizycznych.

Generalnym celem rehabilitacji osób z upośledzeniem umysłowym jest uzyskanie jak najwyższego stopnia dojrzałości osobistej, społecznej i zawodowej (Winnick (red.) 1995). Trudno jest oczekiwać pełnej samodzielności oraz całkowitej integracji osób z upośledzeniem umysłowym ze społeczeństwem. Doświadczenia praktyczne wykazują jednak, że nawet osoby o względnie niskim poziomie intelektualnym (iloraz inteligencji w granicach 30 do 50) mogą osiągnąć stosunkowo wysoki poziom przystosowania społecznego.

Głównym celom rehabilitacji służy zinstytucjonalizowana sieć szkolnictwa specjalnego podstawowego i zawodowego, a także placówki opieki społecznej oraz inne rządowe oraz pozarządowe inicjatywy. Tworzone są warsztaty pracy chronionej, a także stanowiska pracy przystosowane dla osób z niepełnosprawnością intelektualną. Wszędzie tam istotną rolę odgrywają możliwości motoryczne ich uczestników.

W wychowaniu fizycznym i sporcie często występują sytuacje wymagające formułowania poleceń i wykonywania działań konkretno-obrazowych, najlepiej przyswajalnych dla tej grupy osób niepełnosprawnych. Stymulacje typu konkretno-obrazowego oddziaływają na zmysły, zmuszają do myślenia i wymagają działania praktycznego. Aktywność w wychowaniu fizycznym i sporcie jest najbardziej zbliżona do tzw. wychowania naturalnego. Jednym z ważnych problemów wychowania fizycznego i sportu osób z niepełnosprawnością intelektualną jest poznanie i badanie sprawności motorycznej.

Obecnie przy orzekaniu o stopniu niepełnosprawności nie bierze się pod uwagę sfery fizycznej danej osoby. Oznacza to, że niezależnie od stopnia sprawności motorycznej uważa się daną osobę z niepełnosprawnością intelektualną jako również upośledzoną pod tym względem. Nie zawsze tak musi być. Testowanie i oszacowanie sprawności motorycznej powinno stać się nieodłączną częścią procedur kwalifikowania do specjalnego lub integracyjnego, a być może nawet regularnego wychowania fizycznego czy sportu. Tego ostatniego nie można wykluczyć np. w przypadku osób z lekkim stopniem niepełnosprawności uprawiających sport specjalny.

Praktyczne obserwacje uczestników światowych igrzysk Olimpiad Specjalnych (Tyczyński 1986, 1987, 1987a, Krukowska, Maszczak 1988, 1989, Maszczak 1997, Marchewka 1998, 1999) potwierdzają fakt gwałtownego skoku rozwojowego pod wpływem sytuacji związanych z trenowaniem określonej dyscypliny sportu, przygotowaniami, wyjazdami i pobytami w nowych miejscach czy krajach oraz udziałem w światowej rywalizacji sportowej. Zawodnicy stają się z dnia na dzień osobami bardziej zaradnymi życiowo i to na dodatek w środowisku, które jest dla nich obce.

Definicja niepełnosprawności intelektualnej.

„Upośledzenie umysłowe odnosi się do istotnych ograniczeń w aktualnym funkcjonowaniu. Charakteryzuje się ono sprawnością intelektualną znacznie poniżej przeciętnej, ze współistniejącymi ograniczeniami w zakresie co najmniej dwóch z następujących zdolności przystosowawczych: porozumiewania się, samoobsługi, gospodarstwa domowego, kontaktów społecznych, korzystania z udogodnień publicznych, autonomii, dbania o zdrowie i bezpieczeństwo, uczenia się szkolnego, wypoczynku i pracy. Upośledzenie umysłowe ujawnia się przed osiemnastym rokiem życia." (Luckasson 1992 za Pietrulewicz 1994).

Ocena każdej osoby składa się z trzech etapów (Pietrulewicz 1994): diagnozy, wykazania silnych i słabych aspektów oraz identyfikacji potrzeb pomocy, których wymaga dana osoba.

Diagnoza oparta jest na koncepcji wielowymiarowej, w której uwzględnia się etiologię oraz następujące czynniki:

• funkcjonowanie intelektualne i zdolności adaptacyjne,

• psychologiczne i emocjonalne,

• związane ze stanem fizycznym, zdrowiem,

• wynikające z wpływu środowiska.

Zmodyfikowana definicja niepełnosprawności intelektualnej z roku 2002 według American Association on Mental Retardation brzmi:

Niepełnosprawność intelektualna charakteryzuje się znaczącym ograniczeniem w funkcjonowaniu intelektualnym i zachowaniach adaptacyjnych wyrażających się w koncepcyjnych, społecznych i praktycznych umiejętnościach przystosowania się. Ujawnia się przed 18 rokiem życia (AAIDD 2007).

Klasyfikacja osób z niepełnosprawnością intelektualną.

W Polsce obowiązuje czterostopniowa klasyfikacja upośledzenia umysłowego wprowadzona przez WHO w 1968 r. określona wartością wskaźnika ilorazu inteligencji (IQ):

• lekkie od 52 do 67,

• umiarkowane od 36 do 51,

• znaczne od 20 do 35,

• głębokie do 19.

Identyfikacja obszarów wymagających pomocy czy wsparcia opiera się na czterowymiarowym schemacie. Pomoc może mieć następujący charakter (Pietrulewicz 1994):

• okresowy - udzielana jest przejściowo, sporadycznie przez krótki czas i ma różną intensywność, jednostka jest autonomiczna, jedynie w pewnych okresach wymaga pomocy, np. utrata pracy czy problemy zdrowotne,

• ograniczony - jedynie w pewnych aspektach życia, pomoc udzielana jest regularnie przez dany okres, np. szkolenie zawodowe czy przejście ze szkoły do środowiska,

• rozszerzony - regularna pomoc bez ograniczenia czasu i miejsca, np. codzienna długoterminowa pomoc w domu i pracy,

• kompletny - stała pomoc o wysokim stopniu intensywności, np. zabezpieczenie życia we wszystkich niezbędnych aspektach.

Autorzy nowego podejścia do osób niepełnosprawnych intelektualnie proponują zastąpić dotychczas obowiązującą czterostopniową klasyfikację uwzględniającą lekkie, umiarkowane, znaczne i głębokie upośledzenie, również skalą czterostopniową, ale obejmującą wyżej opisane rodzaje koniecznej pomocy. Z tym jednak zastrzeżeniem, że pomoc czy wsparcie nie musi w jednakowym stopniu dotyczyć wszystkich, bez wyjątku, aspektów życia jednostki. Można założyć, że osoby z niepełnosprawnością, jeśli prezentują odpowiedni poziom sprawności motorycznej, mogą z powodzeniem uczestniczyć w regularnych zajęciach wychowania fizycznego i sportu.

Zasady i metody pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną

Do najważniejszych zasad, stosowanych w rewalidacji osób z niepełnosprawnością intelektualną zaliczamy (Marchewka 1999a):

• Zasada akceptacji - dziecko niepełnosprawne winno posiadać prawo do szczególnej opieki, akceptacji i pomocy. Należy traktować je jako obarczone większymi trudnościami rozwojowymi.

• Zasada pomocy - ma ona zastosowanie w każdym działaniu pedagogicznym; każde dziecko ma prawo do pomocy w procesie rozwoju. Nauczyciel ma pomóc dziecku w aktywizacji jego sił biologicznych, w usamodzielnianiu się, w przezwyciężaniu trudności rozwojowych oraz trudności wynikających z niepełnosprawności.

• Zasada indywidualizacji - przypomina o potrzebie dostosowania procesu nauczania do indywidualnych właściwości dziecka oraz, że każdy wychowanek jest inną osobowością (indywidualnością).

• Zasada terapii pedagogicznej - w procesie wychowania dziecko poddawane jest różnym formom leczenia: terapii medycznej, psychoterapii, socjoterapii, a także terapii pedagogicznej, która wspierając działanie terapeutyczne lekarza jest terapią całkowicie niezależną.

• Zasada współpracy z rodziną - ideą podstawową jest wykorzystanie oddziaływań najbliższej rodziny w celu uzyskania możliwie najlepszego efektu wychowawczego.

Według Marchewki (1999a) rewalidacja osób z niepełnosprawnością intelektualną oparta jest na:

• poznaniu każdej jednostki - warunków jej rozwoju, historii życia, charakteru i stopnia kalectwa (niepełnosprawności) oraz związanych z tym czynników etiologicznych,

• uwzględnieniu w metodach nauczania i wychowania typu temperamentu danej osoby,

• zorientowaniu się w zahamowaniach, jakie powstały z niezaspokojonych potrzeb,

• zorientowaniu się w charakterze oddziaływania środowiska na daną jednostkę,

• zastosowaniu warunków kształtujących nowe motywacje,

• dostosowaniu zadań do sił i możliwości jednostki,

• stosowaniu w całej pełni metod kompensacyjnych, korygujących, usprawniających i dynamizujących.

Obok ogólnych zasad pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną należy umiejętnie wykorzystać właściwe metody pracy, do których zaliczamy (Marchewka 1999a):

1. Metoda wzmocnień pozytywnych

Zachowania ludzi można regulować poprzez modyfikowanie warunków i czynników środowiska zewnętrznego. W procesie uczenia się i wychowania dzieci niepełnosprawnych stosuje się z powodzeniem technikę wzmacniania osiągnięć bądź wygaszania zachowań negatywnych. Istota wzmacniania pozytywnego polega na udzieleniu pochwały, sprawianiu dzieciom przyjemności, nagradzanie ich za duże i małe osiągnięcia, a nawet za dobre chęci do wykonywania pracy.

Wzmacnianie negatywne polega na udzieleniu dzieciom nagany bądź kary za lekceważenie czy niechęć w wykonywaniu zadań. Warunkiem stosowania tych wzmocnień jest konieczność powiązania przez dziecko niepełnosprawne kary bądź nagrody z jego pozytywnym lub negatywnym zaangażowaniem w wykonanie powierzonej pracy. Metoda wzmocnień pozytywnych polega na pobudzaniu, utrwalaniu i modyfikacji zachowań, a jej istotą jest wytwarzanie u osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym „nawyku odnoszenia sukcesów".

Dobre wyniki daje metoda kolejnych przybliżeń, która dzieli drogę wykształcenia pożądanych zachowań na krótkie etapy. Przyswajanie reakcji następuje w kolejności od najprostszych do coraz bardziej złożonych. Każdorazowo terapeuta nagradza, wzmacnia, utrwala opanowanie nowych, prawidłowych reakcji. Wzmocnienie pozytywne musi nastąpić natychmiast po wykonaniu zadania, aby było jasne dla dziecka, jaka czynność została nagrodzona. Dobrze wykonane polecenia z przyjemnymi wrażeniami i nagrodami pobudzają do powtarzania tych zachowań, które były nagrodzone.

Terapeuta musi określić tak często i w jakim momencie będą stosowane premie. Metoda wzmocnień pozytywnych polega na stawianiu przed dzieckiem zadania, za wykonanie którego uzyskuje ono nagrodę. Można zastosować dwa sposoby nagradzania polegające na procedurze stałych odstępów czasowych lub procedurze stałych proporcji.

Zgodnie z pierwszą regułą systematycznie nagradza się dziecko podczas ciągłego wykonywania poleconych zadań. W drugim sposobie nagradza się określoną pracę, a nagroda uzależniona jest od rzeczywistych osiągnięć dziecka. Metoda wzmocnień pozytywnych prowadzi do celu, jeżeli terapeuta wystrzega się błędów. Podstawowy błąd to opóźnione wzmocnienie.

Jeżeli dziecko nie otrzyma zaraz po wykonaniu zadania nagrody (np. odpowiednia liczba punktów ogłoszona natychmiast po wykonaniu ćwiczenia, pochwała słowna, itp. bezzwłoczne reakcje nauczyciela), będzie się czuło niedocenione. Zabraknie takiemu dziecku motywacji do pokonania trudności przy wykonywaniu poszczególnych etapów zadania.

2. Metoda Weroniki Sherborn

3. Program Treningu Aktywności Motorycznej (MATP)

Program rehabilitacyjny Olimpiad Specjalnych (OS) przeznaczony jest dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, które z różnych przyczyn (głęboki stopień niepełnosprawności, dysfunkcje aparatu ruchu, autyzm) nie mogą uczestniczyć w oficjalnych dyscyplinach i konkurencjach sportowych Special Olympics.

W MATP najważniejszy jest udział i indywidualne osiągnięcia każdego z uczestników. Nie ma ściśle określonych przepisów, a współzawodnictwo nie jest tak istotne jak w oficjalnych sportach. Zakłada się, że wykonywane ćwiczenia ruchowe powinny być pokrewne z różnymi dyscyplinami sportowymi, uprawianymi w ramach oficjalnych sportów w OS.

Uczestnicy programu MATP wykonują jedną lub więcej z siedmiu podstawowych aktywności do których zaliczmy (Special Olimpics 2007b):

• mobilność (poruszanie się) - w kierunku gimnastyki, np. pełzanie, przetaczanie się,

• zwinność (gibkość) - w kierunku lekkoatletyki, np. zbieranie przedmiotów,

• uderzanie - w kierunku softballu/kręgli, np. toczenie piłki po stole,

• kopanie - w kierunku piłki nożnej, np. siedząc na wózku popychanie piłki nogą,

• poruszanie się na wózku - w kierunku lekkoatletyki, np. przejechanie dystansu 5 m,

• poruszanie się na wózku elektrycznym - w kierunku lekkoatletyki,

• pływanie z pomocą, np. z różnym sprzętem pneumatycznym.

Każde zastosowane ćwiczenie może być rozbite na kilka poziomów opisanych wg kolejności nauczania danego ćwiczenia, np. faza zamachu i faza rzutu (mogą być oceniane osobno). Każda aktywność motoryczna powinna posiadać listę wskazówek przydatnych w jej nauczaniu

Udział zawodników w Programie MATP polega na wykonaniu ćwiczenia na zasadzie „najlepiej jak potrafisz". Zaleca się używanie dowolnego typowego nietypowego sprzętu, fizycznej asysty i pomocy, można zmieniać zasady na bieżąco, a wszystko w atmosferze zabawy przy braku jakiejkolwiek rywalizacji.

Różne rodzaje aktywności powinny być nauczane tak, aby były przydatne w życiu codziennym uczestników np. nie uczymy samego chwytania i puszczania piłki, ale nadajemy temu nauczaniu kontekst np. piłki koszykowej. To, w jaki sposób zawodnik wykonuje zadanie (np. przy użyciu kija, tocząc piłkę po stole, lub chwytając woreczek z fasolą), będzie wskazywało na to w jaki sposób będzie uprawiał daną dyscyplinę sportową.

4. Sporty Zunifikowane

Sporty zunifikowane polegają na skompletowaniu zespołu z równą liczbą zawodników z niepełnosprawnością intelektualną oraz specjalnych partnerów bez niepełnosprawności. Specjalni partnerzy to zawodnicy w podobnym wieku i z podobnymi umiejętnościami jak zawodnicy Olimpiad Specjalnych, którzy uczestniczą regularnie w treningach i zawodach jako jeden zespół.

Osoby pełnosprawne nazwane zostały partnerami. Mogą nimi być osoby w normie intelektualnej, ale mogą to być osoby z innymi, niż intelektualne zaburzeniami, np. głusi. Sport zunifikowany jest bardzo ważnym programem, ponieważ w sposób znaczący rozszerza możliwości specjalnych sportowców oraz silnie wpływa na krzewienie idei włączania niepełnosprawnych w życie społeczności lokalnej. To z kolei pomaga przełamywać bariery pomiędzy pełno- i niepełnosprawnymi (Special Olympics 2007c).

Sporty zunifikowane wymagają przestrzegania następujących zasad:

• gotowości i bezpieczeństwa - uczestnicy powinni posiadać taki poziom umiejętności do współpracy w ramach drużyny sportów zunifikowanych, w wyniku której nie powstanie żadne niebezpieczeństwo kontuzji lub doznania urazów,

• wyrównanego składu drużyny - wszyscy członkowie drużyny sportów zunifikowanych (zawodnicy Olimpiad Specjalnych i ich partnerzy) powinni być w zbliżonym wieku oraz posiadać podobne możliwości. Podstawowym założeniem sportów zunifikowanych jest to, że każdy członek drużyny powinien posiadać takie umiejętności i możliwości, aby móc wnieść taki sam wkład do osiągnięć swojej drużyny,

• prowadzenia drużyny przez trenera - drużyny sportów zunifikowanych powinny trenować pod opieką wyszkolonego trenera, zaznajomionego z zasadami sportów zunifikowanych oraz z przepisami, strategiami i wymaganiami treningowymi danej dyscypliny sportu,

• treningu i współzawodnictwa - wszyscy członkowie drużyny sportów zunifikowanych powinni odbyć co najmniej ośmiotygodniowe przygotowanie treningowe (ćwiczenia, współzawodnictwo na treningu) przed zawodami regionalnymi i ogólnopolskimi,

• stosowania przepisów - wszystkie zawody w ramach sportów zunifikowanych powinny być przeprowadzane zgodnie z obowiązującymi Oficjalnymi Przepisami Sportowymi Olimpiad Specjalnych, z zaangażowaniem wykwalifikowanych sędziów,

• podziału na grupy sprawnościowe - drużyny sportów zunifikowanych powinny być dzielone na grupy zgodnie z kategoriami wieku i sprawności tak, jak wyznaczają to Oficjalne Przepisy Sportowe Olimpiad Specjalnych.

Korzyści wynikające z udziału w sportach zunifikowanych:

• są dodatkowym sposobem upowszechniania i realizowania misji Olimpiad Specjalnych. Zespoły są skonstruowane w taki sposób, aby umożliwić treningi i rywalizację, stawiając znaczące wyzwanie wszystkim zawodnikom. Te szanse często prowadzą do rozwoju sportowych umiejętności, wyższego poczucia własnej wartości, równego statusu w parach i nowych przyjaźni,

• pod kierownictwem wykwalifikowanych trenerów, uczestnicy sportów zunifikowanych mają szanse lepiej rozwijać swoje umiejętności w danej dyscyplinie,

• zawodnicy doświadczają nowego fizycznego i mentalnego wyzwania i stają się lepiej przygotowani do rywalizacji w zwykłych szkołach (integracyjnych) i lokalnych klubach sportowych poza Olimpiadami Specjalnymi,

• przestrzeganie przepisów i zasad w odniesieniu do wieku i stopnia sprawności sportowców i partnerów, które są zdefiniowane dla każdej dyscypliny, zapewni każdemu zawodnikowi ważną, znaczącą i docenianą rolę do odegrania w drużynie,

• programy sportów zunifikowanych otrzymują cenne wsparcie od ośrodków sportowych, szkół, organizacji młodzieżowych i dorosłych oraz innych społecznych organizacji sportowych. To partnerstwo sprawia, że ludzie z niepełnosprawnością intelektualną mają kolejną szansę bycia ważnym członkiem społeczności lokalnej,

• rodziny zawodników Olimpiad Specjalnych mają ogromną szansę uczestnictwa jako partnerzy lub trenerzy. Z uwagą należy wybierać rodziców, którzy mają uczestniczyć jako partnerzy w sportach zunifikowanych. W niektórych dyscyplinach (np. golf, tenis, kręgle) bycie w drużynie z rodzicem jest normalne i prawidłowe. Mimo to, w wielu dyscyplinach, rodzice w drużynie mogą być niewskazani ze względu na różnicę wieku i zasadę równości koleżeńskiej w zespole,

• członkowie zespołów rozwijają poczucie własnej wartości, rozwijają przyjaźnie, zyskują zrozumienie wzajemnych możliwości dzięki równości i jedności drużyny,

• zawodnicy mają szanse przejścia z czasem do rywalizacji w „normalnych" sportach oraz aktywności społecznej. Programy sportów zunifikowanych pomagają szkołom w realizowaniu programu takiego przejścia i włączenia do „normalnego" sportu i dają większe możliwości nowym sportowcom Olimpiad Specjalnych.

Bariery intelektualne i sprawnościowe nie są ze sobą w prosty sposób powiązane. Istnieją osoby, które mimo dużych ograniczeń umysłowych nie mają dużego problemu w uzyskaniu wysokiego poziomu umiejętności ruchowych. Jest jednak duża grupa osób z niepełnosprawnością intelektualną, gdzie sprawność fizyczna i ich możliwości są bardzo ograniczone.

Trening możliwości i umiejętności ruchowych w obu takich przypadkach prowadzi do poprawy wyników oraz zakresu możliwości, ale w jednej grupie może prowadzić do wysokich wyników sportowych w trudnej konkurencji, a u innych wielkim osiągnięciem będzie pokonanie dystansu 50 m w chodzie lub przepłyniecie odcinka 25 m stylem dowolnym.

W obu takich skrajnych przypadkach bardzo ważne jest, aby każdy z zawodników miał motywację do podejmowania treningu i wysiłków w celu doskonalenia swoich możliwości. Taką motywacją powinny być zawody i chęć zaprezentowania swoich osiągnięć oraz rywalizacji. Jest to jednak możliwe tylko wówczas, gdy zostaną stworzone dla każdej z tych grup równe warunki startu w tzw. grupach sprawnościowych.

---