Agnieszka Pietrzyk

Praca socjalna z osobami z zaburzeniami psychicznymi

Wstęp

Zaburzenie psychiczne to obecność zespołu objawów o charakterze poznawczym,
emocjonalnym i behawioralnym. Objawy te wywołują cierpienie, niesprawność
pełnienia ról społecznych (rodzinnych, małżeńskich, zawodowych, towarzyskich),
a nawet niosą ryzyko dla życia osoby chorej lub innych ludzi, niezależnie od tego
czy ryzyko wiąże się z celowym czy przypadkowym działaniem osoby chorej. We
współczesnym wyjaśnianiu zaburzeń psychicznych stosuje się model „podatność -
stres". W koncepcji tej twierdzi się, że dla każdego zaburzenia istnieje zarówno
biologiczna dyspozycja do jego wystąpienia (m.in. geny, patologiczna struktura
lub zaburzenia w funkcjonowaniu mózgu, brak równowagi poziomu
neuroprzekaźników), jak i specyficzne czynniki (m.in. szkodliwe stresory w
środowisku fizycznym, wykorzystanie, odrzucenie, uraz, utrata relacji z ważnymi
emocjonalnie osobami, stresory związane z kulturą), które w połączeniu z
podatnością biologiczną danej jednostki warunkują wystąpienie u niej
zaburzenia, a ponadto konkretny bodziec czy zdarzenie nie przez każdego musi
być postrzegane, jako stresor. Ale kombinacja skłonności biologicznych i
czynników, takich jak śmierć ukochanej osoby czy inna trauma może wywołać
zaburzenie. Do początków XX wieku nie przywiązywano wagi do cech psycho-
patologii dziecięcej. Do oceny problemów okresu dzieciństwa i adolescencji
stosowano system diagnozy i leczenia dorosłych, ponieważ przeważał pogląd, że
dzieci są małymi dorosłymi. Jednak leczenie dzieci w tej konwencji nie przynosiło
takich zmian, jak u dorosłych. Stopniowo zaburzenia u ludzi młodych zaczęto
wiązać ze zmianami rozwojowymi, zachodzącymi w normalnym procesie wzrostu.
Okazało się, że dojrzałość psychiczna jest związana z rozwojem mózgu, który
osiąga dojrzałość stopniowo od okresu prenatalnego po 21. rok życia [Carson i in.
2003]. Małe dzieci są szczególnie podatne na problemy psychiczne, ponieważ nie
mają ukształtowanego, realistycznego poglądu na siebie, swój świat, w pełni
rozwiniętego poczucia tożsamości, nie rozumieją siebie i tego, czego się od nich
oczekuje, nie znają sposobów radzenia sobie z trudnościami i dlatego trudniej im
uporać się ze stresującymi wydarzeniami. Z drugiej strony, dzieci na ogół szybciej
niż dorośli dochodzą do równowagi psychicznej po doznanych urazach [Kendall
2004].
Pracownik socjalny, na co dzień styka się z osobami potrzebującymi, a
niemogącymi

zaspokoić

swoich

podstawowych

potrzeb

biologicznych,

psychologicznych i społecznych. Musi zobaczyć, zdiagnozować, zrozumieć,
zareagować profesjonalnie na określone trudności jednostki. W przypadku osób
zaburzonych psychicznie powinno to być dokonywane przez pryzmat ich
samopoczucia, objawów psychopatologicznych, częstego braku opieki i
zrozumienia w rodzinie. Ważnym zadaniem zawodowym pracownika socjalnego
jest zachęcanie zaburzonych psychicznie do zmiany problemowego zachowania, a
czasami, niestety, do zrezygnowania z prób zmieniania jego zachowania. Bywają,
bowiem w życiu osoby zaburzonej psychicznie momenty, kiedy musi ona być
nawet wbrew własnej woli leczona [Pietrzyk 1997;

Ustawa o ochronie zdrowia...,

1994].

Klasyfikacja, symptomy oraz powstawanie zaburzeń psychicznych dzieci i
młodzieży

Zaburzenie zachowania

wiąże się z powtarzającym i trwałym wzorcem zachowań,

w których naruszane są prawa innych ludzi lub normy społeczne stosowne dla
danego wieku. Przejawia się ono w szkole, w domu, w społeczności i otoczeniu
rówieśników. Zaburzenie to nazywane jest również, jaki problem zastępczego
odreagowania i obejmuje wiele działań antyspołecznych: agresję w stosunku do
ludzi i zwierząt - znęcanie się, grożenie, zastraszanie, wszczynanie bójek,
używanie broni, fizyczne okrucieństwo wobec ludzi i zwierząt, kradzieże,
kłamstwa, oszustwa, niszczenie mienia, włamania, nocne ucieczki, niewracanie
na noc do domu, wagarowanie.
Istnieje mniej poważny rodzaj zaburzeń zachowania tzw. zachowania opozycyjno-
buntownicze, obejmujące zachowania negatywistyczne, wrogie i buntownicze
(częsta utrata panowania nad sobą, kłótnie z dorosłymi, odmowa stosowania się
do wymagań dorosłych, złośliwość, mściwość, umyślne irytowanie dorosłych)
[Carson i in. 2003; Kendall 2004; Rosenham, Seligman 1994; Sęk 2006].
Czynniki wiążące się z ryzykiem wystąpienia zaburzeń zachowania to
indywidualne cechy dziecka, rodzice dziecka oraz wzorce interakcji między
dzieckiem a rodzicem. Agresywne dzieci cechują się brakiem umiejętności
rozwiązywania problemów, mają skłonność do wymyślania rozwiązań, ocenianych
przez innych, jako agresywne, przejawiają zniekształcenia poznawcze polegające
na przypisywaniu innym wrogości, co z kolei zachęca je do odwetu i ujawniania
zachowań agresywnych. W rodzinach dzieci z zaburzeniami zachowania
występują cztery wzory relacji wewnątrzrodzinnych: dewiacja rodziców
(alkoholizm, przestępczość ojca, złość i agresja między rodzicami, krzywdzenie
fizyczne i psychiczne dziecka przez nich), odrzucenie dziecka, wymuszanie na nim
posłuszeństwa (autorytarne metody wychowania), niekonsekwentne nagradzanie
i karanie dziecka [Pietrzyk 2001; Sęk 2001; Weiner 1977]. Badania poświęcone
genetycznym czynnikom zachowań antyspołecznych (w tym przestępczych) dzieci
ujawniły taki wpływ, ale nie znaleziono biologicznego podłoża zachowań
opozycyjno-buntowniczych [Carson i in. 2003; Kendall 2004].
Praca socjalna z dzieckiem z zaburzeniami zachowania koncentruje się przede
wszystkim na usprawnianiu metod wychowawczych rodziców, którzy wykazują
się niedostatecznymi umiejętnościami radzenia sobie z problemami opieki, troski
i wychowywania dzieci. Treningi dla rodziców obejmują psychoedukację o rozwoju
dzieci, zmieniających się potrzebach rozwojowych, dostosowywaniu metod
wychowawczych do zmian dziecka. Ponadto uczy się ich nieagresywnych
sposobów rozwiązywania nieporozumień i konfliktów wewnątrzrodzinnych, w
tym małżeńskich. Celem wspomnianych treningów pa rodziców jest tworzenie
spójności rodziny, bowiem jeśli środowisko rodzinne dziecka z zaburzeniami
zachowania nie zostanie zmodyfikowane, Problemy dziecka będą się utrzymywać
nawet wtedy, gdy ono samo zostanie Poddane efektywnej terapii poznawczo-
behawioralnej (usprawnianie procesów poznawczych dziecka i jego umiejętności
rozwiązywania problemów). Mogą one być organizowane w centrach pomocy
rodzinie, w świetlicach socjoterapeutycznych dla dzieci, prowadzonych przez
pomoc społeczną lub rzeź organizacje pozarządowe, z którymi ośrodki pomocy
społecznej współpracują.

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD)
charakteryzuje się impulsywnością, nadmierną aktywnością i trudnościami z
utrzymaniem uwagi przez dziecko. Najczęściej ujawnia się przed ósmym rokiem
życia, szczególnie u chłopców. Dzieci z ADHD cierpiana przesadną aktywność
mięśni (biegają bez celu, wiercą się), są roztargnione, nie potrafią nadążyć za

kierowanymi do nich poleceniami dorosłych i zorganizowaniem swych zadań oraz
zajęć, są społecznie niedojrzałe, przez co stają się towarzysko niepożądane,
odrzucane przez swych rówieśników, uzyskują zazwyczaj słabe wyniki w szkole
(mają trudności z czytaniem, liczeniem i pisaniem). Do chwili obecnej niejasne
jest, do jakiego stopnia problemy występujące w ADHD są wynikiem działania
czynników biologicznych, a do jakiego środowiskowych, ponieważ badania
wskazują zarówno na jedne, jak i na drugie. Poszukiwanie przyczyn
psychologicznych tego zaburzenia nie powiodło się [Carsoniin. 2003].
Choć zespół nadpobudliwości psychoruchowej po raz pierwszy opisano ponad 100
lat temu, do dziś brak zgodności, co do najbardziej efektywnych metod leczenia.
Terapia farmakologiczna (substancjami pobudzającymi np. amfetaminą) działa
uspokajająco i „koncentrujące" na dzieci z ADHD. Programy psychospołeczne
(strategie behawioralne i poznawczo-behawioralne) dla dzieci i rodziców mają
szerokie zastosowanie i dają pozytywne rezultaty. Kładzie się w nich nacisk na
uczenie dzieci samokontroli i modulowania aktywności ruchowej, oraz uczenie
rodziców nagradzania właściwego zachowania dzieci, ignorowania zachowań
niepożądanych, a zwracania uwagi na pozytywne, stosowania „krótkich przerw"
w oddawaniu się przez dziecko pożądanej przez nie aktywności (to skuteczna
kara za niewłaściwe zachowanie) [Kendall 2004].
Zadaniem pracownika socjalnego, pracującego z rodziną dziecka z ADHD, jest
motywowanie rodziców do leczenia dziecka przez psychiatrę dziecięcego środkami
psychofarmakologicznymi oraz do wzięcia udziału w treningach umiejętności
psychospołecznych, organizowanych dla rodziców dzieci z problemem ADHD.
Następnym zadaniem zawodowym jest budowanie sieci wsparcia dla rodziców
tych dzieci (np. grupy samopomocowe), a dla dzieci -organizowanie razem z
psychologami współpracującymi z pomocą społeczną, treningów umiejętności
kierowania zachowaniem i umiejętności poznawczych (koncentrowania się i
kontroli emocji).

Zaburzenia lękowe u dzieci (zespół lęku uogólnionego, zaburzenie obsesyjno-
kompulsyjne, lękowe zaburzenie separacyjne, fobia szkolna) przypominają
symptomy występujące u dorosłych, obejmując przejawy fizjologiczne, poznawcze
i behawioralne. Cechą charakterystyczną lęku uogólnionego J nierealistyczny i
nadmierny lęk oraz niepokój, które nie są powiązane z żadną konkretną sytuacją
czy zewnętrznym stresem. Dzieci z tym zespołem martwią się, jak będą oceniane
w przyszłości, niepokoją się o to, co może się zdarzyć następnego dnia, mają
poczucie „bycia na krawędzi". Doznają bólu głowy, brzucha, napięcia
mięśniowego, są drażliwe, niespokojne, mają kłopoty z koncentracją uwagi i
snem. Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne charakteryzuje się: powracającymi,
uporczywymi, niepożądanymi i narzucającymi się myślami lub wyobrażeniami
(obsesjami), które odbierane są jako niestosowne i bezsensowne, wywołujące
wyraźny lęk; powtarzającymi się zachowaniami, rytuałami (kompulsjami),
których celem jest zmniejszenie cierpienia i lęku. Najczęstsze rytuały
kompulsyjne to: mycie się, porządkowanie, układanie, sprawdzanie. A najczęstsze
obsesje to: zanieczyszczenie, brud, zakażenie się, przemoc, urazy ciała, a także
tematy religijne. Lękowe zaburzenie separacyjne przejawia się, jako cierpienie,
nadmierne obawy przed rozdzieleniem się z osobami, do których dziecko jest
przywiązane, nierealistyczną obawą o to, że coś złego może przytrafić się
obiektowi przywiązania. Dziecko z tym zaburzeniem odmawia chodzenia do
przedszkola, szkoły, spania poza domem, żąda stałego przebywania z rodzicem,
opiekunem w domu, unika różnych sytuacji, z którymi wiąże się rozłąka z
rodzicem, opiekunem. Fobia szkolna polega na lęku i unikaniu przez dziecko
jedynie szkoły, a wszędzie poza szkołą dziecko czuje się dobrze [Carson i in. 2003;
Heyne, Rollings 2004; Kendall 2004].

Najważniejsze przyczyny zaburzeń lękowych okresu dzieciństwa to: niezwykła
wrażliwość konstytucjonalna (biologiczna) sprawiająca, że dziecko łatwo
uwarunkowuje się na bodźce awersyjne, łatwo reaguje zdenerwowaniem i
rozczarowaniem, a trudno się uspokaja; wcześnie przebyte przez dziecko utraty,
urazy powodujące ból i cierpienie; nadopiekuńczy i lękowi rodzice, uwrażliwiający
dziecko na niebezpieczeństwa otaczającego świata; obojętność, odrzucenie dziecka
przez rodziców, niewspieranie go w ćwiczeniu podstawowych umiejętności
społecznych i rozwijaniu pozytywnego obrazu samego siebie.
Powyższe przyczyny zaburzeń lękowych u dzieci ukierunkowują pracę socjalną z
ich rodzinami. Zadaniem pracownika socjalnego jest motywowanie rodziców do
leczenia dziecka przez psychiatrę dziecięcego środkami Psychofarmakologicznymi
oraz do wzięcia udziału w treningach umiejętności Psychospołecznych i
wychowawczych, organizowanych dla rodziców dzieci z problemami lękowymi,
budowanie sieci wsparcia dla rodziców tych dzieci (np. grupy samopomocowe), a
dla dzieci - organizowanie razem z psychologami współpracującymi z pomocą
społeczną, treningów umiejętności kierowania zachowaniem (relaksacja i
odczulanie),

asertywności,

umiejętności

poznawczych

(podważanie

dysfunkcjonalnych sposobów nadawania znaczenia wydarzeniom, światu, innym
ludziom) oraz rozpoznawania własnych uczuć lęku.

Depresja dziecięca charakteryzuje się takimi zachowaniami, jak: wycofanie
płaczliwość, drażliwość, obniżony nastrój utrzymujący się przez większość dnia,
unikanie kontaktu wzrokowego, skargi na dolegliwości somatyczne brak
łaknienia, bezsenność lub nadmierna potrzeba snu, zmniejszenie zainteresowań,
spowolnienie tempa myślenia i koncentracji uwagi, niemożność podejmowania
decyzji, nawracające myśli o bezwartościowości życia oraz myśli o śmierci i
samobójstwie. Obraz depresji dziecięcej jest podobny do depresji występującej u
ludzi dorosłych. Uważa się, że dotkniętych nią jest 1% dzieci w wieku
przedszkolnym (3-4 lata), 2% w młodszym wieku szkolnym (6-12 lat) oraz 4-8% w
wieku młodzieńczym [Kendall 2004].
Przyczyny depresji dziecięcych są podobne do przyczyn zaburzeń lękowych okresu
dzieciństwa. Badania ujawniają powiązanie między depresją rodziców a
problemami nastroju ich dzieci (czynnik genetyczny), co nie wyklucza czynnika
uczenia się dzieci zachowań depresyjnych (negatywnych) rodziców. Samotne
dysforyczne matki nie reagują odpowiednio na swoje dzieci, są mniej czułe,
drażliwe, wybuchowe i mają nikłą ekspresję twarzy, co wywołuje negatywną
reakcję dziecka [Carson i in. 2003; Pietrzyk, Nowicka 2005]. Ponadto
zgromadzone wyniki badań ujawniły dodatnią korelację między depresją dzieci i
młodzieży a ich skłonnością do samo-obwiniania się za bycie odrzuconym przez
rówieśników oraz niedocenianie własnych zalet i umiejętności (czynnik
psychologiczny) [Rosenham, Seligman 1994].
Jeśli przyczyny zaburzeń depresyjnych u dzieci są podobne do przyczyn ich
zaburzeń lękowych, to i praca socjalna z rodziną owych dzieci ma podobne formy:
motywowanie rodziców do leczenia dziecka przez psychiatrę dziecięcego, do
wzięcia udziału w treningach umiejętności psychospołecznych i wychowawczych
dla rodziców; zachęcanie do organizowania grup samopomocowych rodziców
dzieci i młodzieży z depresją; a dla dzieci -organizowanie treningów umiejętności
podejmowania przyjemnej aktywności, asertywności, umiejętności poznawczych
(podważanie dysfunkcjonalnych sposobów nadawania znaczenia wydarzeniom,
światu, innym ludziom) oraz rozpoznawania własnych uczuć smutku,
bezwartościowości i beznadziejności. Treningi dla rodziców i dzieci mogą być
organizowane przez centra pomocy rodzinie i świetlice socjoterapeutyczne
prowadzone przez ośrodki pomocy społecznej lub organizacje pozarządowe,
współpracujące z pomocą społeczną.

Zaburzenia odżywiania rozpoznawane są po raz pierwszy przed osiągnięciem
dorosłości, ale często poprzedzają je problemy z karmieniem i odżywianiem,
występujące w wieku niemowlęcym i wczesnym dzieciństwie. Główną cechą
zaburzeń karmienia i odżywiania w wieku l -4 lata jest uporczywa niemożność
spożywania odpowiedniej ilości pokarmu, co skutkuje nieprzybieraniem na
wadze. Przyczyną tych problemów jest niereagowanie matki na potrzeby dziecka
albo jej walka o kontrolę nad jego jedzeniem. Z czasem u dzieci utrwala się
dysfunkcjonalny model własnego kontrolowania jedzenia celem odzyskania przez
nie autonomii, niezależności i tożsamości, naruszone przez nadmiernie
kontrolujących, chroniących rodziców. Jadłowstręt psychiczny (anoreksja) oraz
żarłoczność psychiczna (bulimia) najintensywniej ujawniają się w okresie
dojrzewania biologicznego (14-18 lat), kiedy zainteresowanie własnym ciałem i
jego zmianami jest centrum doświadczeń adolescenta. Anoreksję i bulimię cechuje
lęk przed otyłością, zaburzenia percepcji obrazu własnego ciała, odmowa
utrzymywania normalnej dla wieku rozwojowego wagi ciała oraz sylwetki.
Osoby z anoreksja (najczęściej kobiety) bezustannie pragną tracić na wadze i
robią wszystko, by cel ten osiągać (unikają „tuczącego pożywienia", drastycznie
ograniczają węglowodany i intensywnie ćwiczą), co skutkuje poważnymi
powikłaniami medycznymi, aż po zagrożenie życia, oraz psychicznymi (depresja,
obsesyjne myślenie o ciele i wadze, kłopoty z koncentracją uwagi, nauką, pracą,
niewyrażanie zgody na leczenie). Osoby z bulimią, podobnie jak z anoreksja, to
najczęściej kobiety, doświadczają powtarzających się napadów objadania, po
których następują działania mające na celu niedopuszczenie do przybrania na
wadze

(prowokowanie

wymiotów,

intensywne

stosowanie

środków

przeczyszczających i diuretyków), co z czasem powoduje powikłania medyczne i
psychiczne (samotność, uzależnienia, depresja, obsesje, kłopoty z koncentracją
uwagi, problemy z nauką i pracą).
Modele przyczyn zaburzeń odżywiania wskazują na genetyczne predyspozycje do
ich wystąpienia (u krewnych osób z anoreksja i bulimią częściej występują objawy
obsesyjno-kompulsyjne niż u osób bez zaburzeń jedzenia). Ludzie, mający
krewnych z natręctwami i obsesjami, sami uczą się takiego sposobu
funkcjonowania (są perfekcyjni, mają obniżoną samoocenę i nieadekwatne
oczekiwania, co do swego ciała, wagi, związków z innymi). Dążenie do kontroli
wagi i sylwetki służy łagodzeniu smutku, lęku, napięcia wewnętrznego i
cierpienia, izolacji, niskiego poczucia własnej wartości, poczucia nieadekwatności,
realizowania kulturowego wzorca szczupłej sylwetki. Zajmowanie się
pożywieniem umożliwia odcięcie się od osobistych problemów z pracą, grupą
rówieśniczą, rodziną [Kosslyn, Rosenberg 2006].
Praca socjalna z rodziną, w której występuje problem zaburzeń odżywiania dzieci
i młodzieży, ukierunkowana jest na motywowanie rodziców i nastolatków do
podjęcia leczenia medycznego w celu odzyskania właściwej dla wieku
rozwojowego wagi i sylwetki młodego człowieka; zachęcanie nastolatków do
uczestnictwa w programach terapeutycznych, modyfikujących wzorce odżywiania
się, dysfunkcjonalne oczekiwania i przekonania; zaciekawienie terapią rodzinną,
której celem jest zmiana wzorców komunikowania się wewnątrzrodzinnego i
klimatu życia małżeńsko-rodzinnego.

Wykorzystywanie dzieci w domu jest uważane za jedną z głównych przyczyn
ujawniania się trudności w bio-psychospołecznym funkcjonowaniu dzieci i
młodzieży. Wskutek niewłaściwych warunków w domu, małej uwagi i
zaniedbywania dzieci przez rodziców, pozbawiania ich uczuć, zainteresowania,
spędzania z nimi zbyt mało czasu, braku szacunku dla dziecięcych praw i uczuć,
małoletni doznają „porażki w rozwoju" [Carson i in. 2003, s. 167]. Przejawia się
ona dziecięcą depresją, lękiem przed ludźmi, zaburzeniami zachowania,

zmianami dysocjacyjnymi (psychicznym odizolowaniu się od okropnej sytuacji
przez wyłączenie jej z pola świadomości), zaburzeniami rozwoju poznawczego i
niepowodzeniami szkolnymi, które wynikają ze zmian w budowie mózgu
(zmniejszenie hipokampa po obu stronach półkul mózgowych, co upośledza
pamięć krótkotrwałą oraz stępia emocjonalność). Jawne nadużycia rodzicielskie
w stosunku do dzieci (fizyczne, seksualne lub obydwa) wyzwalają w nich agresję
słowną i fizyczną, gniewne i agresywne reagowanie na przyjazne zachowania
rówieśników, przerażenie, bezradność i utratę kontroli nad własnym życiem,
zagrożenie unicestwieniem. Nadużywane i maltretowane dzieci rozwijają
dysfunkcjonalne wzorce przywiązania, cechujące się chaotycznym i nielogicznym
zachowaniem wobec opiekuna, które następnie przenoszone są na relacje z
rówieśnikami. Dzieci te mają tendencję do trzymania dystansu wobec swych
kolegów i koleżanek, przypisują im wrogie intencje oraz uważają, że agresywne
reakcje dają pozytywne skutki, co sprzyja rozwojowi agresywnych zachowań (w
późniejszym życiu osobistym będą one miały skłonność do stosowania przemocy
wobec bliskich im ludzi) [Browne, Herbert 1999; Glaser, Frosh 1994; Herman
1999; Pospiszyl 1999].
Praca socjalna z rodziną krzywdzącą dziecko kierowana jest do rodziców,
przejawiających nieadekwatną i gniewną komunikację, autorytarne obojętne
rodzicielstwo oraz do dzieci, które ponoszą psychologiczny kos; braku ciepła i
nadmiaru kontroli swych opiekunów. Zadaniem pracownika socjalnego jest
dostrzeżenie wczesnych sygnałów emocjonalnych i behawioralnych u
maltretowanych dzieci, w przypadku podejrzenia wykorzystywania ich przez
dorosłych, zebranie dodatkowych informacji od matki i w sąsiedztwie rodziny na
temat sposobów opieki i zaspokajania podstawowych potrzeb nieletnich.
Następnym etapem pracy jest rozważenie strategii działania: rozmowy
nieformalnej z dzieckiem, wywiadu formalnego z rodziną (celem wstępnej
diagnozy rodziny), sformułowanie zaleceń dla rodziców (np. badania medyczne i
psychologiczne dziecka), rozważenie możliwości ochrony dziecka przed dalszym
krzywdzeniem (skierowanie do ewentualnego nadzoru kuratora). Praca socjalna z
dzieckiem krzywdzonym ukierunkowana jest na umożliwienie mu opiekuńczego,
bezpiecznego, uzdrawiającego Kontaktu terapeutycznego z psychologiem
dziecięcym, rodzinnym, zapewnienie mu bezpiecznego schronienia (np. w hostelu
dla dzieci skrzywdzonych) j serdecznej opieki. Powracanie dziecka do równowagi
psychicznej, odbudowywanie jego zaufania do siebie i innych ludzi to długi proces
psychoterapeutyczny, w którym pracownik socjalny współpracuje z innymi
specjalistami zajmującymi się ochroną praw i uczuć dzieci.
Niepełnosprawność intelektualna nie jest chorobą, a stanem niedorozwoju
umysłowego, który charakteryzuje się niższym niż przeciętny funkcjonowaniem
intelektualnym i współwystępującymi ograniczeniami w zakresie: umiejętności
porozumiewania się (rozumienia, przekazywania informacji, kontroli emocji,
zachowań i rozpoznawania uczuć innych ludzi); samoobsługi (jedzenia, ubierania
się, dbałość o higienę osobistą, załatwianie potrzeb fizjologicznych); troski o
zdrowie i bezpieczeństwo (rozpoznawanie u siebie symptomów choroby, złego
samopoczucia, poruszania się na ulicy, jeżdżenia); umiejętności szkolnych
(czytania, pisania, liczenia), organizowania czasu wolnego i pracy (rozwijania
zainteresowań, uczestniczenia w grach, zabawach, wywiązywania się z zadań
pracowniczych, przestrzegania planu zajęć) [Bilikiewicz, Strzyżewski (red.) 1992;
Pakuła 2002; Pużyński (red.) 1993],
Niedorozwój umysłowy ma kilka stopni. Lekki ujawnia się dopiero w szóstej
klasie szkoły podstawowej, gdy od dzieci oczekuje się umiejętności posługiwania
myśleniem abstrakcyjnym. Do tego okresu dzieci te bez pomocy nabywały
umiejętności szkolne. W dorosłym życiu są zdolne do samodzielnego życia
rodzinnego, zawodowego i finansowego, jednak wsparcia wymagają w

rozwiązywaniu konfliktów i wychowywania swego potomstwa. Dzieci z
umiarkowanym niedorozwojem umysłowym dochodzą bez kłopotów do drugiej
klasy szkoły podstawowej, ale już w wieku przedszkolnym mają kłopoty z nauką
reguł społecznych, mają kłopoty z koordynacją ruchową i dlatego są niezręczne.
W dorosłym życiu mogą Podejmować pracę w warunkach chronionych, a nie
gubią się tylko w znajomej okolicy, dlatego stale wymagają pomocy swych
opiekunów, rodziców. Dzieci ze znacznym niedorozwojem umysłowym wykazują
opóźnienie rozwoju psychofizycznego już przed 5 rokiem życia, chodzą do szkół
specjalnych i nie są zdolne do wyuczenia się zawodu, gwarantującego
niezależność finansową w dorosłości. Pozostają przez całe życie pod stałą opieką
swych rodziców, opiekunów, przy których mogą wykonywać proste domowe
czynności, ponieważ osiągają rozwój umysłowy, pozwalający na rozwiązywanie
problemów przez 6-latka. Dzieci z głębokim niedorozwojem umysłowym
opanowują tylko najprostsze czynności motoryczne, częściowo samoobsługowe i
wymagają przez całe życie stałej instytucjonalnej opieki [Carson i in. 2003;
Seligman, Rosenham 1994]. Subiektywne doświadczanie niedorozwoju
umysłowego jest przez osoby nim dotknięte określane, jako zależność od innych,
udaremnienie realizacji własnych aspiracji i celów życiowych (zawodowych i
małżeńsko-rodzinnych) oraz jako dotkliwe cierpienie wewnętrzne. To
„upośledzone JA, upośledzony umysł, upośledzone życie", jak pisze M. Kościelska
[1995, s. 37]. Uczucia rodziców osób z niepełnosprawnością intelektualną
ewoluują od początkowego lęku przed trudnym macierzyństwem i ojcostwem,
bezradności wychowawczej, smutku i rozpaczy w obliczu konieczności
pogrzebania oczekiwań wiązanych z nienarodzonym jeszcze dzieckiem, przez
akceptację faktu posiadania niepełnosprawnego dziecka do pełnej, dojrzałej
miłości (czasami poświęcającej się, wstydliwej, aż po rozumną, uszczęśliwiającą i
odwzajemnioną) [Kościelska 1995].
Czynniki, które mają wpływ na nieprawidłowy rozwój umysłowy, można podzielić
na te, które działają przed urodzeniem, podczas porodu i po urodzeniu się
dziecka. Do pierwszej grupy należą czynniki genetyczne, nieprawidłowości
chromosomowe, jawnie antyzdrowotne zachowania matek w ciąży (wywołujące
choroby wirusowe, bakteryjne, nieprawidłowe odżywianie się, uzależnienia) oraz
jawnie negatywne nastawienie do ciąży i przyszłego dziecka. Do grupy drugiej -
przedwczesny poród (przed 27 tygodniem życia), poród przedłużający się
(powodujący niedotlenienie, zamartwicę, urazy czaszki i mózgu noworodka). W
grupie trzeciej są czynniki związane z patologią relacji biologicznych rodziców
noworodka, brak ich gotowości do podjęcia ról rodzicielskich, nieprawidłowe
odżywianie dziecka we wczesnym okresie jego życia, niewystarczająca stymulacja
rozwoju dziecka w okresie wczesnego dzieciństwa [Brown, Pollitt 1996;
Kościelska 1995; Sęk 2001].
Praca socjalna z rodzinami z dzieckiem (młodzieżą, dorosłym) opóźnionymi w
rozwoju umysłowym ukierunkowana jest na diagnozę zdolności wychowawczych i
opiekuńczych

rodziców,

obszarów

ich

bezradności

i

ewentualnej

dysfunkcjonalności, udzielanie wsparcia (emocjonalnego, informacyjnego,
materialnego, duchowego) opiekunom, zachęcanie do udziału w spotkania grup
samopomocowych (lub do ich tworzenia), motywowanie do rehabilitowania swego
niepełnosprawnego członka rodziny celem jego integracji ze społeczeństwem.
Praca socjalna z osobą niepełnosprawną intelektualnie ma na celu poznanie jej
potencjału

i

ograniczeń

w

społecznym

przystosowaniu

(możliwości

porozumiewania się, korzystania ze środków transportu, sklepów, kin, bibliotek,
samoobsługi i samodzielności, nabywania umiejętności szkolnych i społecznych,
spędzania czasu wolnego oraz trybu życia domowego). Efekty owej diagnozy
warunkują rodzaj proponowanych wzmocnień dla niepełnosprawnego i dla
rodziny [Kawczyńska-Butrym 1998; Kowalik 1999].

Zaburzenia psychiczne ludzi dorosłych

1. Zaburzenia nastroju

Depresja to najczęściej występujące zaburzenie psychiczne wśród dorosłych.
Charakteryzuje się przynajmniej dwutygodniowym utrzymywaniem się
obniżonego nastroju przez większość dnia i braku zainteresowań niemal
wszystkimi rodzajami aktywności, czemu towarzyszą zaburzenia snu, łaknienia,
utrata energii, poczucie beznadziejności, winy, powracające myśli o śmierci i
samobójstwie oraz zmniejszenie koncentracji uwagi, myślenia, brak
zdecydowania. Depresja dotyk, zatem uczuć, myśli i zachowań.
Wyjaśnianie przyczyn depresji obejmuje trzy grupy czynników: biologiczne (geny,
nieprawidłowości funkcjonowania mózgu w obszarze płatów czołowych i ciała
migdałowatego, mniejszy hipokamp, wahania w działaniu neuroprzekaźników,
takich jak serotonina, norepinefryna); procesy poznawcze tzw. triada depresyjna
(negatywny obraz świata, negatywny obraz własnej osoby, negatywny obraz
przyszłości), przypisywanie sobie winy za wszelkie wydarzenia własnego życia
oraz wyuczenie się postawy bezbronności; stresory społeczne (izolacja społeczna,
środowisko stosujące wiele kar, a zbyt mało nagród). Wspomniane grupy
czynników pozostają ze sobą w interakcji. Osoba z depresją, u której występuje
wrodzona podatność na tę chorobę, poprzez swoje werbalne i niewerbalne
działania odsuwa się od ludzi, którzy Mogliby stanowić dla niej źródło wsparcia,
co doprowadza do odrzucenia JeJ przez nich, potwierdzając tym samym
negatywny obraz własnej osoby 1 zwiększając ryzyko przyszłych negatywnych
zdarzeń [Carson i in. 2003; Papolos, Papolos 1994; Pużyński (red.) 1993].
Takie same grupy czynników przyczynowych zostały rozpoznane w innym
zaburzeniu nastroju, jakim są zaburzenia dwubiegunowe, charakteryzujące się
występowaniem epizodów maniakalnych lub mniej nasilonego stanu hipomanii
naprzemiennie z epizodami depresji. Epizod maniakalny jest to trwający stan
nadmiernego pobudzenia, ekspansywności, drażliwości, euforii z byle powodu,
snucia wielkich dalekosiężnych planów, z łatwością nawiązywania kontaktów (w
tym seksualnych) z nieznajomymi, zmniejszenia potrzeb snu, gonitwy myśli,
odczuwania przymusu mówienia oraz wzmożenia poczucia własnej wielkości
[Carson i in. 2003; Roscnham, Seligman 1994]

Praca socjalna z dorosłymi osobami doświadczającymi zaburzeń nastroju

ukierunkowana jest przede wszystkim na motywowanie ich do leczenia
farmakologicznego (ambulatoryjnie lub w szpitalu), pozwalającego na
ustabilizowanie nastroju, oraz do udziału w rehabilitacji psychospołecznej,
prowadzonej w ramach psychiatrii środowiskowej w środowiskowych domach
samopomocy (ids). Celem owej rehabilitacji jest integracja ze społeczeństwem,
odkrywanie indywidualnej odpowiedzialności za zdrowie, sarno-opiekę,
przejmowanie kontroli nad własnym życiem i poprawą jego jakości. W
podopieczni są objęci psychoterapią indywidualną, grupową, małżeńską,
rodzinną. Mają zajęcia z psychoedukacji o chorobie, jej przyczynach, leczeniu i
przeciwdziałaniu nawrotom. Uczestniczą w treningach umiejętności społecznych,
arteterapii i muzykoterapii, psychogimnastyki [Dąbrowski 1998; Meder (red.)
1996; Pietrzyk 1998]. W przypadku ciężkiej depresji niewychodzenia pacjenta z
domu, powinien on otrzymać usługi specjalistyczne (psychiatryczne i
psychoterapeutyczne, opiekuńcze i pielęgnacyjne) świadczone w domu, które
gwarantuje ustawa o pomocy społecznej. Pracownik socjalny, poza
motywowaniem dorosłego z zaburzeniami nastroju do leczenia i rehabilitacji,
pomaga mu w załatwianiu rozmaitych problemów finansowych i mieszkaniowych,

które mogły pojawić się, jako skutek nieleczonych zaburzeń psychicznych i
okresowo wspólnie z danym podopiecznym ocenia efekty działań pomocowych.
Jeśli owe efekty okazują się niewystarczające, traktowane są, jako kolejny
problem do rozwiązania, a procedura owa powtarzana jest aż do czasu uzyskania
względnie pozytywnych skutków. Potem podopieczny zobowiązany jest do
samodzielnego radzenia sobie z problemami życiowymi.

2. Zaburzenia lękowe

To kategoria zaburzeń, których wyznacznikami są: silny, wszechogarniający lęk i
strach lub silna potrzeba unikania tych uczuć. Podstawowe rodzaje tyć zaburzeń
u osób dorosłych to: zespól paniki, fobie społeczne i specyficzny zaburzenia
obsesyjno-kompulsyjne, zespół łęku uogólnionego oraz zespół stresu pourazowego.
Symptomy (fizjologiczne, poznawcze i behawioralne u ludzi dorosłych są podobne
do tych, które występują u dzieci, co zostało wcześniej już przedstawione.
Również przyczyny (biologiczne, psychologiczne i społeczne) zaburzeń lękowych
osób dorosłych są podobne do tych które omówiono w przypadku dzieci. Niemniej
jednak to u dorosłych, a u dzieci, rozpoznawane są napady paniki, fobie
specyficzne i społeczne o zespół stresu pourazowego [Bilikiewicz, Strzyżewski
(red.) 1992; Carson i in. 2003; Rosenham, Seligman 1994].

Napad paniki to epizod intensywnego strachu, złego samopoczucia, którym

towarzyszą palpitacje, trudności w oddychaniu, ból w klatce piersiowej, lęk przed
zbliżającym się zagrożeniem lub zachowaniem się w niekontrolowany sposób,
poczucie odrealnienia Osoby z napadami paniki nieustannie martwią się
możliwością wystąpienie kolejnych ataków, a starając się ich uniknąć, bądź je
zminimalizować, mogą porzucać pracę, unikać aktywności przyspieszających
akcję serca, nie wychodzić z domu, by nie być w miejscach, w których może
pojawić się atak strachu Biologiczną przyczyną opisanego zaburzenia jest
nadwrażliwość grup komórek w głębi pnia mózgu (tzw. miejsca sinawego) na
zaburzenia biochemiczne mózgu (nadmiar norepinefryny), spowodowane
zmianami dwutlenku węgla w powietrzu wdychanym przez osobę dorosłą
(pobudzenie alarmu zagrożenia uduszeniem). Przyczyna ta wymaga leczenia
farmakologicznego, do którego pacjent może być motywowany przez pracownika
socjalnego, a w czasie napadu - pracownik nie może milczeć, ale stwierdzić, że to
jest ostry stan napięcia emocjonalnego, który po paru minutach mija. Uspokajać,
podać szklankę zimnej wody, posadzić wygodnie na krześle, ławce, kanapie i
wspólnie z pacjentem przeczekać napad.

Czynniki psychologiczne (poznawcze i behawioralne) w zespole paniki to

katastroficzny sposób interpretowania zliczenia sygnałów płynących z ciała, który
wzmaga poczucie zagrożenia, a to z kolei potęguje napięcie, lęk i objawy
somatyczne, co prowadzi do nasilenia się myśli katastroficznych (bodziec
początkowy nie musi wypływ z zagrożenia, ale może brać się z wysiłku fizycznego,
złości, środków psychotropowych) [Carson i in. 2003; Kosslyn, Rosenberg 2006].
Skłonność to katastroficznego interpretowania sygnałów płynących z ciała oraz z
otoczenia zewnętrznego (fizycznego i społecznego) bierze się z utrwalonych
wzorów zachowań własnych rodziców w obliczu choroby lub też w ataku paniki
oraz z reakcji na pierwszy atak lekarzy i ważnych emocjonalnie osób. Nie
powinien, więc dziwić fakt, iż chorzy z zespołem paniki odzyskują panowanie nad
sytuacją i poczucie bezpieczeństwa w obecności ważnej dla nich osoby. Dlatego też
praca socjalna z tymi pacjentami polega na zachęcaniu ich do uczestnictwa w
indywidualnej terapii poznawczo-behawioralnej oraz grupowych treningach
umiejętności

społecznych,

organizowanych

poza

oddziałami

szpitala

psychiatrycznego.

Fobia jest to uporczywy, silny strach, unikanie przez dorosłego człowieka

Przedmiotów lub sytuacji, które nie stanowią realnego zagrożenia, a poziom tego
strachu jest na tyle silny, że zakłóca funkcjonowanie w codziennym życiu. Fobie
specyficzne to typ fobii odznaczających się stałym nadmiernym, nieracjonalnym
strachem wywołanym przez jakiś konkretny obiekt lub sytuację (albo ich
wyobrażenie) oraz dążeniem do unikania bodźców wywołujących strach.
Wyróżniono następujące rodzaje fobii: zwierzęca (np. węże, pająki), związana ze
środowiskiem naturalnym (np. wysokość, woda), krew/zastrzyk/rana, sytuacyjna
(np. samolot, winda) i nietypowa (krztuszenie się, wymiotowanie). Fobia
społeczna odznacza się strachem przed publicznym ośmieszeniem, upokorzeniem
oraz idące za tym unikanie sytuacji, w których taki strach mógłby wystąpić
(wystąpienie publiczne, oddawanie moczu w publicznych toaletach, pisanie,
jedzenie w publicznych miejscach). W sytuacjach „niespołecznych" okazuje się, że
pacjenci z fobią społeczną nie mają kłopotów z wykonaniem tych samych
czynności.

Przyczyny

fobii

lokowane

są

w

czynnikach

genetycznych,

temperamentalnych (biologicznych - tj. nadmierna aktywność układu limbicznego
mózgu), psychospołecznych (traumatyczne wydarzenia, urazy, wyuczone
zachowanie, poczucie braku kontroli, oczekiwanie odrzucenia i złego ocenienia
przez innych ludzi oraz współwystępujące z tymi oczekiwaniami roztrząsanie w
myślach owych możliwości). Dlatego też pracownik socjalny w pracy z pacjentami
dotkniętymi fobią ma za zadanie motywowanie ich do leczenia farmakologicznego
oraz do uczestnictwa w terapii indywidualnej i grupowej, nastawionej na
nabywanie umiejętności poznawczych i behawioralnych pokonywania swego
zaburzenia, a organizowanej poza szpitalem psychiatrycznym [Carson i in. 2003;
Kosslyn, Rosenberg 2006; Rosenham, Seligman 1994].

Zespół stresu pourazowego (PTSD) to zaburzenie doświadczane po

przeżyciu traumatycznych zdarzeń (wojna, przemoc, wykorzystanie seksualne,
terroryzm, katastrofy naturalne). Objawy obejmują ponowne przeżywanie
traumy we wspomnieniach, snach, poczucie ponownego uczestniczenia w
zdarzeniu na jawie, unikanie wszystkiego, co się kojarzy z urazem, ogólne
odrętwienie emocjonalne, a podwyższony poziom pobudzenia, który sprawia, że
osoby z PTSD łatwo ulegają lękowi, przerażeniu, bezradności. Mają trudności ze
snem, poczucie winy za przeżycie, są nadmiernie czujne. Ponadto doświadczają
poważnych zakłóceń lub osłabienia funkcjonowania w rolach społecznych
(małżeńskich, rodzinnych, zawodowych, towarzyskich) i innych ważnych
obszarach życia codziennego.

Przyczyn objawów zespołu stresu pourazowego upatruje się w

predyspozycjach genetycznych, przejawiających się nadwrażliwością grup
komórek w głębi pnia mózgu (miejsca sinawego, podobnie jak w przypadku
napady paniki) na zaburzenia biochemiczne mózgu (nadmiar norepinefryny). t
psychiczny z dzieciństwa i trwające w dorosłym życiu przekonanie, że jest
niebezpiecznym miejscem oraz depresja, poczucie bycia niezdolnym do kontroli
nad własnym życiem zwiększają ryzyko wystąpienia stresu pourazowego. Z kolei
doświadczane bezpośrednio po traumatycznym zdarzeniu wsparcie ze strony
przyjaciół, krewnych, rodziny lub profesjonalnej pomocy psychologicznej
zmniejszają prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzenia [Carson i in. 2003;
Kosslyn, Rosenberg 2006; Rosenham, Seligman 1994].

W pracy socjalnej z osobami będącymi w kryzysie dominuje udzielanie

wsparcia społecznego (emocjonalnego, materialnego, informacyjnego) i zachęcanie
do opowiadania o tym, co ofiary traumatycznych zdarzeń przeżywają. Jakość
pomocy zależy od oceny poziomu zagrożenia życia, zdrowia podopiecznego i jego
najbliższych oraz szybkości i refleksu pracownika socjalnego. Podstawową formą
pomocy jest interwencja kryzysowa, dopiero potem włączana jest terapia

poznawczo-behawioralna, treningi asertywności i farmakoterapia, świadczone w
ośrodkach interwencji kryzysowej, współpracujących z pomocą społeczną.

3. Schizofrenia

Jest to zaburzenie psychotyczne, w którym uczuciowość, zachowanie i myślenie
pacjenta ulegają poważnym zmianom. Powszechne symptomy schizofrenii to
upośledzenie umiejętności współżycia społecznego, zdolności dbania o siebie i
zaspokajania swoich potrzeb, trudności w adekwatnym postrzeganiu
rzeczywistości. Objawy schizofrenii dzieli się na pozytywne (dobrze reagujące na
leki) i negatywne (reakcja na leki jest niepewna). Do tych pierwszych zalicza się:
urojenia (prześladowcze, wielkościowe, odnoszące, owładnięcia), halucynacje
(omamy słuchowe, wzrokowe, zapachowe, dotykowe), dezorganizacja mowy
(dziwaczne skojarzenia, zaburzenie toku wywodu, jego niespójność),
dezorganizacja zachowania (nieadekwatne, infantylne, pobudzone). Objawy
negatywne to: spłycenie uczuciowości (niezdolność do wyrażania emocji i
reagowania na nie), apatia, alogia (ubóstwo mowy, mechaniczne odpowiadania na
pytania), awolicja (niezdolność do podjęcia zachowań ukierunkowanych na cel).

Objawy schizofrenii łączą się w zespoły i na tej podstawie wyróżnia się

podtypy tej choroby: 1) paranoidalna (dominują urojenia prześladowcze,
funkcjonowanie intelektualne i uczuciowość są względnie nienaruszone, częste są
halucynacje słuchowe); 2) hebefreniczna (dominuje dezorganizacja mowy,
zachowania, spłycona i nieadekwatna uczuciowość); 3) katatoniczna (dominują
dziwaczne ruchy, znieruchomienie, sztywność); 4) niezróżnicowana (objawy nie
pozwalają zakwalifikować zaburzenia do żadnego z wymienionych trzech typów
schizofrenii) [Carson i in. 2003; Meder 2002; Mueser Gingerich 1996].

Przyczyn schizofrenii poszukuje się w czynnikach biologicznych,

psychospołecznych i społeczno-kulturowych. Ryzyko wystąpienia schizofrenii
wśród osób ze sobą spokrewnionych jest wyraźnie wyższe niż wśród osób spoza
rodziny. Chociaż geny odgrywają pewną rolę w etiologii tej choroby, to około 80%
ludzi, których rodzice lub rodzeństwo cierpią na schizofrenię, nie ma tego
zaburzenia. Zakłócenie równowagi biochemicznej mózgu, szczególnie poziomu
dopaminy, okazuje się biologiczną przyczyną zachorowania na schizofrenię, choć
na razie wciąż jeszcze nie wiadomo, jak dopaminowe drogi mózgowe działają.
Badania ujawniają ponadto nierównowagę różnych procesów funkcjonowania
układu nerwowego oraz nieodpowiednie pobudzenie autonomiczne, które
zakłócają działanie mechanizmów pamięci, uwagi, percepcji, przetwarzania
informacji (trudności w selekcjonowaniu, przetwarzaniu, koordynowaniu
informacji i reagowaniu na nie). Wiele zebranych dowodów świadczy o tym, że w
schizofrenii przewlekłej występuje nienormalne powiększenie komór mózgowych,
co może być oznaką utraty tkanki mózgowej, atrofii i degeneracji neuronalnej
(najczęściej w płatach czołowych, odgrywających ważną rolę w myśleniu
abstrakcyjnym i planowaniu). Chociaż rola czynników biologicznych w
powstawaniu schizofrenii nie jest dziś kwestionowana, w dalszym ciągu nie
wiadomo dokładnie, w jaki sposób czynniki te wywołują chorobę - w pojedynkę
czy łącznie [Carson i in. 2003; Kosslyn, Rosenberg 2006].

Badania interakcji w rodzinach ze schizofrenicznym potomstwem ujawniły:

złą komunikację wewnątrzrodzinną (chaotyczną i wewnętrznie sprzeczną); ciągłe
krytykowanie pacjenta przez członków rodziny sądzących, iż pacjent ma wpływ
na swoją chorobę; chroniczne konflikty między rodzicami pacjenta, który silniej
doświadcza destrukcyjnych relacji rodzinnych niż jego zdrowe (niemające
biologicznej podatności na stres) rodzeństwo; oraz nadopiekuńczość,
przemieszaną z wrogością, kierowaną przez rodziców do pacjenta [Mueser,
Gingerich 1996; Kuiper i in. 1997].

Czynniki społeczno-kulturowe (przekonania, wartości, praktyki religijne,

organizacja rodziny) wpływają na natężenie występowania schizofrenii w różnych
grupach społecznych, a nawet obszarach geograficznych [Carson i in. 2003]. W
społecznościach tradycyjnych, nastawionych kolektywistycznie (np. Aborygenów)
występuje ona rzadziej, ma lżejszy przebieg, treści zaburzeń odzwierciedlają
elementy danej kultury, a chory otrzymuje więcej wsparcia, bo kultura kładzie
większy nacisk na społeczność niż jednostkę-W społeczeństwie krajów
rozwiniętych stwierdza się wyższą częstotliwość zachorowalności na schizofrenię
w dużych miastach, wśród niższych warstw społeczno-ekonomicznych. Fakty te
wyjaśnia się istnieniem selekcji społecznej tzn. dryfowaniem osób chorych
psychicznie do niższych warstw społecznych (niemożność podjęcia przez nich i
utrzymania pracy, brak wsparcia j opieki ze strony rodziny) oraz doświadczaniem
przez biednych chronicznych stresów psychospołecznych, które u osób na nie
podatnych biologicznie mogą wywoływać choroby psychiczne [Allen (red.) 1977].
W badaniach poświęconych poznawaniu czynników wyzwalających schizofrenię
uzyskano to, że nie istnieje jedna sekwencja przyczynowa, ale kilka rodzajów
destrukcyjnych procesów psychicznych, wynikających z czynników biologicznych,
psychospołecznych i społeczno-kulturowych, a ich rola zmienia się w zależności od
poszczególnego przypadku i obrazu klinicznego choroby (stwierdzona w
badaniach interakcja przyjmuje postać spirali) [Carson i in. 2003; Kosslyn,
Rosenberg 2006].

Praca socjalna z dorosłymi leczącymi się ze schizofrenii obejmuje

motywowanie tej grupy pacjentów do leczenia farmakologicznego i regularnych
wizyt u prowadzącego ich psychiatry, a w przypadku odmowy leczenia i jego
przerwania - zachęcenie do skorzystania z usług specjalistycznych, świadczonych
w domu pacjenta, celem udzielenia mu opieki i wsparcia (materialnego,
emocjonalnego, informacyjnego) w nawrocie choroby. Opieka nad chorym w
środowisku obejmuje rehabilitację psychospołeczną w środowiskowych domach
samopomocy, a cele tej rehabilitacji są takie same, jak w przypadku osób z
zaburzeniami nastroju, co zostało wcześniej już przedstawione (zobacz
podrozdział 2.1.). Kolejnym zadaniem pracownika socjalnego w pracy z pacjentem
ze schizofrenią jest kierowanie go do zamieszkania w hostelu lub mieszkania
chronionego po to, aby umożliwić mu nabywanie umiejętności troszczenia się o
siebie, samodzielnego dbania o miejsce, w którym mieszka, współpracowania z
innymi mieszkańcami, co umożliwia pacjentowi stopniowe wychodzenie ze
społecznej izolacji.

Pracując z rodzinami pacjentów ze schizofrenią pracownik socjalny

koncentruje się na wspólnym tworzeniu wspierającego środowiska dla chorego
(ustalanie zasad życia domowego, umiejętne rozwiązywanie problemów życia
codziennego oraz ewentualnych konfliktów, poprawianie komunikacji
wewnątrzrodzinnej) oraz na motywowaniu członków rodziny do korzystania z
grup spotkaniowych dla rodzin osób chorych psychicznie, organizowanych przez
środowiskowe domy samopomocy dla osób z zaburzeniami psychicznymi. W czasie
tych spotkań rodziny dowiadują się 0 biologicznych przyczynach schizofrenii, co
pozwala im na uporanie się z poczuciem winy lub krzywdy za zaistnienie
schizofrenii w ich domu. Ponadto uczą się modyfikować wyrażanie silnych
negatywnych uczuć tak, aby nie zwiększać poziomu napięć wewnątrz rodziny
oraz chwalić swego chorego za każdy przejaw pozytywnie zmienionego
postępowania i zachęcać go do samodzielności w podstawowym zakresie (higiena
osobista, estetyczny wygląd, przestrzeganie zasad życia rodzinnego, pomoc w
pracach

domowych).

Rodzinna

grupa

spotkaniowa,

choć

powołana

instytucjonalnie, może z czasem stać się grupą samopomocową, spontanicznie
udzielającą je; członkom wsparcia, szczególnie w nawrotach choroby, z którymi

każdy pacjent i jego bliscy, niestety, muszą się liczyć. Schizofrenia jest, bowiem
chorobą zaleczalną, lecz nieuleczalną.

4. Klasyfikacja i symptomy zaburzeń wieku senioralnego tj. po 65 roku życia

Żyjemy w niełatwych dla starości czasach: podeszły wiek uważa się nie za
ukoronowanie spełnionego życia, ale za skazę, której należy się wstydzić.
Seniorzy nie mają miejsca i rangi należnej im za zasługi, jakie mają dla
społeczeństwa, odpowiednie dla ich doświadczenia, mądrości i godności. Szkoda,
gdyż ze zmarszczkami przybywa doświadczeń, krzepnie charakter i osobowość,
dojrzewa mistrzostwo życia, a nawet duma z tego, że od pan dziesiątek lat udaje
się wychodzić z kryzysów, problemów, chorób, utrat wszelakich. Badania
gerontologów pokazały cztery rodzaje starzenia się i odpowiadające im grupy
ludzi w wieku senioralnym. Do grupy pierwszej zaliczono tych, którzy ze względu
na stan psychofizyczny i umysłowy wymagają opieki (w tym instytucjonalnej, a
nie tylko rodzinnej). Do drugiej, najbardziej licznej grupy należą seniorzy, którzy
zachowali zdrowie fizyczne, psychiczne, ale mają obniżone zainteresowania,
dynamizm życiowy. Są na ogół pogodni, pożyteczni, pracowici, czują się potrzebni,
ze stoicyzmem przyjmują fakt nadchodzącego odejścia. Do grupy trzeciej należą
tzw. wielcy starcy, których cechuje wysoki poziom aktywności społecznej,
użyteczności życiowej, dojrzałości emocjonalnej, entuzjazm dla pracy, którą
wykonują, posiadają dalekosiężne cele i mądrość starego człowieka, pozwalającą
wykorzystywać możliwości, jakie niesie podeszły wiek. Czwarta grupa obejmuje
tych, którzy stracili zdrowie, nieraz nawet poczucie rzeczywistości i z tego
względu wymagają stałej opieki - rodzinnej i instytucjonalnej [Straś-Romanowska
2000; Zych 1999].

Pracą socjalną obejmuje się seniorów z pierwszej i czwartej grupy, są to

bowiem te osoby, u których najsilniej zaznaczyły się zmiany somatyczne i
ośrodkowego układu nerwowego (mózgu). Na liście kłopotów somatycznych są:
choroby układu krążenia (najniebezpieczniejsze jest nadciśnienie), choroby
zwyrodnieniowe stawów, osteoporoza, cukrzyca, choroby nowotworowe. Zmiany
ośrodkowego układu nerwowego w wieku starczym powodują chorobę Pieką,
Alzheimera, Parkinsona, Huntingtona, zespoły otępienne, depresyjne, psychozy
starcze, zespół Diogenesa, zmiany osobowości i zachowania [Kapłan, Sadock
1995; Parnowski 2002; Pużyński (red.) 1993]. Chorobom somatycznym i
psychicznym ludzi w podeszłym wieku towarzyszy materialne zubożenie i izolacja
społeczna, które są dodatkowym stresem dla tych ludzi.

Otępienie,

dawniej

nazywane

zespołem

psychoorganicznym,

współwystępuje z chorobami mózgu. Cechują go zaburzenia pamięci (najpierw
krótkotrwałej, a wraz z pogłębianiem się procesu otępiennego - długotrwałej),
zaburzenia uwagi, percepcji, myślenia, planowania, komunikowania się z ludźmi.
Zaburzenia funkcji poznawczych uniemożliwiają uczenie się rzeczy nowych,
utrudniają orientację, co do czasu, miejsca, własnej osoby, dokonywania
racjonalnych wyborów i zachowywania się w przewidywalny sposób. Zmiany
emocjonalne obejmują nietrzymanie afektu (krzyk, wybuchy złości nieadekwatnej
do przyczyn zewnętrznych), obniżony nastrój naprzemiennie z euforią (tzw.
chwiejność afektywna). Z zespołem otępiennym współwystępuje zaburzone
funkcjonowanie społeczne (spowodowane zaburzeniami osobowości), upośledzenie
zdolności wykonywania codziennych obowiązków i samoobsługi, czasami
rozhamowanie seksualne oraz zaburzenia funkcji fizjologicznych.

W depresji ludzi starych dominuje: niepokój, smutek, dysforia, dystymia,

smutek i żałoba, zobojętnienie emocjonalne, trudności w zasypianiu, wycofanie
się z relacji społecznych, utrata zainteresowań, skargi na zaburzenia pamięci i

trudności somatyczne. Z rzadka pojawia się poczucie winy oraz urojenia
nihilistyczne. Samobójstwa ludzi starych są częstsze niż u ludzi w młodym wieku
(26 na 100 tyś.), a przyczyną tego jest oporność depresji starczej na leczenie
farmakologiczne.

Do psychoz występujących w wieku podeszłym poza zaburzeniami

afektywnymi i zaburzeniami świadomości należą zespoły urojeniowe (szczególnie
prześladowcze i ksobne) i urojeniowo-omamowe. Treści psychotyczne koncentrują
się wokół własnego zdrowia, mieszkania, bezpieczeństwa, właściwego
traktowania przez innych ludzi. W obrazie zaburzeń psychotycznych ludzi
starych pojawia się nieuzasadnione zbieractwo rzeczy nieprzydatnych tzw. zespół
Diogenesa oraz reakcje dekompensacyjne (utrata celów życiowych).

Zmiany osobowości i zachowania ludzi w wieku senioralnym spowodowane

są samotnością, izolacją, utratą zdrowia fizycznego, finansów, żałoba, utrata
Poczucia bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego. Ich efektem jest uczucie
pustki życiowej, ból, lęk, bezsilność, bezradność, nieufność, wybuchowość,
nadmierna wrażliwość na zmiany w otoczeniu oraz we własnym życiu
codziennym, negatywny bilans życiowy, wycofywanie się z aktywności społecznej i
czynności codziennych, które powiększają cierpienie wewnętrzne.

Główną zasadą pracy socjalnej z osobami w wieku senioralnym jest

leczenie oraz opiekowanie się nimi w środowisku zamieszkania, a celem -
poprawianie, jakości życia codziennego starego człowieka i opieki nad nim.
Podstawowym zadaniem pracownika socjalnego jest ocena funkcjonowania
fizycznego, psychicznego i społecznego starego człowieka, jego potrzeb
mieszkaniowych, pieniężnych. Ocena obejmuje samowystarczalność seniora,
zagrożenia jego życia, deficyty zmysłowe, zdrowie somatyczne oraz psychiczne,
picie, palenie, gromadzenie przedmiotów. W zależności od oceny powyższych
aspektów psychospołecznego funkcjonowania człowieka starego pracownik
zachęca go do skorzystania z usług opiekuńczo-pielęgnacyjnych lub
specjalistycznych w domu albo wspólnie podejmują decyzję o umieszczeniu go w
domu pomocy społecznej, placówce dającej schronienie, wsparcie, opiekę i
towarzystwo innych ludzi [Kozaczuk 1999].

Podsumowując rozważania poświęcone pracy socjalnej z osobami z

zaburzeniami psychicznymi, bez względu na ich wiek, pragnę zaproponować
„zawodowym pomagaczom" schemat siedmiu „z", porządkujących działania
pomocowe: Zobaczyć; Zdiagnozować; Zrozumieć; Zareagować; Zachęcić do zmiany;
Zmieniać; Zrezygnować, gdy okoliczności tego wymagają. Mam nadzieję, iż owe
„z" umożliwią niegubienie się w ogromie potrzeb ludzi zagubionych w swym życiu
i otoczeniu społecznym.

Bibliografia:

1. Allen V. (red.), Psychologicalfaclors ofpoverty, Chicago 1977.
2. Bilikiewicz A., Strzyżewski W. (red.), Psychiatria, Warszawa 1992.
3. Brown J., Pollitt E„ Niedożywienie i ubóstwo a rozwój umysłowy, „Świat

nauki" 1996, nr 4.

4. Browne K., Herbert M., Zapobieganie przemocy w rodzinie, Warszawa

1999. Carson R., Butcher J., Mineka S., Psychologia zaburzeń, t. I-II,
Gdańsk 2003. Dąbrowski S., Środowiskowe domy samopomocy jako formy
oparcia społecznego, „Psychiatria Polska" 1998, nr 4.

5. Glaser D., Frosh S., Dziecko wykorzystywane seksualnie, Warszawa 1994.
6. Herman J., Przemoc, Gdańsk 1999.
7. Heyne D., Rollings S., Niechęć do szkoty, Gdańsk 2004. Kapłan H., Sadock

B., Psychiatria kliniczna, Wrocław 1995.

8. Kawczyńska-Butrym Z., Niepełnosprawność - specyfika pomocy społecznej,

Katowice 1998.

9. Kendall Ph., Zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji, Gdańsk 2004.

Kielin J., Jak pracować z rodzicami dziecka upośledzonego, Gdańsk 2002.
Kościelska M., Oblicza upośledzenia, Warszawa 1995. Kowalik S.,
Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych, Katowice
1999.

10. Kozaczuk L., Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej, Katowice

1999. Kuipers L., Leff J., Lam D., Praca z rodzinami chorych na
schizofrenią, Warszawa 1997. Meder J., Schizofrenia, [w:] J. Meder (red.),
Praca socjalna z osobami z zaburzeniami psychicznymi, Katowice 2002.

11. Meder J. (red.), Trening umiejętności społecznych w rehabilitacji zaburzeń

psychicznych, Warszawa 1996.

12. Mueser K., Gingerich S., Życie ze schizofrenią, Poznań 1996. Pakuła Z.,

Upośledzenie umysłowe, [w:] J. Meder (red.), Praca socjalna z osobami z
zaburzeniami psychicznymi, Katowice 2002. Papolos D., Papolos J.,
Przezwyciężyć depresję, Poznań 1994. Parnowski T., Zaburzenia
psychiczne organiczne, [w:] J. Meder (red.), Praca socjalna z osobami z
zaburzeniami psychicznymi. Katowice 2002. Pietrzyk A., Harwardzki
model podejmowania decyzji o przymusowej hospitalizacji, „Postępy
psychiatrii i neurologii" 1997, nr 6.

13. Pietrzyk A., Samopomoc wkracza w obszar psychiatrii, „Auxilium Socjale"

1998, nr 2. Pietrzyk A., Style wychowywania dzieci w polskich ubogich i
zamożnych rodzinach.Podobieństwa i różnice, „Problemy rodziny" 2001, nr
2. Pietrzyk A., Nowicka B., Portrety psychologiczne samotnych matek,
„Małżeństwo i Rodzina" 2005, nr 1-2.

14. Pospiszyl I., Przemoc w rodzinie, Warszawa 1999.
15. Pużyński S. (red.), Leksykon psychiatrii, Warszawa 1993.
16. Rosenham D., Seligman M., Psychopatologia, t. I-II, Warszawa 1994.
17. Sęk H., Wprowadzenie do psychologii klinicznej, Warszawa 2001.
18. Straś-Romanowska M., Późna dorosłość. Wiek starzenia się, [w:] B.

Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka,
Warszawa 2000.