O KOMUNIKACJI Z OSOBAMI ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI PORADNIK

Wprowadzenie

Szkolenie rodziców i opiekunów

Edukacja/ Grupy wsparcia

Nie jest łatwo być rodzicem. Rola ta wiąże się ze zmartwieniami, odpowiedzialnością, czasem i
zrozumieniem.

Opieka nad osobą cierpiącą na zaburzenia psychiczne jest jeszcze trudniejsza. Oznacza ciągłą
walkę z chorobą, uprzedzeniami, samym sobą i całym światem. Oznacza potrzebę uzyskiwania
coraz większej wiedzy, kontroli i narzędzi kiedy ktoś przechodzi głęboki kryzys i chce porzucić
wszystko. Oznacza również ciągłe zaczynanie od początku, komunikowanie się, bycie
wysłuchanym i zrozumianym.

A co z tobą? Kto zaopiekuje się tobą?
(Dr Florian Koleci, Estuar Foundation)

Opiekunowie

Opiekunowie osób z chorobami psychicznymi odgrywają kluczową rolę w systemie opieki
zdrowia psychicznego, jednakże ich potrzeby są często niedostrzegane, niezrozumiane,
niedoceniane lub całkowicie pominięte. Opiekowanie się krewnym z ciężką chorobą psychiczną
może doprowadzić do głębokiego nadwerężenia nie tylko samego opiekuna ale także przyjaciół i
innych członków rodziny. Edukacyjne grupy wsparcia oferują wielu opiekunom drogę do
odnalezienia siebie i uczenia się pomiędzy ludźmi o podobnych doświadczeniach. W ten sposób
grupy te dostarczają pewne poczucie kontroli nad zazwyczaj chaotycznym życiem opiekunów.
Niniejszy artykuł pragnie podkreślić edukacyjną i normatywną, raczej niż terapeutyczną, naturę
tego rodzaju działalności.

Historia i rozwój ruchu edukacyjno-samopomocowego.

Koncepcja edukacyjnej samopomocy nie jest nowa. Takie formy organizacji są "szczególnie
widoczne podczas okresów społecznej fragmentacji i niepokoju, charakteryzujących się utratą
więzi międzyludzkich i alienacją" (Chapman 1997:50). Fenomen ten dało się zaobserwować już
w osiemnastym i dziewiętnastym wieku, kiedy to w odpowiedzi na rewolucję przemysłową,
rozwinęły się unie i towarzystwa.

To właśnie w tym okresie działał Nikolai Frederik Severin Grundtvig (1783-1872). Był on
wpływowym duńskim pisarzem, nauczycielem i politykiem, prekursorem idei nauki trwającej
przez całe życie. Grundtvig przełamał się przez sztywne, nie pozwalające się rozwijać struktury
literackie i akademickie tamtejszego okresu i zaangażował duńską populację (a teraz, poprzez
Unię Europejską, resztę Europy) w swoje innowacyjne projekty edukacyjne. Jego myśli były
najpierw rozpowszechniane przez nauczycieli w ludowych szkołach średnich. Szkoły te nie
uczyły według ustalonego ściśle sylabusu ani też nie przygotowywały do żadnych końcowych
egzaminów. Na podstawie luźno sformułowanych planów Grundtvig'a, szkoły te powstały w
wielu częściach kraju, poczynając od Rodding w 1844 roku.

Ogólna "edukacja", pomocna przy rozwiązywaniu codziennych problemów i życiu jako
obywatel zastąpiła akademickie i wąsko ukierunkowane zawodowe szkolenie. Praca Grundtvig'a
jako teologa, humanisty, poety i edukatora była wiekopomna. Był rzecznikiem wolności, która
zapewniała każdemu obywatelowi taki sam potencjał na życie i codzienne działanie jakie ten
obywatel życzyłby swojemu sąsiadowi. Poprzez szczęście zaś rozumiał "prawo do bycia sobą".
W czasach, gdy Europa kształciła i ceniła intelektualną i artystyczną elitę, Grundtvig, starając się
sprostać licznym potrzebom edukacyjnym, przyjął sposób patrzenia zwykłego człowieka. Każdą
formę przymusu, w życiu intelektualnym czy duchowym, spostrzegał jako coś perwersyjnego.
Argumentował zaś silnie za prawem do wyboru. Był rzecznikiem dyskusji słownych i głównym
narzędziem edukacyjnym uczynił konwersację, z żywą wymianą zdań pomiędzy stronami.

Pomysły Grundtvig'a wciąż głęboko dotykają naszej rzeczywistości, szczególnie poprzez użycie
edukacyjnych i samopomocowych grup opiekunów, gdzie ustne dyskusje są głównym środkiem
wymiany opinii, doświadczeń i uczenia się. To właśnie od przełomowej pracy Grundtvig'a
pochodzi idea tego artykułu, mianowicie Edukacji Opiekunów (poprzez całe życie) przy pomocy
grup edukacyjno-wspierających.

Opisana powyżej ogólna reakcja na rewolucję przemysłową była prototypem dla późniejszych
ruchów edukacyjno-samopomocowych. Na przykład ruchy antywietnamskie czy wyzwolenia
kobiet w połowie dwudziestego wieku nie tyko zaznaczyły reakcje przeciw władzy ale były
również katalizatorami bardziej współczesnych form samopomocy i edukacji. Te i inne grupy nie
posiadające prawa wyborczego ze względu na rasę, pochodzenie etniczne lub upośledzenie,
zostały utworzone jako reakcja na władzę i biurokrację, politykę wykluczenia i dyskryminacji w
społeczeństwie. Ruch samopomocowy jaki dziś znamy wyłonił się więc z potrzeb jednostek i
rodzin stojących przed głównym życiowym kryzysem.

Przy rozwoju ruchów samopomocowych podkreśla się stymulującą rolę kilku czynników. Są to
m.in. (Chapman 1997, Jacobs i Goodman 1989):
Erozja tradycyjnych struktur rodziny
Niepowodzenie służb zajmujących się zdrowiem psychicznym we właściwym zaadresowaniu
lub zaspokojeniu potrzeb tych, którzy usiłują skorzystać ze świadczeń, szczególnie zaś tych,
którzy należą do grup mniejszościowych, mają niższe dochody lub zmagają się z poważną
chorobą.
Większa akceptacja uczenia się, wsparcia społecznego oraz wiedzy zdobywanej przez
doświadczenie, a wszystko to widziane jest jako cenne nabytki w utrzymaniu zdrowia
Postęp w medycynie, który zwiększył proporcję osób w podeszłym wieku i towarzyszących
temu chronicznych problemów medycznych
Różnorodne ruchy obywatelskie i praw konsumenta, które stymulowały wzrost poczucia
osobistych praw, co z kolei zwiększyło pragnienie kontroli nad własną opieką zdrowia

Początki ruchu samopomocy w zdrowiu psychicznym

Geneza samopomocy na poziomie ogólnym jak i w dziedzinie zdrowia psychicznego jest ściśle
związana z głównymi zmianami społecznymi. Po reformach w dziewiętnastym wieku, uwięzienie
stało się przeznaczeniem (czy też karą) dla tych zaklasyfikowanych jako lunatycy czy oszołomy.
Jednakże wraz z nastaniem końca ery instytucjonalizacji w latach 1950-60, zakłady

psychiatryczne przestały być centrami systemu leczenia psychiatrycznego. Obecnie coraz częściej
oczekuje się, że ludzie cierpiący na różne dolegliwości psychiczne będą żyć i korzystać z leczenia
w społeczności. Gross i Vine (1991) stwierdzają, że wiele rodzin "jest sfrustrowanych przez
system opieki psychiatrycznej, który nie bierze pod uwagę ich potrzeb. Są rozczarowani przez
nieadekwatność programów dla ich krewnych i rozzłoszczeni przez negatywne doświadczenia
współpracy ze specjalistami i pracownikami klinik” (zaczerpnięte z Constantino i Nelson 1995).
Brak świadczeń i wynikająca z tego frustracja rodzin, które same muszą troszczyć się o swych
chorych psychicznie krewnych, doprowadziły do powstania ruchów edukacyjno-
samopomocowych służących wsparciem dla członków rodzin osób z poważnymi chorobami
psychicznymi. Przez ostatnie dwadzieścia lat ilość ich szybko wzrastała, należy więc
wnioskować, że opiekunowie są bardzo zaangażowani w samopomoc i proces edukacyjny.

Kim są opiekunowie?

"Niewiele osób staje się opiekunami poprzez racjonalną decyzję co do tego co chcą zrobić ze
swoim życiem" lecz raczej "rola opiekuna wdrapuje się na ich barki kiedy staje się jasne, że
krewny będzie potrzebować pomocy dłużej, niż ktokolwiek się spodziewał" (Berry 1997).

W dziedzinie zdrowia psychicznego rozwinęły się dwa rodzaje grup edukacyjno-
samopomocowych: skupiające ludzi, którzy sami doświadczyli problemów ze zdrowiem
psychicznym (mówią o sobie "konsumenci", "pozostali przy życiu" lub "użytkownicy świadczeń",
w zależności od państwa z którego pochodzą i/lub od ich pozycji) oraz te, skupiające rodziców
oraz członków rodzin osób z zaburzeniami psychicznymi. Krewni (włączając w to przyjaciół,
rodzinę i małżonków) często są określani jako "opiekunowie", "krewni", "rodzina" lub "wtórni
konsumenci". Terminologia wciąż ulega modyfikacji wraz z rozwojem dyskursu na temat
zdrowia psychicznego. Jeszcze jednym krokiem na przód są grupy pracowników opieki
zdrowotnej, którzy codziennie stawiają czoło stresowi pracy z poważnie chorymi lub
umierającymi. Czasami grupy zawierają wszystkie trzy wymienione kategorie osób.

Istotna rola jaką odgrywają opiekunowie nie może być nigdy przeceniona. Od czasów końca
instytucjonalizacji i wynikającego z tego podkreślania opieki społeczności lokalnej, coraz
bardziej przyjmowano, że rodziny wezmą na siebie dużą część odpowiedzialności za opiekę nad
osobami ze stwierdzoną, na przykład, schizofrenią. Duża ilość literatury dziś dostępnej podkreśla
rolę opiekunów. Mówi się o nich "spoiwo, które utrzymuje system w spójności", "para
profesjonaliści, którzy odgrywają znaczącą rolę w systemie opieki psychiatrycznej” (Ambrowitz
i Coursey 1989), "koordynatorzy świadczeń i reprezentanci prawni upośledzonych krewnych"
(Winefield i Harvey 1995) jak również "pierwotne źródło opieki dla osób ciężkimi chorobami
psychicznymi ....zapewniają mieszkanie, finansową pomoc, towarzystwo i wsparcie emocjonalne"
(Pickett-Schenk et al. 2000). W świetle tych ról idea "uczenia się przez całe życie" jest próbą
wyjścia na przeciw potrzebom wsparcia i potrzebom edukacji różnych grup opiekunów.

Jakie są potencjalne korzyści z edukacyjnych grup wsparcia?

Korzyści płynące z edukacyjnych grup wsparcia zostały obszernie udokumentowane w
literaturze. Dzięki nim można zyskać m.in.: okazję do otworzenia się, więź emocjonalną,
wspólne cele, psychologiczną edukację i dostosowanie się do zamian w życiu. Grupy te
podkreślają znaczenie wymownych, grupowych programów, których zagadnienia wywołują

edukacyjne, psychologiczne i fizyczne korzyści (Davidson et al. 2000). A używając słów Jacobs'a
i Goodman'a (1989): "Nowy członek, który często czuł się napiętnowany i krytykowany (lub w
najlepszym razie izolowany i niezrozumiany), często znajduje natychmiastową akceptację jako
członek grupy. Czasami to zdumiewające doświadczenie staje się ważnym krokiem w stronę
kognitywnych, emocjonalnych i behawioralnych zmian koniecznych do bardziej efektywnego
funkcjonowania i poprawy jakości życia".

Korzyści jakie można uzyskać dzięki uczestnictwu w edukacyjnych grupach wsparcia są często,
znowu podzielone na dwie kategorie: obiektywne (praktyczne) jak i subiektywne (emocjonalne).
Warunkiem odniesienia tych korzyści jest uczestnictwo w odpowiedniej grupie wsparcia w
odpowiedniej chwili (tzn. na właściwym etapie życia opiekuna).

Biorąc jako przykład opiekunów osób chorych na schizofrenię, na poziomie obiektywnym,
korzyści obejmują wzrost wiedzy na temat schizofrenii, wzrost inteligencji emocjonalnej
opiekuna i demistyfikacja choroby. Równocześnie następuje też rozwinięcie świadomości co do
dostępnych świadczeń jak również zwiększenie umiejętności rozwiązywania problemów.
Dostarczane są praktyczne sugestie i rady jak postępować z trudnymi zachowaniami, odkrywane
są nowe sposoby myślenia, czucia i podchodzenia do doświadczeń życiowych. Następuje też
zmiana sposobu spostrzegania choroby: od obwiniania siebie do poglądu, że problemy krewnego
są spowodowane biologicznym rozstrojem".

Rezultaty związane z subiektywnymi korzyściami wynikają bezpośrednio z dzielenia się
doświadczeniami i poczucia wsparcia wytworzonego w grupie. Stworzona jest szansa
porównania kłopotliwych położeń, zmniejszenia negatywnych emocji, utworzenia przyjaźni i
odnowienia społecznych powiązań. Pozwala to też uświadomić sobie, że nie jest się samym, daje
okazję bycia wystawionym na działanie pozytywnych modeli oraz daje poczucie powszechnego
zrozumienia i odnowionej nadziei.

Uświadomienie ludziom, że nie są sami ze swoimi zmaganiami jest możliwe dzięki
sprzymierzeniu się ze sobą nawzajem członków o podobnych doświadczeniach. Następuje proces
identyfikacji. Co więcej, ludzie mający podobne doświadczenia mają ogromną możliwość
zrozumienia i zaakceptowania innych członków (Rootes i Aanes 1992).

Czy są jakieś słabe elementy grup edukacyjno-wspierających?

Jak każde działania interwencyjne, grupy edukacyjno-wspierające mają swoje słabe punkty.
Jednym z głównych problemów nadmienianych w literaturze jest poczucie pesymizmu, które
może się wytworzyć przez relacje opiekunów o swoich najgorszych doświadczeniach. Część
badań przeprowadzonych przez Karp'a i Tanarugsachock'a (2000) była oparta na
dokumentowaniu długoterminowych obserwacji grup. Zauważono, że: "Nowoprzybyli dowiadują
się od weteranów też niepokojących rzeczy. Czasami wzdrygają się, kręcą głowami z
niedowierzania i głośno wzdychają, kiedy dowiadują się, że wielu regularnych członków grupy
zajmuje się chorą osobą od lat, a nawet dekad. Chociaż, co prawda, wypowiedzi ich są
przeplatane optymistycznymi wzmiankami o nowych lekach, nowych sposobach leczenia i
postępie jakie dokonały ich ukochane osoby, to jednak wyrazy nadziei wydają się być istotnie
zaprzeczone przez ich własne biografie”.

Edukacja emocjonalna i wsparcie

Fundamentalną cechą każdej edukacyjnej grupy wsparcia jest, po prostu, emocjonalne wsparcie i
nauka. Jak już było używane wcześniej, terminy: edukacyjna grupa wsparcia, grupa wsparcia czy
grupa samopomocy są często wymienne. Wynika z tego, że podstawowe cechy procesu wsparcia
(włączając w to ogólną charakterystykę i korzyści do odniesienia) są takie same jak w procesie
samopomocy, o którym mowa była wcześniej.

Aspekt wspierania w jakiejkolwiek grupie zajmuje się bardziej obciążeniami subiektywnymi
przez zapewnienie środowiska w którym opiekunowie mogą:

porównać kłopotliwe położenia
zmniejszyć negatywne emocje, zwiększyć edukację emocjonalną
utworzyć przyjaźnie
odtworzyć społeczne kontakty
zmniejszyć izolację
rozbudzić nadzieję i
skupić się na pozytywnych modelach w grupie.

Dostarczanie informacji

Ten komponent nie powinien być mylony z psychoedukacją czy programami edukacji rodzinnej,
gdyż istnieje między nimi fundamentalna różnica w sposobie dostarczania usług. Programy
edukacyjne są generalnie dostarczane przez użytkowników lub byłych użytkowników opieki
psychiatrycznej, opiekunów jak i profesjonalistów zdrowia psychicznego, a wszystko to w
określonej ramie czasowej. Natomiast dostarczanie informacji w edukacyjnej grupie wspierającej
jest bardziej doraźne z natury dokonywane na różne sposoby, m.in.:

Mówcy gościnni, np. użytkownicy i byli użytkownicy opieki psychiatrycznej, pracownicy klinik,
prawnicy i inne osoby pracujące w dziedzinie świadczeń,
Książki i ulotki, które są przynoszone na spotkania przez komitet organizujący,



Filmy video, które są pokazywane grupie

Potencjalne korzyści jakie można uzyskać z dostarczenia informacji jest wiele i są bezpośrednio
związane ze zmniejszeniem obiektywnych obciążeń oraz obejmują szkolenia, które prowadzą do:

Wzrostu wiedzy na temat schizofrenii
Wzrostu wiedzy na temat dostępnych świadczeń
Demistyfikacji choroby
Zwiększenia zdolności rozwiązywania problemów i inteligencji emocjonalnej
Wzrostu umiejętności radzenia sobie
 Wpływ na ograniczenie negatywnych skutków choroby

Edukacja rodzinna

Jak już wspomniano wcześniej psychoedukacja jest odmienna (chociaż jest częścią procesu
uczenia się przez całe życie) od edukacji pochodzącej z grup wsparcia. Cechą programów
psychoedukacyjnych jest wiedza dostarczana przez specjalistów zdrowia psychicznego w
zorganizowanej formie, jako sposobie utrzymania pod kontrolą tego, co uważają za swój obszar.
Programy te mają w zamyśle szkolenie rodzin na temat chorób psychicznych i ich leczenia, jak
również wychodzą naprzeciw potrzebie rozwinięcia umiejętności komunikacji i rozwiązywania
problemów aby zredukować napięcia rodzinne i pokierować zachowaniem krewnego bardziej
efektywnie (Kane et al. 1990).

W literaturze dokonywano także rozróżnienia pomiędzy modelami psychoedukacji i edukacji
rodzinnej (trwającej całe życie). Dokonują go m.in. Pickett-Schenk et al. (2000):

"Modele psychoedukacyjne są typowymi rozszerzeniami leczenia i skupiają się głównie na
wynikach osób z nich korzystających, podczas gdy modele rodzinnej edukacji (trwającej całe
życie) są niepowiązane z leczeniem i skupiają się na polepszeniu rezultatów rodziny poprzez
zwiększanie rodzinnych kompetencji aby lepiej dawać sobie radę z chorobą krewnego. Programy
edukacji rodzinnej są zazwyczaj krótkoterminowe. Trwają od jednego dnia do trzech miesięcy i
mogą być prowadzone przez osoby, które korzystają lub korzystały z opieki psychiatrycznej, przez
profesjonalistów, członków rodzin lub przez zespoły członków rodzin będących
profesjonalistami”.

O programach edukacji rodzinnej często dyskutuje się w literaturze jako że odnoszą się one do
tradycyjnych grup wsparcia. Przeprowadzono wiele badań próbując dowieść wyższość jednej
formy nad drugą. Jednakże z rezultatów wynika nieuchronnie, że obie formy interwencji są
rekomendowane ponieważ każda ma unikatowe zalety. „Początkujący” opiekunowie potrzebując
szybkiego dostępu do informacji najbardziej skorzystają w krótkich, dopasowanych do tego
programach w modelu edukacji rodzinnej. Bardziej „zaawansowani” opiekunowie,
zainteresowani znalezieniem wspierającego środowiska, znajdą go w bardziej tradycyjnych
grupach wsparcia.

ROZDZIAŁ 1

METODYKA NAUCZANIA DOROSŁYCH

KSZTAŁCENIE USTAWICZNE

Społeczeństwo oparte na wiedzy wraz z wszystkimi tego faktu implikacjami, w sferze
ekonomicznej, społecznej i politycznej, pomaga szybciej zaadoptować się do nadchodzących
zmian, co oznacza ustawiczne „kształcenie się”. Co oznacza „ustawiczne kształcenie się”?
Oznacza przyswajanie nowych doświadczeń i wiedzy oraz adaptowanie ich do nowych sytuacji
poprzez rozwój nowych umiejętności, zdolności i kompetencji.

Kształcenie ustawiczne stało się priorytetem w krajach europejskich, których celem jest łatwy
dostęp do edukacji, inwestowanie w rozwój zasobów ludzkich, poprawa jakości metodyki
nauczania, doradztwo i dostosowywanie oferty edukacyjnej do partykularnych potrzeb odbiorców

oraz stworzenie efektywnych, wzajemnie się uzupełniających połączeń, pomiędzy państwowym i
prywatnym szkolnictwem.

Jakie są korzyści kształcenia ustawicznego?

1. Lepsze kwalifikacje zawodowe, integracja na rynku pracy, ekonomiczna efektywność
2. Aktywni, odpowiedzialni obywatele angażujący się w życie społeczności lokalnych
3. Poprawa komunikacji i stosunków międzyludzkich w małych grupach (takich jak

rodzina), grupach zawodowych, grupach opartych na więzach przyjaźni oraz w całym
społeczeństwie.

Nasza wiedza wyniesiona ze szkoły nie jest już wystarczająca, aby poradzić sobie ze zmianami
społecznymi i nowymi sytuacjami, przez które przechodzimy. Dlatego też pojawia się potrzeba
jej uaktualnienia i dostosowania do potrzeb i problemów codziennego życia.

OBSZARY KSZTAŁCENIA DOROSŁYCH

„W dzisiejszych czasach chcemy planować nasze życie w większym stopniu niż dotychczas;
oczekuje się od nas większego zaangażowania w sprawy społeczności lokalnych. Edukacja,
jako jedyna, jest kluczem do stawienia czoła tym wyzwaniom.”
(Memorandum w sprawie kształcenia ustawicznego, Komisja Europejska, 2001)

Edukacja jest trójwymiarową formą, składającą się z wiedzy, zrozumienia i działania, która
polega na dostosowywaniu się człowieka do świata i świata do człowieka.

Cechą wspólną wszystkich dorosłych jest zaangażowanie w różne role w polityce,
społeczeństwie, rodzinie itp. Działania te powodują konflikty, które mają wpływ na ich
osobowość. Akceptacja zmian jest dla dorosłych bardzo trudna, gdyż pociąga za sobą
modyfikacje strukturalne wzorców, do których przywykli.

Edukacja dorosłych nie jest wyłączne procesem asymilacji, introspekcji i rozwoju, lecz także
procesem restrukturyzacji, uogólnienia i zmiany stosunku do otaczającego świata (społeczeństwo,
praca, rodzina itp.). Niekiedy dorośli przejawiają bierny stosunek do uczenia się, który jest
spowodowany pełnym powściągliwości stosunkiem do zmian, zepsuciem reputacji wśród
znajomych lub strachem przed zbyt dużymi wymaganiami szkoły. Na tej podstawie można
wysunąć wniosek, iż kształcenie dorosłych jest procesem opartym na wiedzy, a w szczególności
działaniami praktycznymi, które wartościują i wprowadzają w życie wiedzę i
doświadczenie.
Doświadczenie życiowe zebrane przez dorosłych oraz ich potrzeba wypowiedzi, zmuszają do
wyboru aktywnych, skupiających się na wyrażaniu opinii, metod nauczania.

Praktycznie cała teoria dotycząca metodyki nauczania zwraca uwagę na fakt, iż efektywność
procesu nauczania jest uzależniona od motywacji. „Koncepcja motywacji jest jedną z najbardziej
znaczących w całej psychologii” (Lindworsky, 1921). „Motywacja jest meta- koncepcją dla
wszystkich fenomenów wyrażających się przez aspirację, życzenie, nadzieję, wolę,
zainteresowanie itp.” (Thomas, 1965). „Jako impuls, motyw jest powodem działania, lecz aby
stać się tym powodem, musi sam zostać wypracowany.; „motywy są w takim samym stopniu
determinowane przez problemy, które napotyka człowiek, w jakim zadania są determinowane
przez motywy.” (Hiebsch, 1966).

Istnienie motywacji tłumaczy się poprzez zmiany w zachowaniu:

motywacja powoduje działanie, uaktywnia podmiot, czyni go aktywnym;

motywacja prowadzi lub orientuje zachowanie na cel;

motywacja produkuje pojedyncze efekty, które intensyfikują bodźce, a dzięki temu
wywierają wpływ na uwagę jednostki;

motywacja powoduje wzrost napięcia.

Powyższe definicje podkreślają znaczenie zrozumienia działania motywacji. Dlatego też jest
bardzo ważne, aby dorośli zrozumieli związek pomiędzy proponowanym działaniem a własnym
zaangażowaniem.

„Model racjonalnego kształcenia dorosłych” (G. Meyer) musi spełnić warunek o
fundamentalnym znaczeniu, a mianowicie musi być „andragoniczny”, co oznacza dostosowanie
do indywidualnych potrzeb dorosłych.

Nowoczesne metody używane w kształceniu dorosłych są metodami eksperymentalnymi nawet,
jeśli sam proces ma charakter zindywidualizowanego i aktywnego uczestnictwa. Metody te są
określone poprzez specyfikę grupy docelowej i różnorodność jej wymagań.

W dalszym ciągu naszych rozważań, zaprezentowane zostaną czynniki, które należy wziąć pod
uwagę w kształceniu dorosłych.

1. Wywieranie wrażenia i stwarzanie sytuacji dogodnej dla recepcji informacji

Często, wywieranie wrażenia i stwarzanie sytuacji dogodnej dla recepcji informacji jest nazywane
uaktywnianiem lub uwrażliwianiem. Oparte jest na zjawisku o charakterze psychologicznym
mówiącym, że zaangażowanie osobiste powoduje zwiększenie aktywności. Uwrażliwienie
pojawia się wraz z emocjami, kiedy działania oparte są na osobistych doświadczeniach oraz
dzięki uaktywnieniu określonych bodźców motywujących. Ważna rolę w całym procesie
odgrywa stworzenie sytuacji problemowej, wymagającej podejścia strategicznego. Uczestnicy
muszą działać w dużym napięciu i zdawać sobie sprawę, że jedynie rozwiązanie problemu
pomoże w odzyskaniu równowagi.

2. Tworzenie bodźców motywujących

Trenerzy organizujący i prowadzący zajęcia dla dorosłych powinni skupić się na podnoszeniu
stopnia zainteresowania, ciekawości oraz odniesieniu proponowanych ćwiczeń do rzeczywistych
sytuacji, gdyż tylko takie działania będą motywujące. Osobiste sukcesy i osiągnięcia prowadzą do
rozwoju pewności własnych działań i umiejętności. Nie należy również zapominać o jasnym
określeniu celu, swobodzie, reputacji społecznej itp.

3. Praca w grupie

Jest to kluczowy element w osiąganiu efektywności kształcenia dorosłych. Grupa powinna mieć
jasno określony cel i tworzyć całość.

4. Cechy trenera

Trener powinien być źródłem informacji i prezentować określony model zachowania, który
pomoże grupie osiągnąć zamierzony cel. Najważniejsze cechy trenera to:

Dobry organizator, przewodnik, lider

Posiada umiejętności interpersonalne (potrafi motywować i poprawnie oceniać działania
uczestników oraz zauważa istniejący w nich potencjał)

Źródło informacji wsparcia i pomocy

Diagnozuje potrzeby i trudności w kształceniu

Kompetentny w swojej dziedzinie

Potrafi pracować w grupie

Jest „duchem ożywiającym” pracę w grupie

Jest ukierunkowany na osiągnięcie sukcesu

Łatwo dostosowuje się do zmieniających się warunków pracy- potrafi je przewidzieć i
wywrzeć wpływ na kształt zmian

Potrafi oceniać i „gasić” potencjalne konflikty.

5. Kontrola i ewaluacja

Kontrola jest ocenianiem uzyskania stopnia mistrzowskiego określonych sytuacji edukacyjnych
oraz stosowanych metod. W szerszym znaczeniu, jest określana przez ewaluację.
Wybierając metody edukacyjne w szkoleniu dorosłych, należy wziąć pod uwagę następujące
czynniki:

Heterogeniczny charakter grupy (dotychczasowe wykształcenie jej członków, ich wiek,
wykonywany zawód, specyfikę problemów, na które jest narażona grupa)

Dorośli mają mało wolnego czasu

Dorośli koncentrują się na rzeczywistych sytuacjach, dlatego też ćwiczenia ich kształcenie
powinno opierać się na ćwiczeniach praktycznych oraz rozwiązywaniu problemów życia
codziennego

Dorośli są niechętni zmianom, ich zdolności poznawcze mają raczej charakter niezmienny

Dorośli cenią zdobyte dotychczas doświadczenie

Dorośli oczekują zmian o silnym oddziaływaniu społecznym

Dorośli unikają teorii.

Każda aktywna metoda nauczania wywołuje określone skutki, gdyż obejmuje definiowanie i
obsadę ról, manipuluje bodźcami motywującymi i jest formą nacisku na uczestników. Trener
może się także spotkać z brakiem zaufania uczestników, które powinno być rozumiane jako
odnoszące się do konkretnej sytuacji, w jakiej znalazła się grupa, a nie skierowane na jego osobę.
Kształcenie dorosłych powinno w coraz większym stopniu wchodzić w zakres działań
kierownictwa firm, jak i być obowiązkową częścią rozwoju nas samych.

UCZENIE SIĘ POPRZEZ DOŚWIADCZENIE. METODYKA

Jak sama nazwa wskazuje, bazą tej metody są nasze doświadczenia, krytyczny ich osąd,
wysunięcie wniosków i wprowadzenie ich w życie. Uczenie się na podstawie własnych
doświadczeń jest istotną częścią życia.
Kształcenie to zakłada nasz retrospektywny pogląd na życie i poznawczy charakter doświadczeń.

Uczenie się z własnych doświadczeń jest ma charakter aktywny. Dorośli patrzą wstecz i
poddają analizie własne postępowanie. Każdy z nich może uczyć się na doświadczeniach
zdobytych przez innych. Każdy sam zadecyduje, która przyswojona przez niego część
wiedzy, zostanie użyta w celu poprawy lub zmiany perspektyw przyszłych perspektyw.

Metodyka kształcenia opartego na zdobytych doświadczeniach ma charakter innowacyjny i
obejmuje zmienny zasób ćwiczeń i zadań, których bazą są zdarzenia „wzięte z życia”. Jakość
tych zdarzeń jest zwiększona poprzez umieszczenie w kontekście edukacyjnym, koncentrującym
się na ich pozytywnych cechach i oferującym możliwości rozwoju komunikacji i zrozumienia w
grupie. Trenerzy ułatwiają przyswajanie wiedzy związanej ze sferą działalności poszczególnych

członków grupy. Natomiast podstawowym zadaniem każdego trenera jest stworzenie w czasie
zajęć przyjaznego, stymulującego, rzeczowego i przynoszącego pożądane efekty środowiska.
Takie podejście do uczenia dorosłych, pozwala im na podejmowanie autonomicznych decyzji
dotyczących osiąganych celów i rezultatów.

ETAPY KSZTAŁCENIA OPARTEGO NA DOŚWIADCZENIACH

Doświadczenie

Jest ono nieodłączną częścią życia. Kształcenie oparte na doświadczeniach życiowych pomoże w
bardziej umiarkowanym spojrzeniu na nasze subiektywne reakcje oraz zwróci uwagę na
obiektywne elementy przeżytych zdarzeń. Same zdarzenia mogą przedstawiać wartość pozytywną
lub też negatywną. W tym drugim przypadku będą depozytariuszami przestarzałych modeli,
procedur i technik. Jakość doświadczenia uzależniona jest od efektywności i bezpieczeństwa
decyzji, podjętej w celu rozwiązania problemu.

Główną cechą doświadczenia jest jego różnorodność.

Przetworzenie

Przetworzenie jest kluczową częścią cyklu kształcenia opartego na doświadczeniach, podczas
którego uczestnicy omawiają wspólnie własne doświadczenia. Mogą to być zajęcia indywidualne,
w małych lub większych grupach. Reakcje poznawcze i emocjonalne uczestników, ulegają w tym
czasie zmianom. Ogólną zasadą procesu komunikacji jest odpowiadanie w sposób selektywny na
pojedyncze przekazy, co oznacza wybór oparty na własnych doświadczeniach, które jednakże
muszą być usystematyzowane według ich rangi.

Podczas tego etapu kształcenia bardzo ważna jest rola trenera jako moderatora. Powinien
stymulować komunikację, zwracać uwagę na przełomowe momenty oraz pomagać uczestnikom
w uzyskaniu krytycznego spojrzenia na swoje doświadczenia.

Ogólnie rzecz ujmując rola trenera sprowadza się do stworzenia koncepcji wydarzenia, która
posłuży do wyciągnięcia wniosków i uogólnień.

Uogólnienie

Jest to etap wyciągania wniosków z uzyskanych wcześniej wzorców.

Zastosowanie

Jeśli kształcenie zostało zdefiniowane jako relatywnie stała zmiana zachowania, to etap
zastosowania ułatwi modyfikację modeli przyszłych zachowań uczestników.

Rola trenera w metodyce kształcenia opartego na doświadczeniach

Zachęcanie do aktywnego udziału w zajęciach

Promowanie współpracy w grupie

Pomoc w stworzeniu związku pomiędzy procesem kształcenia a codziennym życiem

Pomoc w dotarciu do materiałów i osób potrzebnych w czasie zajęć

Udostępnienie własnej wiedzy; nie oznacza to odgrywanie roli eksperta znającego
odpowiedzi na wszystkie pytania.

Różnice pomiędzy kształceniem tradycyjnym a opartym na doświadczeniach

KSZTAŁCENIE TRADYCYJNE

KSZTAŁCENIE OPARTE NA

DOŚWIADCZENIACH

Podejście ucznia

Pasywne

Aktywne

Stosunki z trenerem

Podległość

Współzależność lub niezależność

Odpowiedzialność za uzyskaną wiedzę

Wyłącznie trener

Jest dzielona pomiędzy trenera i ucznia

Źródło wiedzy

Trener jest uważany za eksperta, który wie

wszystko i zna odpowiedzi na wszystkie

pytania

Każdy posiada wiedzę i umiejętności, które

mogą okazać się przydatne dla grupy

Cele kształcenia

Przyswojenie wyłącznie informacji;

przesłanie informacji od trenera do

uczestnika

Nauczyć jak się uczyć i wdrożyć te zasady

do codziennego życia; obustronny transfer

informacji

SZKOLENIE, CO TO JEST?

Cele: uczestnicy zdobędą informacje:
Co to jest szkolenie?
Plusy szkolenia.

Ćwiczenie1- Co to jest szkolenie?
Cel: uczestnicy wiedzą, co to jest szkolenie.

Uczestnicy powinni usiąść w półokręgu zwróceni w kierunku flipchartu.

Przedstaw cele spotkania

Zadaj pytanie: Co rozumiecie pod pojęciem szkolenia? Co to jest szkolenie? i wypisz
odpowiedzi na flipcharcie

Przytwierdź wypisane odpowiedzi na widocznym miejscu

Przedstaw flipchart 1 omawiając z uczestnikami poszczególne jego punkty

Flipchart 1 Co to jest szkolenie?

Pomoc

Świadomy proces oparty na doświadczeniach

Proces niezbędny w celu osiągnięcia wyników

Efektywność

Inwestycja

Redukcja czasu niezbędnego do rozwiązania problemu

Elementy te należy porównać z odpowiedziami podanymi przez uczestników..

Tabela 1 (Teoria)

Szkolenie oznacza....

1. Pomoc innym w uczeniu się, czyli:
-

aby się lepiej komunikować

aby stawić czoła problemom

aby być poinformowanym itp.

2. Świadomy, celowy proces, który dodaje doświadczeniom wartość tak, że „doświadczenia

zdobyte w ciągu 10 lat” są więcej warte niż jedno doświadczenie powtórzone
dziesięciokrotnie.

Względność osiągniętych rezultatów. Byłoby znakomicie, gdyby osiągane rezultaty były
przewidywalne w takim stopniu, w jakim jest przewidywalne odkręcenie kranu- jest
pewne, że popłynie woda. Czasami, rezultatem jest wyłącznie powolna redukcja debetu,
podczas gdy nuda i samozadowolenie zatykają rury, którymi „płynie wiedza”. Czasami,
szkolenie jedynie utrzymuje początkowy stan wiedzy uczestników.

4. Poprawa wyników będzie zauważona nie tylko przez ciebie, lecz i przez osoby, które cię

otaczają. Będziesz w stanie wykonywać zadania, których jeszcze miesiąc temu nie
potrafiłeś.

5. Inwestycja w samego siebie. To jest jak kupno nowego komputera- długoterminowa

strategia sukcesu.

6. Podniesienie umiejętności rozwiązywania problemów tak, aby nasze wysiłki przynosiły

lepsze efekty. Jesteśmy w stanie podnieść efektywność własnych działań poprzez
skrócenie czasu niezbędnego, do rozwiązania problemów.

Ćwiczenie 2: W jaki sposób uczą się dorośli?
Cel: świadomość sposobów uczenia się dorosłych

Uczestnicy powinni usiąść w półokręgu zwróceni w kierunku flipchartu.

Zadaj pytanie: Kiedy dorośli łatwiej przyswajają wiedzę? Wypisz odpowiedzi na
flipcharcie. Użyj metodę burzy mózgów pisząc na flipcharcie początek zdania „Dorośli
łatwiej przyswajają wiedz, gdy...”

Uaktywnij maksymalną liczbę uczestników

Przytwierdź wypisane odpowiedzi na widocznym miejscu

Przedstaw flipchart 2 „Dorośli łatwiej przyswajają wiedzę, gdy...” omawiając z
uczestnikami poszczególne jego punkty (Tabela 2)

Flipchart 2 Dorośli łatwiej przyswajają wiedzę, gdy:

rozumieją użyteczność informacji

cel wysiłków jest zrozumiały

pozwala się im na błędy

bierze się pod uwagę ich doświadczenie

nowe informacje mają związek z już posiadaną wiedzą

otrzymują jasną informację zwrotną

są szanowani i wysłuchiwani

używają swojego doświadczenia w stosunkach z innymi

są w stanie kontrolować proces uczenia się

potrzeba uzyskania dodatkowej wiedzy jest natychmiastowa

mogą się zaangażować w szkolenie

mogą się wymieniać doświadczeniem z innymi

mają czas na przemyślenia

atmosfera na zajęciach nie jest stresująca.

Elementy te należy porównać z odpowiedziami podanymi przez uczestników.

Tabela 2 (Teoria)

Dorośli łatwiej przyswajają wiedzę, gdy:

Rozumieją użyteczność informacji. Dorośli chcą, aby informacje im przekazywane mogły
znaleźć zastosowanie w praktyce.

Cel wysiłków jest zrozumiały. Mają nadzieję, że szkolenie zmieni ich życie oraz życie ich
rodzin na lepsze. Ludzie chcą wiedzieć, w jaki sposób informacje, które zdobywają
pomogą im w codziennym życiu, jaki będzie końcowy rezultat nauki.

Pozwala się im na błędy. Nie ma ideałów. Wszyscy popełniamy błędy, które dają nam
szansę na naukę.

Bierze się pod uwagę ich doświadczenie. Nikt nie wie lepiej od rodzica, co oznacza żyć
przy boku osoby cierpiącej na zaburzenie psychiczne. Doświadczenie już wiele razy
uratowało ich w wielu trudnych sytuacjach.

Nowe informacje mają związek z już posiadaną wiedzą. Rodzice posiadają rozległą
wiedzę nie tylko dzięki zdobytemu doświadczeniu, lecz także dzięki próbom dotarcia do
źródeł informacji. Prawdopodobnie przeczytali o tym w gazecie, oglądali w telewizji lub
też rozmawiali ze specjalistą. Te informacje są dodatkowym elementem w już istniejącym
bagażu doświadczeń.

Otrzymują jasną informację zwrotną. Niektóre rzeczy znamy doskonale, lecz o niektórych
nie mamy nawet pojęcia. Czasami ludzie nie wiedzą, czy robią coś dobrze czy źle. Jasna
informacja zwrotna pomoże im w ocenie własnego postępowania i wprowadzeniu
ewentualnych zmian.

Są szanowani i wysłuchiwani. Każdy ma prawo do wyrażania opinii. Pozwalając drugiej
osobie wyrazić opinię, okazujemy jej szacunek.

Używają swojego doświadczenia w stosunkach z innymi. Odkrywają, że nie są
odosobnieni w swoich przeżyciach i są może inni, którzy również doświadczyli
podobnych zdarzeń. Kto może zrozumieć ich lepiej niż inni rodzice, którzy przeżyli to
samo? Czasami, poprzez takie współdziałanie tworzą się sieci wzajemnego wsparcia.

Są w stanie kontrolować proces uczenia się. Dorośli są świadomi swoich potrzeb i biorą
pełną odpowiedzialność za rezultaty szkolenia.

Potrzeba uzyskania dodatkowej wiedzy jest natychmiastowa. Motywacja w czasie
szkolenia jest maksymalna, gdy jest ono skierowane do rze3czywistych potrzeb
uczestników.

Mogą się zaangażować w szkolenie. Szkolenie powinno być interaktywne. Jeśli dorośli są
aktywnie zaangażowani, to nauka jest efektywniejsza.

Mogą się wymieniać doświadczeniem z innymi. Dorośli bardzo cenią sobie wymianę
doświadczeń.

Mają czas na przemyślenia. Dorośli powinni mieć możliwość spojrzenia
retrospektywnego na swoje dotychczasowe doświadczenia, aby wyciągnąć wnioski, które
będą mogły być użyte w przyszłości.

Atmosfera na zajęciach nie jest stresująca. Odprężająca atmosfera na zajęciach jest
znacznie bardziej efektywna niż stresująca.

Uczenie się na podstawie własnych doświadczeń ma charakter aktywny.

Dorośli powinni mieć możliwość spojrzenia retrospektywnego na swoje dotychczasowe
doświadczenia, aby wyciągnąć wnioski, które będą mogły być użyte w przyszłości.

Każdy dorosły może decydować, jaka część zdobytej na zajęciach wiedzy będzie przydatna w
przyszłości.

Ćwiczenie 3: Bariery w uczeniu się
Cel: świadomość istnienia barier w uczeniu się; identyfikacja barier w uczeniu się

Podziel uczestników na dwie grupy. Każda grupa otrzyma kartki flipchartu i markery.

Daj każdej grupie 5 minut na identyfikację barier w uczeniu się i wpisanie ich na kartkach
flipchartu

Poproś o wybranie przedstawicieli, którzy przedstawią wnioski przed całą grupą
(uczestnicy siedzą w półokręgu, zwróceni twarzami w kierunku flipchartu)

Zaprezentuj flipchart : Bariery w uczeniu się

Porównaj listy zrobione przez uczestników z listą barier przedstawioną na flipcharcie

Flipchart 3- Bariery w uczeniu się

Już to wiem

Wcześniejsze doświadczenie

Zbyt stary, aby się uczyć

Brak pewności siebie

Brak motywacji

Status w organizacji

Źle przygotowane szkolenie

Tabela 3 (Teoria)

Trudności w uczeniu się mogą być spowodowane następującymi przyczynami:
Już to wiem

Bardzo popularne podejście występujące szczególnie często wśród pracowników z dużym
doświadczeniem, którzy uczestniczą w szkoleniu wbrew swojej woli.
W czasie szkolenia należy wykorzystać ich doświadczenie pracy w grupie, a nie próbować
zmienić ich podejście.

Wcześniejsze doświadczenie

Złe wspomnienia dotyczące nieudanych prób kształcenia się mogą mieć bezpośredni wpływ na
dzisiejsze podejście do szkolenia. Mogą oni postrzegać szkolenie jako nieprzydatne, nudne lub
niezrozumiałe. Należy ich maksymalnie zaangażować w tok szkolenia.

Zbyt stary, aby się uczyć

Jest to zwykle podejście będące następstwem braku pewności osiągnięcia wymaganych
wyników. Może to być obawa dotycząca przyszłych zmian, a szczególnie obawa przed nowymi
technologiami. Badania wykazują, że często są oni lepszymi uczniami, a czynnikiem
decydującym jest ich doświadczenie.

Brak pewności siebie

Może przejawiać się ogólnym brakiem zaufania, co do swojej osoby lub też dotyczyć konkretnej
sprawy. Niektórzy uczniowie są nieśmiali i nie potrafią pracować w grupie, co tylko powiększa
ich brak pewności siebie. Należy próbować poprawić ich samoocenę poprzez częste pochwały,
oraz zachęcać do współpracy, jednocześnie unikając „stawiania na świeczniku”.

Brak motywacji

Powody mogą być różnorodne, od osobistych takich jak zły humor lub zmęczenie, poprzez
negatywny stosunek do prowadzącego, a kończąc na braku kontaktu z całą grupą. Poprzez takie
nastawienie mogą nie widzieć sensu szkolenia się i mieć poczucie marnowania czasu.

Status w organizacji

Jeśli uczestnicy szkolenia zajmują w firmie skrajnie różne stanowiska (szef- podwładny), to może
być także powodem napięć. Menedżerowie mogą bać się ośmieszenia. Będą obawiać się
zadawania pytań, aby ich podwładni nie uważali ich za głupich.

Źle przygotowane szkolenie

Szkolenie może być niewłaściwie przygotowane lub nie zaspokajać potrzeb uczestników. Grupa
docelowa nie została poprawnie określona lub materiał rozmija się z poziomem wiedzy
uczestników.

Ćwiczenie 4- Przyswajanie wiedzy

Cel: poznanie poziomów przyswajania wiedzy

Uczestnicy siedzą w półokręgu, zwróceni twarzami w kierunku flipchartu

Przedstaw na flipcharcie poziomy przyswajania wiedzy

Flipchart 4 – Poziomy przyswajania wiedzy

10% przeczytanego tekstu
20% usłyszanej wypowiedzi
30% zobaczonego materiału
50% po usłyszeniu i zobaczeniu
70%, gdy powiemy i napiszemy
90%, gdy powiemy i zrobimy

Tabela 4- Przyswajanie informacji

Uczenie się jest ściśle zależne od minimum uwagi. Zdolność do skupienia się ma
charakter indywidualny i jest bardzo zróżnicowana (jednakże jest ograniczona).

Zmieniając podczas ćwiczenia pomoce naukowe, możemy zwiększyć poziom uwagi
uczestników.

Poziomy przyswajania wiedzy

10% przeczytanego tekstu
20% usłyszanej wypowiedzi
30% zobaczonego materiału
50% po usłyszeniu i zobaczeniu
70%, gdy powiemy i napiszemy
90%, gdy powiemy i zrobimy

Ćwiczenie 5 Tolerancja w stosunku do odmiennych poglądów

Nie ma manii bez konfliktu.
Nie ma zemsty bez konfliktu.
Tak naprawdę,
wszystko prowadzi do konfliktu.

Konflikt oznacza walkę z użyciem przemocy,
z powodów materialnych lub moralnych;
kontrowersyjną sytuację, animozję
(bitwę o podłożu społecznym, ekonomicznym, politycznym itp.)

Podłoże- środowiska społeczne konfliktu (rodzina, współpracownicy, społeczeństwo)
Korzeń- złożone przyczyny konfliktu
Pień (jego różne części)- strony konfliktu
Dziupla- jasno zdefiniowany przedmiot konfliktu
Kwiaty- pozytywne i negatywne emocje stron konfliktu
Liście- konkretne działania stron konfliktu
Owoce- rozwiązanie konfliktu

Każde dojrzałe jabłko, które nie zostało zerwane, spada i daje początek nowemu drzewu
wyrastającemu z jego ziaren. W ten sam sposób konflikt, który nie został rozwiązany w
odpowiednim czasie, zapoczątkuje pojawienie się kolejnego konfliktu.

Cel: demonstrowane zrozumienia innych punktów widzenia w sytuacji „vis- a- vis”
Zasady: Praca nad studium przypadku w grupach będących w bezpośrednim kontakcie

Uczestnikom zostaje przedstawione studium przypadku

Próbują rozwiązać zaprezentowany problem

Jedna grupa popiera strony konfliktu, a druga stoi w opozycji

Na flipcharcie zostają wypisane pozytywne i negatywne rozwiązania, a następnie ich
plusy i minusy

Decyzja końcowa dotycząca sposobu rozwiązania konfliktu jest podejmowana poprzez
obustronne porozumienie grup.

Ćwiczenie 6. Nieznany przyjaciel

Cel: Inicjowanie przyjaźni; promowanie stosunków międzyludzkich

Zasady:

Uczestnicy są podzieleni na dwie grupy wg określonych kryteriów: wiek, płeć, wspólne
zainteresowania, sympatie itp.

Każda osoba w pierwszej grupie wylosuje kartkę z imieniem osoby z drugiej grupy, która
w ten sposób stanie się jej „sekretnym przyjacielem” na czas trwania zajęć.

Zadaniem członków pierwszej grupy będzie próba nawiązania przyjaznych stosunków z
wylosowaną osobą, poprzez np. wysyłanie małych prezentów (bezpośrednio lub przez
trzecią osobę), pisanie na tablicy lub wkładanie do torebki krótkich wiadomości itp.
Wszystkie działania muszą oczywiście być anonimowe.

Na końcu zajęć imiona nieznanych przyjaciół zostaną ujawnione.

Ćwiczenie 7. Odgrywanie ról

Cel: Poznanie sposobów rozwiązywania konfliktów
Zasady: odgrywanie ról

Uczestnicy prezentują na flipcharcie, wypisane wcześniej, różnorodne sytuacje konfliktowe
(opisane na podstawie ich własnych doświadczeń).

Każdy uczestnik po swojej prezentacji, musi postawić się w sytuacji drugiej strony konfliktu i
spróbować odpowiedzieć na następujące pytania:

Jak zareagowałbyś w tej sytuacji?

Jakie działania zostałyby przez ciebie podjęte?

Jakiego słownictwa użyłbyś?

Które z twoich praw zostały naruszone?

Na jakie zasady powołałbyś się?

Przyjaźń jest

nieświadomą zmianą,

dzieleniem się, hojnością...

ROZDZIAŁ 2

ZADOWOLENIE OPIEKUNÓW

Kim są opiekunowie?
Ćwiczenie: Kim są opiekunowie?

Niech uczestnicy usiądą w półokręgu, zwróceni twarzami w kierunku flipchartu.

Zadaj im pytanie: Kim są opiekunowie? Wypisz odpowiedzi na flipcharcie. Można
zastosować technikę burzy mózgów poprzez napisanie: „Opiekunowie są...”

- Zaangażuj w ćwiczenie wszystkich uczestników.

Przytwierdź odpowiedzi w widocznym miejscu.

Zaprezentuj flipchart: „Opiekunowie są...” i omów z uczestnikami wszystkie kategorie
(Flipchart)

Flipchart
Opiekunowie są...
- Rodzicami

- Dziećmi
- Partnerami

- Bliską rodziną
- Bliskimi przyjaciółmi

Teoria
Opiekunami są nie tylko rodzice lecz także wszyscy troszczący się o osobę z zaburzeniami
psychicznymi. Często, w roli opiekunów występują dzieci chorych psychicznie rodziców, co jest
szczególnie trudne w przypadku rodzin niepełnych (jest tylko jeden rodzic). W innych
przypadkach małżonek lub małżonka troszczą się o swoją partnerkę lub partnera. Bardzo często,
kiedy chory nie ma rodziny, opiekunami stają się krewni lub bliscy przyjaciele.

Czego oczekują opiekunowie?

Ćwiczenie:
- Podziel uczestników na cztery grupy

Poproś każdą, aby wypisała informacje potrzebne opiekunom.

- Poproś grupy o umieszczenie flipchartu z odpowiedziami w widocznym miejscu
- Poproś jednego uczestnika z każdej grupy o odczytanie odpowiedzi.

- Omów podobieństwa i różnice w uzyskanych odpowiedziach.

Uzupełnij powyższą listę o inne oczekiwania opiekunów.

- Poproś uczestników o uzasadnienie odpowiedzi.

Teoria

Opiekunowie przeważnie chcą się włączyć w pomoc oferowaną osobom chorym przez bliskich.
Jeśli sytuacja ich krewnych się poprawi, poprawi się także jakość ich życia i obniży się

wywierana na nich presja. Krewni chcą się angażować, ponieważ zależy im na danej osobie lub ja
kochają. Czasami sa najlepszymi specjalistami od rozwiązywania problemów. Dzieje się tak,
gdyż przeważnie mieszkają razem z chorymi, spędzają z nimi dużo czasu i są w stanie lepiej niż
specjalista rozpoznać pierwsze objawy nawrotu choroby. Znają również lepiej historię choroby i
życie tych osób.

Aby poradzić sobie z takimi problemami, potrzebują:
- Pomocy
- Lepszego leczenia

- Informacji
Opiekunowie potrzebują informacji na temat:
- Choroby i historii jej rozwoju

- Skąd uzyskać niezbędną pomoc w leczeniu
- Na czym polega leczenie i jakie mogą wystąpić efekty uboczne

- Kto jest dostarczycielem świadczeń i kto koordynatorem działań tych instytucji
- Jakie metody należy zastosować w przypadku chorób tematów takich jak seksualność,

alkohol itp.

Ciężar opieki

Poleganie na rodzinach osób z chorobami psychicznymi sprawia, że opiekunowie doświadczają
pewnego "obciążenia". Jak przybliża to Karp (2000):

"Chociaż ich choroba może dramatycznie zaburzyć rutynę codziennego życia rodzinnego, ludzie
chorzy fizycznie są zwykle głęboko zaangażowani w szybkie wyzdrowienie i powrót do ról
społecznych sprzed choroby. Dla kontrastu, ludzie chorzy psychicznie zazwyczaj nie są w stanie
przestrzegać powszechnych zasad, mogą zacząć zachowywać się w społecznym mniemaniu
odrażająco, czasami zaprzeczać, że w ogóle są chorzy i często traktować swych opiekunów z
wrogością zamiast wdzięcznością."

Bycie dla kogoś ze schizofrenią pierwszoplanowym opiekunem może pociągać za sobą znaczne
koszty. Często rodzina znajduje się pod wpływem długoterminowego stresu, który zagraża
fizycznemu, społecznemu i psychicznemu dobrostanowi każdego członka rodziny. Opiekunowie
są często rzucani na głęboką wodę, bez lub z niewielkim formalnym szkoleniem na temat chorób
psychicznych. Muszą także stawić czoło brakowi informacji na temat danej dolegliwości i jej
leczenia farmakologicznego, brakowi środków zaradczych i udogodnień w leczeniu, i czasami
także brakowi wrażliwych i wspierających profesjonalistów.

Wszystkie te jakże prawdziwe bariery przyczyniają się do zarówno obiektywnego (praktycznego)
jak i subiektywnego (emocjonalnego) obciążenia członków rodzin. Obiektywne obciążenia to
fizyczne/praktyczne problemy, związane z finansowymi trudnościami czy zakłóceniami dla
gospodarstwa domowego i funkcjonowania społecznego, podczas gdy subiektywne
(emocjonalne) obciążenia są związane z takimi uczuciami jak udręczenie, poczucie winy, złość i
strata. Fundamentalny brak opieki w społeczności doprowadza do nadmiernego polegania na
członkach rodziny, co z kolei generuje ich potrzeby fizyczne i emocjonalne.

Obiektywne (praktyczne) obciążenia

W literaturze na temat obiektywnych i subiektywnych obciążeń opiekunów osób ze schizofrenią
istnieje ogólny konsensus co do ich natury.
Obiektywne obciążenia mogą zawierać:
Ekonomiczne straty, takie jak trudności finansowe i w zatrudnieniu, utrata okazji i potencjału ze
strony opiekuna
Nadwerężone zdrowie psychiczne; w badaniach przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii w 1997
roku przez NSF (narodową organizację: National Schizofrenia Fellowship), ponad 70%
ankietowanych stwierdziło, że ich zdrowie ucierpiało od roli opiekuna
Zakłócenia w relacjach: związki rodzinne ulegają zachwianiu ponieważ zachowanie krewnego
może być niezmiernie ciężkie do podołania, a symptomy bardzo utrudniające życie codzienne.
Zredukowane powiązania społeczne: jest to po części przyczyna zakłócenia normalnych
czynności społecznych i czasu wolnego jak również napiętnowania, jakie często pojawia się wraz
z diagnozą choroby psychicznej.

Subiektywne (emocjonalne) obciążenia

Subiektywne obciążenia są bezpośrednio związane z obiektywnymi problemami lecz są z natury
bardziej emocjonalne i obejmują takie uczucia jak: niepokój, stres, poczucie wstydu, samo-
obwinianie, depresja, strach, złość, bezład. Opiekowanie się osobą ze schizofrenią może
pochłaniać czas i energię: rodzina i przyjaciele są zsunięci na dalszy plan, a opiekuna własne
plany i ambicje są często odłożone do lamusa, co może prowadzić do złości i niechęci (Berry
1997). Innymi powszechnymi emocjami są żal i boleść. Jeśli chodzi o opiekunów osób ze
schizofrenią, często emocje te manifestują uświadomienie sobie dezintegracji osobowości
członka rodziny.

"Zawsze pojawia się poczucie straty, prawie jak po śmierci. Schizofrenia podcina młodych ludzi
właśnie wtedy, gdy uświadamiają sobie swój potencjał i to, co zostaje, jest zaledwie cieniem
poprzedniej osoby. Potrzeba się smucić po stracie tej osoby, smutek ten bowiem pomaga
opiekunowi dostosować się do nowej osoby, którą krewny ze schizofrenią się stał" (Berry 1999).

Jeszcze inne uczucia opiekunów obejmują obniżoną samoocenę, wzmożoną izolację i wycofanie,
a wszystko to z powodu stygmatu choroby i zredukowanych kontaktów społecznych.

Potrzeby opiekunów

Wynika z tego więc, że edukacyjne potrzeby opiekunów dają się podzielić na dwie kategorie:
potrzeby wsparcia w problemach wynikających z obiektywnych doświadczeń (np. informacje lub
strategie przetrwania, itp.), jak i potrzeby wsparcia w radzeniu sobie z subiektywnymi emocjami
(z uczuciami złości, strachu, depresji, wstydu, smutku, czy poczucia winy). Innymi słowy,
opiekunowie nie tylko potrzebują informacji i rady jak postępować z ich chorymi członkami
rodziny lecz także wsparcia emocjonalnego. Warto jest też zauważyć, że potrzeby
poszczególnych opiekunów zmieniają się wraz z upływem czasu.

"Niekiedy w gorączce i pośpiechu przed ostateczną diagnozą stwierdzającą u kogoś schizofrenię,
uczucia wywoływane koniecznością opiekowania się są spychane na bok, tak jakby się mało

liczyły w danej sytuacji. Po diagnozie jest mnóstwo praktycznych rzeczy, którymi trzeba się zająć
- zarówno opiekun jak i chory dostosowują się do nowego życia "uczenia się żyć z chorobą".
Dopiero kiedy bezpośrednie problemy są rozwiązane, opiekunowie znajdują czas na refleksję i
zadumę nad emocjami. Rozpoznanie ich jest równie ważne w opiece jak zajmowanie się
przyziemnymi sprawami" (Berry 1997).

Kiedy po raz pierwszy zostaje u krewnego zdiagnozowana schizofrenia, często występuje
poczucie naglenia w zgromadzaniu informacji na temat choroby i sposobu leczenia, jak również
informacji co do dostępnych świadczeń (np. zapewnienie zakwaterowania, ośrodki
rehabilitacyjne, itd.). Dodatkowo istnieje potrzeba poznania efektywnych strategii radzenia sobie
z typowymi dla schizofrenii problemami w zachowaniu. Wraz z czasem, kiedy znika poczucie
ponaglenia, opiekunowie zaczynają rozpoznawać ich własne emocje i potrzebę uczenia się jak
również dzielenia się swym doświadczeniem izolacji z innymi osobami znajdującymi się w
podobnej sytuacji. Z kolei później ci sami opiekunowie mogą zacząć czuć wielką ochotę
pomagać innym, którzy muszą stawić czoło schizofrenii we własnych rodzinach. Może się to
rozwinąć w pragnienie aktywnego udziału w reprezentacji prawnej psychicznie chorych
(advocacy), poprzez na przykład zasilenie szeregów lobby wywierającego na rząd nacisk by
polepszyć świadczenia i/lub zwiększyć świadomość społeczną co do chorób psychicznych by
zredukować związany z nimi stygmat. Może się to też manifestować pozostaniem
długoterminowym członkiem grupy edukacyjno-wspierającej lub mówcą w środowisku
edukacyjno-psychoedukacyjnym.

Powyższe rozważania wprowadzają konieczność rozróżnienia "początkujących" opiekunów i
"zaawansowanych", czyli tych, którzy mają za sobą wiele lat doświadczeń i rozwinęli pewien
rodzaj rzeczoznawstwa w dziedzinie zdrowia psychicznego poprzez uczenie się przez całe życie.

To rozróżnienie widoczne jest w badaniach jakościowych Winefield'a et al. (1998), w których
prowadzono rozmowy z opiekunami na różnych etapach ich doświadczenia. Stwierdzono
znaczące różnice pomiędzy "dwuletnim opiekunem", który wciąż był nastawiony na zbieranie
informacji, a "dwudziestoletnim opiekunem", który był gotowy wykorzystać swe doświadczenia
w politycznej działalności. Opiekunowie ze średnim stażem zajmowali się jeszcze innymi
zagadnieniami. Jeden z opiekunów, z dziesięcioletnim doświadczeniem, szczerze wyznał żal i
poczucie straty, jakie odczuwa wiele osób kiedy ostatecznie przychodzi im zaakceptować
chroniczną naturę upośledzenia ich krewnych. Konkluzją niniejszego badania było stwierdzenie,
że opiekunowie z mniej niż pięcioletnim doświadczeniem potrzebowali więcej informacji czy też
edukacji na temat choroby i leczenia oraz byli mniej zainteresowani wywieraniem nacisku dla
polepszenia świadczeń. Po dziesięciu latach akceptacja wzrasta, a potem gotowość do aktywności
politycznej zastępuje nadzieje na ozdrowienie.

Koncepcja różnych etapów i wynikających z tego różnych potrzeb jest także wykazywana w
badaniach Wintersteen'a i Young'a (1988), które kończą się konkluzją, że: "rodziny kroczą przez
przewidywalne etapy dawania sobie rady i stopniowo zmienia się ich nastawienie z
wewnętrznych spraw na zewnętrzne. Kiedy dochodzi do zaakceptowania choroby, potrzebują
mniej wsparcia, a więcej możliwości pozytywnego działania."

Co więcej, w niedawnych badaniach jakościowych Karp’a i Tanarugsachock’a (2000), na
podstawie pięćdziesięciu dogłębnych wywiadów, naznaczono mapę zmieniających się
emocjonalnych potrzeb opiekunów. Odkryto, że początkowe emocje zamieszania (przed
diagnozą) ustępowały miejsca poczuciu ulgi (po diagnozie), potem nadziei (że krewny

wyzdrowieje), następnie żalu (z uświadomienia sobie, że choroba jest stała), złości i w końcu
akceptacji.

Niezwykle ważne jest uznać te zmieniające się potrzeby próbując rozwinąć programy
interwencyjne zaadresowane do krewnych osób z poważnymi chorobami psychicznymi.
Skierowanie "początkującego" do grupy wsparcia, gdzie mógłby być skonfrontowany z
najgorszymi scenariuszami lub gdzie musiałby wysłuchiwać jak inni się czują, kiedy to, czego
naprawdę ta osoba potrzebuje to informacji i umiejętności dawania sobie rady, dostarczonych w
ułożony i dopasowany do danego momentu sposób, mogłyby się okazać katastroficzne. Kiedy zaś
odwrotnie, umieściłoby się "zaawansowanego krewnego w psychoedukacyjnym programie
wyjaśniającym podstawy schizofrenii, kiedy to, czego on lub ona naprawdę potrzebuje to
porozmawiać z innymi będącymi w podobnej sytuacji i rozwinąć sieć kontaktów, byłoby
najprawdopodobniej niepomocne. Co więcej, niektórzy z krewnych mogą nie potrzebować
żadnego z powyższych podejść. Może oni już byli w odpowiednich grupach, "kupili koszulkę" i
teraz są bardziej zainteresowani ukierunkowaniem swojej energii na szerszą społeczność, w
formie reprezentacji prawnej.

Jak zachowują się opiekunowie w momencie zdania sobie sprawy, że członek rodziny cierpi
na zaburzenia psychiczne?

Bardzo często, na początku, członkowie rodziny nie przyjmują do wiadomości istnienia choroby.
Podejście typu „Przecież to nie mogło się wydarzyć w mojej rodzinie” jest nagminne. Czasami,
przeżywają szok i nie wiedza jak sobie poradzić z zaistniałą sytuacją. Nawet jeśli kontaktują się
ze specjalistą, nie wierzą w diagnozę i traktują ją jako błąd.

Po ustąpieniu pierwszego szoku, starają się uzyskać jak największą ilość informacji na temat
choroby. Niekiedy jest to łatwe lecz dostępne informacje, nie sa wystarczające.

Podczas tego okresu może pojawić się poczucie winy spowodowane brakiem informacji na temat
powodów wystąpienia choroby psychicznej lub też spowodowane wpływami kulturowo-
religijnymi. W wielu kulturach panuje powszechne przekonanie, że choroba psychiczna jest
swego rodzaju „karą od Boga” za grzechy rodziców. To poczucie winy może bardzo długo trwać.

Rodzina próbuje również znaleźć powiązanie pomiędzy wystąpieniem choroby, a czynnikami
zewnętrznymi, jak na przykład stresujący tryb życia (zerwany związek, problemy w pracy itp.).
Kolejne powszechnie występujące uczucie wśród członków rodziny to wstyd. Jest ono ściśle
związane z napiętnowaniem społecznych osób z zaburzeniami psychicznymi. Wstyd zmusza
opiekunów do ograniczenia kontaktów towarzyskich, a nawet zupełnego odizolowania całej
rodziny.

Długo po pojawieniu się pierwszych symptomów choroby, mogą wystąpić problemy z
komunikacją, jak odmowa przyjęcia leków, uzależnienie od alkoholu, jak i wiele innych sytuacji.
W tym czasie, każda przegrana może spowodować utratę nadziei na polepszenie się sytuacji.

Rodziny wymieniają następujące negatywne reakcje, zarówno w początkowej fazie
choroby, jak i w odpowiedzi na diagnozę choroby psychicznej:

- Zupełne zaprzeczenie istnienia choroby:„To się nie mogło wydarzyć w naszej rodzinie”

Minimalizowanie znaczenia choroby: „Ona tylko przechodzi przez trudny okres”.

- Odmowa dyskusji na temat lęków.
- Wycofanie się z funkcji społecznych.

- Wstyd i wina: „Gdzie popełniliśmy błąd”.
- Poczucie odizolowania: „Nikt nie zdaje sobie sprawy przez co przechodzę”.

Zgorzkniałość: „To nie jest fair. Dlaczego my?.

- Obwinianie się: „Powinniśmy byli pozostać w domu z dziećmi”.

- Ogarniająca chęć wyjazdu: „Może powinniśmy wyjechać, opuścić kraj”.
- Obsesyjne poszukiwanie możliwych rozwiązań: „Może zbyt surowo karaliśmy ją?”.

- Niezdolność do rozmawiania o czymkolwiek innym, niż tylko choroba.
- Mieszane uczucia w stosunku do chorego.

- Kryzys małżeństwa, możliwość rozwodu.
- Rywalizacja pomiędzy rodzeństwem, odmowa rozmawiania, a nawet przebywania z chorym

bratem/ siostrą.

- Uzależnienie od alkoholu lub środków uspokajających.
- Depresja

- Bezsenność, utrata wagi, niepokój.

UMIEJĘTNOŚĆ KONTROLOWANIA EMOCJI

Umiejętność kontrolowania emocji jest ważnym czynnikiem tworzenia przyjaznego otoczenia i
może mieć wpływ na ograniczenie ilości nawrotów choroby. Stwarza również przyjazne
środowisko zarówno dla opiekunów, jak i chorych.

Czynniki wewnętrzne
- Zdolność do komunikowania się, wyrażania bezpośrednich i trafnych opinii.

- Zdolność do dzielenia się uczuciami.
- Zdolność do akceptowania błędów innych.

- Zdolność do akceptowania odmiennych poglądów.
- Zdolność do podejmowania decyzji.

- Zdolność do rozpoznania swoich silnych stron.
- Szacunek do własnej osoby.

- Zdolność do prowadzenia życia towarzyskiego.
- Posiadanie zainteresowań i hobby.

- Zdolność do znajdowania przyjaciół.
- Zdolność do werbalnego wyrażania uczuć

Czynniki zewnętrzne
- Wsparcie całej rodziny
- Dom- miejsce stabilizacji, okazywania troski i wsparcia.

- Wrażliwi specjaliści
- Znajomość instytucji udzielających wsparcie.

Ćwiczenie: Kiedy potrzebujemy pomocy
Cel: świadomość sytuacji, w których potrzebujemy pomocy.

- Podziel uczestników na trzy grupy

- Każda grupa ma za zadanie wypisać wszystkie możliwe sytuacje, kiedy nasz przyjaciel

potrzebuje pomocy.

- Wypisz odpowiedzi na flipcharcie.

Poproś, żeby opowiedzieli o swoich momentach z życia, kiedy potrzebowali pomocy.

Uzupełnij listę informacjami z tabeli Przyjaciel (krewny) potrzebuje pomocy, kiedy...

Przyjaciel (krewny) potrzebuje pomocy, kiedy...

- przeżył stratę kogoś bliskiego lub zerwał ważny dla niego związek.

- Zmienił styl życia.
- Jest w stanie ciągłego niepokoju i depresji

- Jego wyniki w szkole lub pracy pogorszyły się
- Ma poczucie braku nadziei

- Mówi o samobójstwie
- Ma zaburzenia snu

- Wycofał się z życia towarzyskiego
- Przestał pracować, uczyć się itp.

- Narzeka na bóle głowy, mdłości lub nieuzasadnione zmęczenie
- Jego szacunek do siebie znacznie się obniżył

- Ma poczucie, że nie poradzi sobie z obowiązkami codziennego życia.

Co można zrobić aby mu pomóc
- Nie zwlekaj z rozmową na ten temat

- Poważnie traktuj rozmowę na temat depresji
- Porozmawiaj z kimś, jeśli ci zależy na tej osobie

- Poinformuj przyjaciela, gdzie może uzyskać pomoc i towarzysz mu
- Udowodnij, że są również inne rozwiązania oprócz samobójstwa mimo, że teraz nie wydają

się idealne

W jaki sposób okazać wsparcie osobie, która straciła kogoś bliskiego?
- Zaakceptuj uczucia, jakiekolwiek by nie były (nawet jeśli pojawiają się niespodziewanie)
- Utrzymaj stabilność rytmu dotychczasowego życia

- Zaakceptuj ciszę. Nie musisz wypełniać jej słowami
- Użyj dotyku, kiedy słowa są niemożliwe

- Zachęć do wyrażenia uczuć
- Udowodnij, że ci zależy, co zachęci do wyrażenia uczuć i emocji

- Porzuć: dawanie rad, mówienie co należy zrobić, myśleć i nie nalegaj na rozmowę o utraconej

osobie

- Zaakceptuj fakt, że nie można zatrzymać uczucia bólu lecz można zachęcić cierpiącą osobę

do nazwania i wyrażenia bólu.

Ty jesteś prezentem dla cierpiącej osoby. Zapamiętany zostaniesz taki, jaki jesteś, a to co
mówisz pójdzie w niepamięć. Dlatego:
- Bądź blisko
- Słuchaj

- Zachęć do wyrażania uczuć

- Okaż wsparcie za pomocą języka ciała
Czynniki determinujące reakcje osoby, która utraciła kogoś bliskiego
- Kim była zmarła osoba
W celu określenia zachowania osoby tracącej kogoś bliskiego, należy uzyskać informację na
temat więzów łączących obydwie osoby: rodzic, przyjaciel, dziecko, kochanek...

- Przywiązanie do zmarłej osoby
Siła przywiązania- jak bardzo obydwie osoby się kochały?
Bezpieczeństwo związku- w jak dużym stopniu poczucie bezpieczeństwa i wartości, zależne
były od tej osoby?

2.1
Niepewność połączona ze znaczeniem związku- nawet jeśli mieszane uczucia nie są niczym
rzadkim w takich sytuacjach, to jeśli dominują uczucia negatywne, osoba pozostała będzie miała
duże problemy z ogarniąjącym ją bólem.

Konflikty ze zmarłym- jeśli dochodziło do poważnych konfliktów z osobą zmarłą (np. przemoc
fizyczna lub wykorzystywanie seksualne), to poczucie bólu będzie większe.

Sposób straty bliskiego- naturalny, wypadek, samobójstwo, zabójstwo. Znacznie trudniej jest
przeżyć stratę nagłą, niespodziewaną. Również w przypadku samobójstwa lub zabójstwa ból jest
wyjątkowo silny.

Poprzednie straty- jeśli w przeszłości, osoba ta cierpiała z powodu zaburzeń psychicznych
(szczególnie depresji) związanych z określonymi sytuacjami. Z drugiej strony, im częstsze są
zmiany, tym trudniej jest sobie z nimi poradzić.

Czynniki indywidualne- wiek, płeć rodzaj osobowości. Czy mamy do czynienia z osobą łatwo
ulegającą wpływom, czy potrafi wyrażać uczucia? Osoba z różnorodnymi zaburzeniami
osobowości trudniej zniesie ból i może pojawić się potrzeba pomocy ze strony lekarza.

Czynniki społeczne- grupa, do której należy ta osoba, stosunek społeczeństwa do śmierci kogoś
bliskiego, rytuały związane z pogrzebem i opłakiwaniem śmierci, sieć wsparcia dla cierpiących
osób, trudności związane z okazywaniem cierpienia. Wszystkie powyższe czynniki mają wpływ
na zachowanie osób po śmierci kogoś bliskiego.

Pozostałe czynniki związane ze stresem- reakcja na stratę jest związana również ze zmianami
zachodzącymi w otoczeniu: trudności ekonomiczne, zmiana domu, szkoły itd.

Jak pomóc osobie cierpiącej z powodu straty bliskiego lub jak pomóc sobie?

Ćwiczenie: Jak stawić czoła stracie bliskiej osoby?

- Dowiedz się czy którykolwiek z uczestników stracił kogoś bliskiego, lub czy zna taką osobę
- Poproś, żeby podzielił się z grupą tym doświadczeniem

Uzupełnij opowieść dodatkowymi informacjami zawartymi w tabeli Jak stawić czoła stracie
bliskiej osoby?

Jak stawić czoła stracie bliskiej osoby?

1. Bądź przygotowany, że dopiero po stracie bliskiej osoby dowiesz się co oznacza ból,

rozmawiaj z otaczającymi cię osobami i przeżywaj uczucia związane z bólem.

2. Znajdź godne zaufania osoby, które wesprą cię w chwilach smutku. Rozmawiaj z nimi o mało

być może ważnych rzeczach, które cię zajmują.

3. Zaakceptuj swój ból
4. Użyj różnorodnych sposobów na uśmierzenie bólu: pisz listy, bądź aktywny fizycznie,

rozmawiaj z ludźmi, twórz dzieła sztuki.

5. Znajdź osoby, które wyszły zwycięsko z podobnej próby, przeczytaj o nich lub porozmawiaj z

nimi, staraj się dowiedzieć jak najwięcej o ich historii- to również może być pomocne.

Staraj się zrozumieć, że ból ma charakter długotrwały- może trwać tygodnie, miesiące, a
nawet lata. Jest to proces, który wyczerpuje psychicznie i emocjonalnie.

7. Zarezerwuj czas wyłącznie dla przyjaciół, z którymi możesz się śmiać i dobrze czuć.

Jak można pomóc przyjacielowi lub członkowi rodziny?
1. Bądź blisko przyjaciela, porozmawiaj z nim przez telefon lub pisz listy, nawet jeśli nie

odpisuje.

2. Pomyśl, co mogłoby mu pomóc. Możliwe, że on sam nie wie, co może mu pomóc lub też nie

prosi o pomoc. Być może twoje pomysły nie są dobre, ale zostaniesz zapamiętany.

3. Bądź przygotowany na wielokrotne wysłuchiwanie o przeżytej stracie. Osoba cierpiąca

opowiada tą samą historię wiele razy. Pomaga to jej zrozumieć i zaakceptować to wydarzenie.

4. Wysłuchuj bez przerywania. Najlepszymi komentarzami są te, które potwierdzają twoje

zainteresowanie opowiadaną historią, jak „Jest mi bardzo przykro”, „Niewiarygodne” itp.

5. Pamięć o lepszych dniach może przynieść ukojenie. Poproś przyjaciela, żeby opowiedział o

miłych chwilach spędzonych ze zmarłą osobą. Odwiedź miejsca, które przypomną mu
przyjemne chwile lub zorganizuj ceremonię, która będzie hołdem dla tej osoby.

6. Jeśli martwisz się stanem w jakim znajduje się przyjaciel, poproś inną osobę o pomoc.
7. Zaakceptuj fakt, że twój przyjaciel będzie chciał mówić o stracie w mniej lub bardziej

odpowiednich momentach lub też będzie się zachowywał, jakby nic się nie stało.

8. Dowiedz się czegoś więcej o bólu i o tym jak wspierać innych.

Błędne strategie postępowań w stosunku do osoby, która straciła kogoś bliskiego:

Strategia unikania- odmawianie rozmawiania na dany temat lub unikania danej osoby.

Dyrektywny ton- „Teraz jesteś głową rodziny”, „Musisz się kontrolować”

Wymuszone zachowanie- jest zmuszany do rozmowy na dany temat lub do niechcianych
kontaktów

Osądzanie- „Dlaczego zachowujesz się w ten sposób?”, „Nie bierz tego zbyt poważnie”

Sugerowanie, że wie się wszystko- „Wiem dokładnie co czujesz”

Porównywanie- „Przynajmniej nie jest tak źle jak...”

Wydawanie ogólnych sądów- „Jest lepiej bez...”, „Jest lepiej w ten sposób...”

Wola Boga- „To jest wola Boża”, „Bóg potrzebuje go w niebie”

ROZDZIAŁ 3

KOMUNIKACJA INTERPERSONALNA

Cel: Rozwój umiejętności komunikacyjnych

Użycie umiejętności komunikacyjnych

Uczestnicy powinni usiąść w półokręgu, zwróceni w kierunku flipchartu

Zaprezentuj cele spotkania

Ćwiczenie 1. Co to jest komunikacja?

Zapytaj uczestników: Co rozumieją pod postacią komunikacji? Co oznacza komunikacja?
Wypisz odpowiedzi na flipcharcie

Przytwierdź odpowiedzi uczestników na widocznym miejscu

Przedstaw flipchart 1: Co oznacza komunikacja oraz zwróć uwagę na fakt, że
komunikacja jest procesem ciągłym.

Teoria
Pod pojęciem komunikacji wiele osób rozumie przekazywanie wiadomości od jednej osoby do
drugiej. Jednakże jest to wyłącznie część procesu komunikacji. Używamy terminu proces,
ponieważ informacja wysyłana przez jedną osobę, wywołuje reakcję drugiej. Czasami nawet
cisza jest odpowiedzią. Każda odpowiedź ma wpływ na inicjatora komunikacji, powodując
ciągłość procesu. W niektórych przypadkach dzielimy cały proces na części, aby ułatwić większe
jego zrozumienie. Metoda ta jest pokazana w poniższym schemacie.

Flipchart 1. Komunikacja

A C B
Nadawca-------kod--------kanał komunikacyjny--------wiadomość---------odbiorca

Tabela 1. Schemat komunikacji
Najprostszy schemat komunikacji przedstawia się następująco:

Nadawca (mówca)

Kod

Kanał komunikacyjny

Odbiorca (słuchacz)

Połączenie zwrotne od odbiorcy do nadawcy.

Mówca ma myśl bazującą na jego dotychczasowym doświadczeniu.
Mówca opisuje tę myśl za pomocą dźwięków.
Dźwięki uaktywniają nerw akustyczny w uchu słuchacza.
Mózg słuchacza odpowiada myślą bazującą na jego dotychczasowym doświadczeniu.

DLACZEGO KOMUNIKACJA JEST WAŻNA?

Ćwiczenie. Test komunikacyjny (gra)

Cel: unaocznić uczestnikom znaczenie i cel komunikacji.
Materiały: kartki z wykresami, flipchart, tablica, projektor.

Zasady: uczestnicy, po kolei, będą odgrywali rolę mówcy. Będą mieli za zadanie słownie opisać
otrzymane wykresy.
Słuchacze będą musieli narysować na kartkach wykresy opisywane przez mówców.
Sprzężenie zwrotne odbywa się poprzez porównanie wykresów narysowanych przez słuchaczy z
wyświetlonymi na projektorze lub narysowanymi na tablicy wykresami mówców.
Przykłady wykresów:

Wykres 1

Wykres 2

Trener powinien rozdać kartki papieru, na których będą wykresy o różnym stopniu trudności.
Uczestnicy nie będą mogli zadawać żadnych pytań dotyczących łatwiejszych wykresów, a wyniki
będą omówione dopiero na końcu ćwiczenia.
W przypadku wykresów o wyższym stopniu trudności, uczestnicy będą mogli zadawać pytania w
celu lepszego zrozumienia i w rezultacie narysowania wykresów.

Mogą zadawać pytania typu:

Czy w środku jest koło?

Czy figura w środku prostokąta zawiera romb?

Trener obserwuje zachowanie słuchaczy i mówców i na końcu ćwiczenia wypisze na flipcharcie
negatywne i pozytywne aspekty komunikacji. Również jego zadaniem jest podsumowanie
ćwiczenia poprzez zwrócenie uwagi na słabe strony właśnie przeprowadzonych procesów
komunikacji oraz wskazanie sposobów ich naprawy.

Teoria
W jaki sposób się komunikujemy?
Środki komunikacji

Przekaz werbalny

Bezpośredni: w małej lub dużej grupie, w czasie bezpośredniej rozmowy, wywiadu, dyskusji,
zebrań, szkoleń, prezentacji.
Telefon: mogą pojawić się problemy z komunikacją nie werbalną oraz ograniczeniami
czasowymi.
Telefon: mogą wystąpić problemy z komunikacją niewerbalną i ograniczeniem czasowym.
Radio i telewizja: komunikacja jednokierunkowa- od nadawcy.
Tele i video konferencje: niewątpliwym plusem jest prowadzenie konferencji z ludźmi z dużego
obszaru bez konieczności ich przyjeżdżania, lecz jednocześnie
mogą wystąpić trudności z ich identyfikacją, kontrolą. Wymagają one również dużych nakładów
finansowych na profesjonalny sprzęt.

Komunikacja pisemna

Raporty, mema, listy: mogą być wysyłane do szerokiej grupy odbiorców; mogą być łatwo źle
zrozumiane.
Kserokopie: pożyteczne dla wzmocnienia komunikacji werbalnej.
Plakaty: jeśli są zawieszone w odpowiednim miejscu to mogą dosięgnąć szeroką grupę
odbiorców, ale muszą być czytelne, rzucające się w oczy i aktualne.
Pomoce naukowe: mogą kreować zainteresowanie i wzmacniać uwagę.
Notatki; mogą być ważnym elementem odtwarzającym wiadomości w dłuższym przedziale czasu,
są robione w stylu odpowiadającym ich twórcy.

Wspólnym problemem wszystkich powyższych sposobów komunikacji pisemnej jest fakt, że jeśli
mają one spełnić swoją rolę to muszą być odczytane i zrozumiane, nad czym ich twórca nie
zawsze ma kontrolę.

Komunikacja wizualna

Telewizja: prezentowane obrazy są aktualne, wywiera wpływ i wspomaga zapamiętywanie.
Obrazy i rysunki: mogą być elementem wspomagającym lub substytutem dla komunikacji
werbalnej.
Diagramy: mogą mieć formę symboliczną, lecz muszą być zrozumiałe.
Wykresy, tabelki etc.: mogą prezentować materiał w efektowny i efektywny sposób, który w
innym przypadku byłby niezrozumiały.

Sygnały
Komunikacja niewerbalna (język ciała) jest najbardziej efektywnym sposobem komunikowania
się.

SCENARIUSZ ZAJĘĆ O KOMUNIKACJI INTERPERSONALNEJ

1. Zagajenie tematu

Cele: inicjowanie różnorodnych technik i procedur w celu zwrócenia uwagi na problematykę
związaną z komunikacją.
Zasady: spróbuj przyciągnąć uwagę uczestników dzięki wcześniejszemu przygotowaniu
prezentacji wybierając jeden z poniższych tematów:

Aspekty komunikacji wyróżnione przez uczestników

Fałszywe hipotezy- ogłoś wniosek, który pod koniec spotkania okaże się fałszywym

Przykład: W ostatnim wydaniu magazynu Science et vie oznajmiono, że Ziemia nie krąży!

Zaprezentuj wypowiedź sławnego naukowca w tej dziedzinie, który przedstawia
szczegółową analizę potwierdzającą powyższe stwierdzenie.

„Przełam lody” żartując

Zapytaj, czy ktoś z uczestników nie chciałby pogłębić rozważanej tematyki, pokazując im
w ten sposób, że ich zdanie jest również ważne oraz że nie boisz się pytań gdyż jesteś
dobrze przygotowany do spotkania.

2. Wzajemne zapoznanie się

Zasady: każdy uczestnik przedstawi:

ogólne Curriculum Vitae (życiorys)

jakiś osobisty problem

wyjątkowe wydarzenie z życia

wiersz, piosenkę, anegdotę itp.

imię lub przezwisko, które będzie używane do komunikowania się z nim.

Rodzaje komunikacji
Ludzie porozumiewają się na wiele sposobów. Używamy słów, gdy chcemy, gdy chcemy
przekazać informację. Lecz czasami, znaczenie przekazu może zostać całkowicie zmienione, gdy
nasze gesty lub mimika nie potwierdzają go. Wiadomość „dziękuję” można przekazać na wiele
sposobów. W zależności od intonacji lub przekazu nie werbalnego może wyrażać różne
przesłanie, np. zadowolenie, wyrzut, ironię, zjadliwość itp.
Rodzaje komunikacji można podzielić na trzy grupy:

Komunikację werbalną

Komunikację niewerbalną (gesty, mimika, język ciała itp.)

Intonację (sens informacji może być zmieniony dzięki zmianie intonacji).

3. Rodzaje komunikacji

Ćwiczenie: mimika

Cel: identyfikacja elementów przekazu niewerbalnego
Materiały: krótkie notatki
Każdy uczestnik otrzyma krótką rolę do odegrania przy użyciu mimiki, a inni będą mieli za
zadanie odgadnąć temat przekazu (ćwiczenie może być także wykonywane przy podziale na dwie
grupy).
Przykłady pytań, które mogą być użyte przez trenerów:
Czy trudno było odgadnąć treść informacji?
Jakie elementy niewerbalnej komunikacji zostały użyte?

Jak się czuliście mając do zakomunikowania informację wyłącznie przy użyciu niewerbalnego
przekazu?

Komunikacja werbalna i niewerbalna

Rodzaje komunikacji. Komunikacja werbalna i niewerbalna

Podziel uczestników na dwie grupy

Jedna grupa będzie miała za zadanie zidentyfikować elementy komunikacji werbalnej, a
druga niewerbalnej

Daj uczestnikom kartki flipchartu i markery i pozwól pracować przez 20 minut

Każda grupa powinna wybrać reprezentanta, który zreferuje wyniki jej pracy

Omów przedstawione przez grupy idee, a w razie konieczności uzupełnij.

Ćwiczenie: Krąg Mehrabiana.

Cel: poznanie zależności pomiędzy przekazami werbalnymi, niewerbalnymi i intonacją w
procesie komunikacji.
Materiały: flipchart, markery

Poproś uczestników o procentowe określenie zależności pomiędzy przekazami
werbalnymi, niewerbalnymi i intonacją.

Wypisz na flipcharcie odpowiedzi

Wypisz na flipcharcie wyniki przeprowadzonych badań:

Komunikacja werbalna- 7%
Komunikacja niewerbalna- 55%
Intonacja- 38%
-

Przypomnij uczestnikom zachowanie małego dziecka, które nie potrafi jeszcze mówić, a
podchodzi do określonych osób lub unika innych. Jedynymi kryteriami, według których
dokonywana jest przez dziecko selekcja są komunikacja niewerbalna i intonacja
napotykanych osób.

4. Komunikacja niewerbalna

Cel: przećwiczyć sposoby komunikacji niewerbalnej
Zasady:

1. Gra bazująca na komunikacji niewerbalnej

Podziel uczestników na małe grupy, których zadaniem będzie przekazanie określonych informacji
za pomocą gestów lub mimiki.

2. Trener określa dla każdego uczestnika zawód (wypisane są na małych karteczkach, które

uczestnicy losują). Zadaniem uczestników jest pokazanie za pomocą gestów i mimiki
wylosowanych przez nich zawodów.

5. Ekspresja językowa

Cel: zaznaczenie roli ekspresji językowej, intonacji i interpunkcji w przekazie ustnym i
pisemnym.
Zasady:

Zaprezentuj jako modelową Wyrocznię z Delf. Jeden z wodzów zadał jej pytanie o losy
bitwy. Ponieważ był bardzo podekscytowany, więc słuchał nieuważnie. Według niego
przepowiednia brzmiała:

Pojedziesz
Wrócisz
Nie zginiesz
Wódz i przegrał bitwę i zginął. Jego krewni poprosili wyrocznię o wyjaśnienia, która stwierdziła,
że jej słowa w rzeczywistości brzmiały:

Pojedziesz
Wrócisz? Nie!

Zginiesz

Znajdź w tekście zdanie twierdzące.

Spróbuj zmienić jego sens stosując różnorodną intonację (i interpunkcję) w zdania:

• pytające
• wykrzyknikowe (podziw, zdziwienie itp.)
• rozkazujące (życzenie, naleganie, styl autorytarny, prośba, zastraszenie itp.)

6. Gra w przysłowia

Zasady: Wybierz z księgi przysłów, na chybił trafił, dwa przysłowia. Przeczytaj je uczestnikom a
następnie napisz na flipcharcie. Podziel każde z nich na dwie części, a później łącząc odrębne
części, utwórz dwa nowe przysłowia. Wyjaśnij ich znaczenie i konotacje.

7. Przeciwstawne role mówcy i słuchacza

Cel: świadomość przeciwstawnych ról mówcy i słuchacza.
Zasady:
Wyjaśnij znaczenie powiedzenia: „Bóg dał człowiekowi dwoje uszu, dwoje oczu i tylko jedne
usta”.
Jakie znaczenie ma polecenie: „Patrz i słuchaj uważnie!”?

8. Bariery w komunikacji

Cele: identyfikacja barier w komunikacji, opisanie modeli ułatwiających pokonywanie barier w
komunikacji.
Materiały: flipchart, różnokolorowe markery.

Podziel uczestników na grupy

Każda grupa będzie miała za zadanie wypisać w przeciągu 15 minut bariery w
komunikacji

Po 15 minutach reprezentanci wszystkich grup omówią wypisane na flipchartach
odpowiedzi

Wypisz na jednym flipcharcie wszystkie uzyskane odpowiedzi (weź je w ramki). Niech
każda jest jedną cegłą, a wszystkie razem niech utworzą mur.

Przedyskutuj każdą z barier z całą grupą. Napisz sposoby na pokonanie poszczególnych
barier w tych samych ramkach, których one dotyczą, lecz innym kolorem.

Oto niektóre sposoby odczytywania języka ciała mówcy:

Założone ramiona- czy przybrałeś postawę obronną?

Niepokój- czy czujesz wywierany na ciebie nacisk?

Zaciśnięte usta- czy jesteś zdenerwowany?

Zmarszczone czoło- czy jesteś zmieszany?

Wstrzymany oddech- czy jesteś spięty?

Bariery w komunikacji

Zaprezentuj flipchart Bariery w komunikacji (FC1). Podczas dyskusji z uczestnikami, staraj się
wszystkie wyjaśnić (Tabela 1).

Flipchart 1. Bariery w komunikacji

Filtry w umyśle mówcy, które uniemożliwiają właściwy przekaz informacji

Filtry w umyśle słuchacza, które uniemożliwiają odbiór informacji w takiej formie, w
jakiej została wysłana

Bariery zewnętrzne.

Tabela 1
Bariery w komunikacji:

Fizyczne: werbalne, braki akustyczne, położenie, światło, temperatura, pora dnia, długość
spotkania itp.

Semantyczne- słownictwo, gramatyka, składnia i emocjonalne zabarwienie niektórych
słów

Spowodowane czynnikami wewnętrznymi:
-

Pozytywne nastawienie- Lubię Darka, więc słucham, co do mnie mówi.

Negatywne nastawienie- Anka napisała na mnie donos 2 lata temu, więc wszystko, co
mówi jest skierowane przeciwko mnie.

Strach- Jestem tak zdenerwowany swoim wystąpieniem, że nawet nie słucham, co mówi
do mnie Jurek.

Subiektywne domniemania- Wyglądasz dokładnie tak, jak mój wujek, więc za każdym
razem, kiedy mówisz, słyszę jego.

Wymyślone słowa- każdy z nas ma swoje „wymyślone słowa”, nasze osobiste
interpretacje rzeczy i zjawisk, które chronimy.

W przypadku osób z chorobą psychiczną mamy do czynienia również z innymi barierami w
komunikacji, a to z powodu występujących u nich specyficznych problemów, takich jak obecność
halucynacji wizualnych i słuchowych, omamów itp.
W przypadku halucynacji, mimo że nie są one realne, jednak wywierają taki sam emocjonalny
wpływ na chorych psychicznie, jakby były przejawem rzeczywistych wydarzeń. Bardzo często są
też powodem zaniepokojenia i strachu u tych osób.

Ćwiczenie: „Słyszenie głosów” jako jedna z barier w komunikacji

Cel: Zrozumienie znaczenia słyszenia głosów jako jednej z barier w komunikacji
Materiały: kartki z opisem ról, flipchart (1 kartka dla każdej grupy)
Wyjaśnij uczestnikom, co należy rozumieć pod pojęciem słyszenia głosów (nie istniejące głosy,
które słyszą osoby z zaburzeniami psychicznymi).
Przeprowadź ćwiczenie w małych grupach (4-5 osobowych): mówca, słuchacz, uczestnik
odgrywający rolę „głosu” oraz 1-2 obserwatorów.
Grupy otrzymają karteczki z wypisanymi rolami. Przez 5 minut mówca opowiada słuchaczowi o
swoim problemie. Uczestnik odgrywający rolę „głosu”, zaczyna przeszkadzać mówcy w dwie
minuty po rozpoczęciu ćwiczenia. Za pomocą zwiniętej w rulon kartki flipchartu przystawionej
do ucha mówcy, zakłóca jego proces myślenia poprzez wydawanie różnych dźwięków: śmiech,
przeklinanie, wydawanie rozkazów itp. Obserwatorzy mają za zadanie analizowanie przebiegu

komunikacji pomiędzy mówcą a słuchaczem. Po zakończeniu ćwiczenia jego przebieg jest
omawiany na forum całej grupy.
Przykłady pytań, które mogą być zadane przez trenera:

Jak przebiegał proces komunikacji?

Co się wydarzyło, gdy „głosy” zaczęły docierać do mówcy?

Co zrobił słuchacz, gdy zauważył istnienie „głosów”?

Jakie odczucia mieli obserwatorzy?

W jaki sposób słyszenie „głosów” wpłynęło na przebieg komunikacji?

KONTAKT W KONTEKŚCIE UDZIELANIA POMOCY

Kontakt w przypadku oferowania pomocy
Proces oferowania pomocy ma charakter bilateralny. Zarówno osoba oferująca pomoc jak i osoba
jej potrzebująca wysyłają, otrzymują, oceniają i interpretują werbalne i niewerbalne przekazy. Dla
przykładu empatyczne pytania osoby oferującej pomoc, mogą spowodować szczere odpowiedzi
drugiej strony.
Stosunki, w których następuje współdziałanie obu stron są efektywne.
Osoba potrzebująca pomocy wysyła komunikat w momencie, kiedy będzie wiedziała, że będzie
zrozumiana i odczuwa pozytywne nastawienie drugiej strony.

Stosunki międzyludzkie, w których jedna osoba oferuje pomoc, a druga ją potrzebuje
odbywają się w różnych wymiarach:

Empatia: zdolność do zrozumienia psychiki drugiej osoby. Wymiary empatii to:

Obserwowanie i słuchanie (przekazy werbalne i niewerbalne)

Rezonans: odczuwanie emocji, którymi emanują inni

Rozróżnienie: zdolność do zauważenia rzeczy ważnych dla innych i sformułowania na tej
podstawie rozwiązań

Komunikacja: umiejętność właściwego reagowania na przekazy wysyłane przez innych
tak, aby wykazać zrozumienie ich myśli, uczuć i ukrytych znaczeń.

Weryfikacja: czasami należy upewnić się, co do właściwego zrozumienia wysłanej przez
drugą stronę informacji.

b. Bezwarunkowe pozytywne nastawienie

Poziom pozytywnego nastawienia. Obejmuje pozytywne uczucia osoby oferującej pomoc,
takie jak sympatia, zaangażowanie i okazywanie ciepła.

Bezwarunkowa uwaga. Akceptacja bez osądzania.

Osoba oferująca pomoc szanuje najgłębsze uczucia drugiej strony, które są dla niej raczej
potencjałem niż teraźniejszością.

Szczerość. Posiada dwa wymiary:

Wewnętrzny- osoba oferująca pomoc musi być w pełni świadoma swoich własnych uczuć

Zewnętrzny- co i jak mówią inni.

Ćwiczenie: Prezentacja flipchartu
Flipchart: Pokaż zainteresowanie

1. Bądź dostępny
2. Bądź zrelaksowany i otwarty
3. Pochyl się lekko do przodu
4. Utrzymaj kontakt wzrokowy
5. Zwróć uwagę na mimikę
6. Używaj w poprawny sposób gestykulacji

7. Bądź ostrożny w przypadku dotykania
8. Zwróć uwagę na przestrzeń osobistą i wysokość krzeseł
9. Zwróć uwagę na ubiór.

Komunikacja wspierająca

Komunikacja nie mająca charakteru

wspierającego

Komunikacja wspierająca

Zdania określające powinność

„Powinieneś wiedzieć, o której godzinie jest

podawany lunch”

„Byłbym wdzięczny, jeśli przyszedłbyś

na lunch o 1 pm

Czytanie w myślach

„Jesteś zdenerwowany, bo nie przyszedł twój

przyjaciel?”

„Wyglądasz na zdenerwowanego.

Czy rzeczywiście tak się czujesz?”

Zdania typu „zawsze” i „nigdy”

„Nigdy nie bierzesz lekarstw o właściwej

godzinie”

„Jestem zaniepokojony, że zapomniałeś wziąć

dzisiaj rano lekarstwo”

Rozkazy

„Ułóż natychmiast swoje ubranie”

„Bardzo bym chciał, żebyś poukładał swoje

ubrania przed obiadem.”

Sarkazm

„Jesteś taki leniwy”

„Jestem rozczarowany, że wczoraj nie

wyniosłeś śmieci”

Mieszanie bodźców pozytywnych i negatywnych

„Może i jesteś dobrze ubrany, ale fryzurę

masz okropną.”

„Podoba mi się twój dzisiejszy wygląd”

Słuchanie

Umiejętność słuchania jest bardzo ważna w procesie komunikacji. Jeśli nie zwracamy uwagi na
to, co mówią inni, prowadzimy raczej monolog niż dialog. Aktywne słuchanie oznacza coś więcej
niż tylko pełną recepcję i interpretację dźwięków.

Słyszenie- umiejętność wychwytywania i odbioru wiadomości

Słuchanie- umiejętność odbioru wiadomości i rozumienia ich znaczenia

Aktywne słuchanie: umiejętność zrozumienia wiadomości i pokazania tego osobie
mówiącej.

Ćwiczenie: Aktywne słuchanie
Prezentacja flipchartu na temat sposobów aktywnego słuchania (5 minut). Uczestnicy dostają
także kserokopie materiałów dotyczących aktywnego słuchania.

Flipchart: Umiejętność aktywnego słuchania

Stworzenie przyjaznej atmosfery

Utrzymanie kontaktu wzrokowego

Używanie poprawnego języka ciała

Odzwierciedlanie podstawowych uczuć

Odzwierciedlanie podstawowych myśli

Parafrazowanie

Zadawanie pomocnych pytań

Zachęcanie

Parafrazowanie i odzwierciedlanie uczuć

1. Parafrazowanie

Oznacza wyrażanie innymi słowami znaczenia twierdzenia przekazanego przez inną osobę.
Parafrazowanie weryfikuje poprawność odbioru. Kiedy czujemy, że rozumiemy mówimy: „tak, w
rzeczywistości”, „znakomicie” itp.

2. Odzwierciedlanie uczuć

Do pewnego stopnia, odzwierciedlanie uczuć przypomina parafrazowanie tyle, że odbywa się na
poziomie emocji przekazywanych przez drugą osobę.
Sam proces ma dwie fazy: identyfikacja uczuć i odzwierciedlanie uczuć.

Identyfikacja uczuć poprzez:

Język ciała

Wiadomości wizualne

Słowa opisujące uczucia (smutek, radość, złość itp.)

Słowa opisujące reakcje fizyczne (zmęczenie, napięcie, ból itp.)

Metafory wyrażające uczucia (Czuję się jakbym mógł dosięgnąć gwiazd)

Wizualne wyobrażenia uczuć (Czułem się jak odstawiony na boczny tor)

Odzwierciedlanie uczuć

Zaczynaj od „ty jesteś...”

Opowiadaj o tym, co on według ciebie czuje (jesteś wściekły, rozczarowany itp.)

Przykład
Pacjent: Chce mi się krzyczeć
Rodzic: Rozumiem twoją złość

Ćwiczenie: Aktywne słuchanie

Cel: zrozumienie zasad aktywnego słuchania
Materiały: kserokopie
Uczestnicy są podzieleni na 3-4 osobowe grupy. Każda grupa wybierze osoby do odegrania ról
narratora i słuchacza. Inni są obserwatorami. Narrator ma za zadanie przez 5 minut opowiadać
słuchaczowi o problemie, jaki ma ze swoim dzieckiem. Zadaniem słuchacza jest wykorzystanie

maksymalnej ilości narzędzi aktywnego słuchania. Obserwatorzy analizują proces komunikacji
zaprezentowany przez narratora. Po zakończeniu tej części ćwiczenia odbędzie się w grupach 10.
minutowa dyskusja na temat jego przebiegu. Narrator i obserwatorzy przekażą słuchaczowi
informację zwrotną dotyczącą umiejętności przez niego zaprezentowanych oraz opisując
zachowanie (kiedy robiłeś... użyłeś... aby...). Narrator oceni stopień zaangażowania publiczności
oraz wyjaśni, co go skłania do takiej, a nie innej opinii. Słuchacz opisze, jak czuł się w tej roli i
jakich umiejętności użył.
Ćwiczenie powinno zostać omówione z całą grupą (5 minut).

Przykłady pytań, które mogą zostać zadane przez trenera:
Jakie są wasze wrażenia?
Czego dowiedzieliście się o aktywnym słuchaniu?
Co zmienilibyście w dotychczasowym sposobie waszego słuchania?

Umiejętność zadawania pytań

Flipchart: Umiejętność zadawania pytań

Zadawaj wyłącznie jedno pytanie

Pytanie powinno być jasne i precyzyjne

Zadawaj pytania otwarte

Pytaj o szczegóły

Dawaj wystarczającą ilość czasu na odpowiedź

Zachowaj milczenie pozwalając drugiej osobie odpowiedzieć

Zadawaj pytania kontrolne- sprawdzające poprawność odbioru

Uczestnicy dostaną także kserokopie materiałów.

Ćwiczenie: umiejętność zadawania pytań

Cel: zrozumienie i przećwiczenie umiejętności zadawania pytań
Materiały: kserokopie
Uczestnicy zostaną podzieleni na 3-4 osobowe grupy. Każda grupa wybierze osoby do odegrania
ról narratora i słuchacza. Inni są obserwatorami. Narrator ma za zadanie przez 7 minut opowiadać
słuchaczowi o jakimś wydarzeniu, którego doświadczył, a słuchacz ma za zadanie zadać jak
największą ilość pytań (zgodnych z zasadami przestawionymi na powyższym flipcharcie).
Obserwatorzy analizują proces komunikacji zaprezentowany przez narratora.
Po zakończeniu tej części ćwiczenia odbędzie się w grupach 10. minutowa dyskusja na temat
jego przebiegu. Narrator i obserwatorzy przekażą słuchaczowi informację zwrotną dotyczącą
umiejętności przez niego zaprezentowanych oraz opisując zachowanie (kiedy robiłeś... użyłeś...
aby...). Narrator oceni stopień zaangażowania publiczności oraz wyjaśni, co go skłania do takiej,
a nie innej opinii. Słuchacz opisze, jak czuł się w tej roli i jakich umiejętności użył.
Ćwiczenie powinno zostać omówione z całą grupą (5 minut).

Przykłady pytań, które mogą zostać zadane przez trenera:

Jakie są wasze wrażenia?

Czego dowiedzieliście się o aktywnym słuchaniu?

Co zmienilibyście w dotychczasowym sposobie waszego słuchania?

Rozmowa

Przypomnijcie sobie wszystkie rozmowy, które musieliście odbyć w jakimś określonym dniu z
osobami, które znacie (przyjaciele, członkowie rodziny, koledzy z pracy) oraz całkowicie obcymi
ludźmi.
Niektóre z tych rozmów są przyjemne i prowadzą do pozytywnych wniosków. Jednakże inne są
nieprzyjemne, prowadzą do nikąd lub ich rezultat jest negatywny lub smutny. Jeszcze inne były
wręcz modelowe. Oczywiście wszyscy chcieliby przeprowadzać rozmowy ostatniego typu.

Ćwiczenie: Rozmowa

Cel: zrozumienie sposobu prowadzenia rozmowy przez innych, zrozumienie znaczenia
rozmowy w procesie komunikacji

Poproś uczestników o dobranie się w pary i przeprowadzenie 5. minutowych rozmów

Tematyka rozmów nie powinna mieć obciążenia emocjonalnego

Omów z całą grupą przebieg ćwiczenia

Omów sposoby rozpoznawania „dobrych” rozmów

Przykłady pytań, które mogą być zadane przez trenera

Jakie są wasze wrażenia?

Jaka była tematyka?

Co spowodowało pozytywne odebrane rozmowy?

Co spowodowało negatywne odebranie rozmowy?

Chociaż zdefiniowanie terminu „dobrej” rozmowy nie jest proste, to jednak jest łatwo zdać sobie
sprawę z faktu prowadzenia właśnie w tym momencie takiej rozmowy. Jeszcze łatwiejsze wydaje
się stwierdzenie, że „rozmowa się nie klei”.
Pokaż flipchart „Jak rozpoznać dobrą rozmowę?” (Flipchart 1)

Flipchart 1
Jak rozpoznać dobrą rozmowę?

1. Masz odczucie niczym nie zakłóconej dwukierunkowości rozmowy. Zainteresowanie i

zaangażowanie jest obustronne.

2. Występuje obustronne zrozumienie i otwartość.
3. Atmosfera jest przyjemna. Nie ma obawy przed poruszaniem trudnych tematów.
4. Rozmowa przynosi zmianę. W jej rezultacie wydarzy się coś użytecznego lub

satysfakcjonującego.

Jeśli chcecie się dowiedzieć, czy potraficie prowadzić rozmowy, w których obie strony czują się
zrozumiane, wyobraźcie sobie, że każdy z was ma własny świat. Patrząc z zewnątrz, obydwa
światy wyglądają na podobne i znajdują się w tej samej przestrzeni. Jednakże mimo pozornych
podobieństw, są one bardzo różne.

Tworzenie właściwej atmosfery

Praktycznie wszystko, co słyszymy powoduje reakcję. Na przykład, gdy jesteśmy chwaleni,
czujemy się bardzo dobrze. Z kolei krytyka, powoduje ból i wściekłość.
Ta wściekłość może przynieść różnorodne rezultaty. Jeśli prowadzi do słownej napaści na drugą
osobę, to zamienia rozmowę w pole bitwy. Może też spowodować przyjęcie pozycji obronnej, co

z kolei może prowadzić do zmiany tematu lub wycofania się z rozmowy. W obydwu
przypadkach, rozmowa nie uzyskała wsparcie jednej ze stron i ważne tematy nie zostały
poruszone.

Ćwiczenie: Stworzenie właściwej atmosfery

Cel: Dostrzeżenie roli, jaką pełni w rozmowie właściwa atmosfera

Poproś uczestników, aby dobrali się w pary i odbyli 5. minutowe rozmowy

Poproś, aby przez 2-3 minuty mówili sobie wzajemnie komplementy podkreślając, że
zawsze powinno się szukać pozytywnych stron interlokutora

Poproś, aby w dalszym ciągu prowadzili rozmowę przez następne 3-4 minuty

Przedyskutuj z całą grupą wyniki ćwiczenia

Zwróć uwagę na znaczenie wytworzenia przyjaznej atmosfery dla przebiegu rozmowy

Odgrywanie ról

Anna ma 19 lat. Mieszka ze swoją matką, z którą ma bardzo dobre kontakty. Pewnego dnia Anna
oznajmia, że ma nowego chłopaka, którego wręcz uwielbia. Potem pyta matkę, czy mogłaby
zaprosić go do domu i przedstawić. Matka wyraża zgodę. Następnego dnia, wracając do domu,
matka zastaje leżącego na sofie młodzieńca w wieku ok. 22-23 lat z tatuażami na całym ciele, z
dwoma imponującej wielkości naszyjnikami i wszystkimi rodzajami kolczyków,
przymocowanymi we wszystkich nadających się (i nie nadających) do tego miejscach. Młodzian
ubrany jest w t- shirt, nieokreślonego koloru dżinsy i wojskowe buciory. Doznaje szoku, lecz
znajduje jeszcze w sobie tyle siły, żeby dojść do kuchni i zawołać Annę. Jest oczywistym, że nie
spodobał się jej nowy chłopak córki i jest zmartwiona jej wyborem. Anna wchodzi do kuchni
mówiąc: „Widziałaś go? Czyż nie jest fantastyczny?, na co matka odpowiada: „Kiedy wyjdę z
kuchni, ma go już nie być w moim domu”.
Pytania:

Jak sądzicie, jakie zmiany nastąpią w komunikacji pomiędzy matką a córką?

Jak byście zareagowali, będąc na miejscu matki?

Jaka jest rola dobrej atmosfery w rozpoczynaniu rozmowy, mającej na celu rzeczywistą
komunikację?

Reakcja matki zamyka wszelką drogę do komunikacji i w większości przypadków nie odniesie
żadnego skutku lub spowoduje frustrację, a nawet bunt córki, która została pozbawiona prawa do
decydowania. Prawdopodobny dalszy przebieg wypadków to oziębienie stosunków pomiędzy
obiema kobietami i blokada komunikacji.

Jakie warunki powodują blokadę procesu komunikacji?

Flipchart 2- Warunki powodujące blokadę procesu komunikacji

Nacisk

Atak

Protekcjonalny ton

Ignorowanie

Zaprzeczanie opiniom i uczuciom

Uciszanie

Zastraszanie

Wykład, a nie dialog

Dawanie niechcianych rad

Brak uwagi

Prowadzenie monologu

Lekceważenie poglądów

Przedyskutuj z uczestnikami powyższe formy blokujące komunikację.
Istnieje bardzo prosta recepta na przeprowadzenie rozmowy, która nie będzie wzbudzała u żadnej
ze stron negatywnych odczuć:
Traktuj innych w sposób, w jaki chciałbyś być sam traktowany.

Ćwiczenie: Dobry mówca

Cel: rozwinięcie umiejętności przemawiania
Prezentacja flipchartu: „Jak zostać dobrym mówcą”

Dobry mówca

Przypuśćmy, że mówisz koledze o trudnej rozmowie, jaką będziesz musiał przeprowadzić w
domu. Z czystej ciekawości, prosisz kolegę o powtórzenie twojej historii. Ze zdziwieniem
stwierdzasz, że kolega w ogóle cię nie zrozumiał.
Kto był odpowiedzialny za złe zrozumienie- ty czy twój kolega? Wina zawsze leży po twojej
stronie. Obwinianie innych, że zrozumieli nas w niewłaściwy sposób nie ma sensu.

Na tobie spoczywa pełna odpowiedzialność upewnienia się, czy zostałeś dobrze
zrozumiany

Ty musisz sprawdzać, czy informacje, które wysyłasz są należycie odbierane i
interpretowane

Ty musisz zdać sobie sprawę, gwarantem zrozumienia nie są twoje słowa, lecz proces
odbywający się w umyśle twego rozmówcy, który próbuje zrozumieć, właśnie usłyszaną
informację.

W rzeczywistości, kiedy rozmawia dwoje ludzi, to mamy do czynienia z trzema rozmowami:

Zewnętrzna rozmowa- środkiem jej przekazu nie są jedynie słowa, lecz także język ciała i
sposób mówienia

Rozmowy odbywające się w umysłach obydwu interlokutorów, podczas prowadzenia
dyskusji.

Ćwiczenie: straciłeś uwagę rozmówcy

Cel: poznanie oznak utraty uwagi rozmówcy
Materiały: tekst techniczny, kartki flipchartu, markery
Ćwiczenie może być wykonywane zarówno w dużej jak i małych grupach.

Trener (lub osoby wybrane w małych grupach) czyta przez 4-5 minut tekst zawierający
techniczną terminologię, robiąc to w sposób bardzo monotonny.

Po zakończeniu czytania trener pyta słuchaczy, czy uważnie słuchali i jakie były ich
reakcje

Na kartkach flipchartu, z pomocą uczestników, trener wypisuje niewerbalne reakcje
słuchaczy okazywane podczas ćwiczenia.

Niektóre znaki pomagają zorientować się, że utraciliśmy uwagę słuchacza.

Sygnały ostrzegawcze

Rozgląda się po pomieszczeniu

Bawi się trzymanymi przedmiotami

Kołysze nogami

Dyskretnie patrzy na zegarek

„Rozkłada się” na krześle

W momencie dostrzeżenia powyższych sygnałów, powinieneś zadać następujące pytania:

Czy mówię za szybko czy za wolno?

Czy jest to za trudne czy nudne?

Czy już nadszedł czas na wysłuchanie odpowiedzi?

Synchronizacja

Efektywne komunikowanie się wymaga „nadawania na tych samych falach”.
Oto parę sztuczek, które można użyć, aby przekonać rozmówcę, że jesteśmy zainteresowani lub
też „nadajemy na tych samych falach”:

Patrz prosto w oczy

Bądź rozluźniony i szczery, a nie spięty i nieszczerze poruszony

Utrzymuj kontakt wizualny na normalnym poziomie (nie wolno się gapić na drugą osobę.
Uporczywe wpatrywanie się może być odczytane jako forma agresji przez osoby z
zaburzeniami psychicznymi

Używaj mimiki w celu przekonania drugiej strony, że „nadajecie na tych samych falach”,
a więc gdy jest ona np. smutna, pokaż za pomocą mimiki swój smutek

Od czasu do czasu przytakuj. Jest to najprostszy sposób pokazania zrozumienia.

Reguły dotyczące komunikacji z osobą z zaburzeniami psychicznymi

Przechodź od razu do sedna sprawy:

Jasno określ temat rozmowy

Używaj bezpośredniego i prostego języka

Wyrażaj uczucia w bezpośredni sposób:

Buduj zdania w pierwszej osobie liczby pojedynczej (Ja)

Twórz zdania opisujące uczucia i emocje

Mów opanowanym głosem

Nie rób aluzji

Sprawdzaj odczucia i opinie:

Słuchaj uważnie, nie pośpieszaj go

Pytaj, gdy nie rozumiesz

Powtarzaj za nim to, co usłyszałeś i pytaj

Zadawaj kolejne pytania

Chwal, kiedy na to zasługuje:

Utrzymuj kontakt wzrokowy

Pochwal za dokładnie określone rzeczy

Buduj zdania w pierwszej osobie liczby pojedynczej (Ja) opisując swoje uczucia

Wyrażaj się jasno i dokładnie

Unikaj długich zdań i „wstępów”

Wyrażaj swoje oczekiwania w sposób dokładny

Koncentruj się wyłącznie na jednym temacie.

ROZDZIAŁ 4

ZDROWIE PSYCHICZNE - INFORMACJE O ZABURZENIACH PSYCHICZNYCH

Cel: Rozdział ten pomoże w lepszym zrozumieniu pojęcia zaburzenia zdrowia psychicznego,
przedstawi więcej informacji na temat najczęściej występujących zaburzeń oraz zaprezentuje
możliwe rozwiązania trudnych sytuacji.

Ćwiczenie 1: Jak rozumiemy pojęcie zdrowia psychicznego?

Cele: zrozumienie pojęcia zdrowia psychicznego, różnice pomiędzy zdrowiem psychicznym-
niepełnosprawnością ruchową- zaburzeniem zdrowia psychicznego.

Podziel uczestników na cztery małe grupy.

Daj każdej grupie kartkę papieru z napisanym na niej jednym z czterech terminów:
„zdrowie fizyczne”, „niepełnosprawność ruchowa”, „zdrowie psychiczne”, „zaburzenia
zdrowia psychicznego”.

Poproś każdą grupę o wypisanie wszystkich pojęć kojarzących się z podanymi im
terminami (przy użyciu techniki burzy mózgów).

Poproś grupy o przepisanie na tablicy wszystkich skojarzeń tak, aby były widoczne dla
wszystkich.

Wybierz z każdej grupy ochotników, którzy odczytają wypisane przez ich grupę terminy.

Przedyskutuj podobieństwa i różnice w przedstawionych odpowiedziach.

Poproś o wytłumaczenie podanych odpowiedzi.

Ćwiczenie 2: Burza mózgów

Cele: świadomość stosunku do zaburzeń psychicznych

Odnieś się do ćwiczenia nr 1 (burza mózgów).

Poproś uczestników do dodania jakichkolwiek wyrażeń zasłyszanych lub używanych w
relacji do zaburzeń psychicznych.

Mogą to być szaleniec, schizofrenik, psychiczny, lunatyk, wariat, czubek etc.

Napisz te słowa na tablicy.

Zadaj pytanie: „Jakie uczucia budzą te słowa? Strach, przerażenie, wstyd, drwinę,
porażka, „nie brać tego na poważnie”, „lepszy od innych”.

Czy te słowa mogą być kojarzone z zaburzeniami psychicznymi?

Poproś o możliwie jak najbardziej osobiste odpowiedzi.

Ćwiczenie 3: zrozumienie istoty zaburzeń psychicznych

Cel: zrozumienie terminu „zaburzenie psychiczne” i jego zakresu.
Rozwiń dyskusję w grupie wokół następujących pytań:

Jak często spotyka się zaburzenia psychiczne?

Jakie są przyczyny ich występowania?

Jakie są ich koszty?

Jak sądzisz, dlaczego w ostatnim czasie można zaobserwować wzrost zainteresowania tą
tematyką?

Teoria

WHO określa zdrowie w następujący sposób:
„Zdrowie jest stanem fizycznej, psychicznej i społecznej pomyślności, a nie jedynie brakiem
choroby lub ułomności”.

W odniesieniu do zaburzeń psychicznych i określonych zaburzeń, istnieje duża ilość
różnorodnych definicji. Lecz czym w istocie jest zdrowie psychiczne lub też mówiąc ogólniej
zdrowie?

Definiowanie zdrowia psychicznego jest bardzo łatwe- oznacza ono brak zaburzeń i ułomności.
Oczywiście można wyróżnić różne stopnie zaburzeń- katar niekoniecznie musi oznaczać, że
będziemy określani jako osoba chora (ani również zdrowa). Wszystko zależy od subiektywnego
punktu widzenia. Jednakże, ogólnie rzecz biorąc każdy potrafi określić, co oznacza dla niego
bycie zdrowym.

Również definicja zaburzenia psychicznego jest jasna i zrozumiała. Zaburzenia psychiczne to
zaburzenia, które mają negatywny wpływ na nasze myślenie, odczuwanie, nastrój oraz związki z
innymi. Rezultatem tychże zaburzeń jest często zmniejszenie umiejętności radzenia sobie z
sytuacjami codziennego życia. Jednakże są one uleczalne. Tak, więc zaburzenia psychiczne
można określić jako poważne zakłócenie zachowania, nastroju, myślenia i/lub związków
międzyludzkich.

Jak w takim razie należy określić zdrowie psychiczne? Z pewnością jest to coś więcej niż tylko
brak zaburzeń psychicznych. Jego zdefiniowanie jest bardzo trudne. WHO próbowała opisać
zdrowie psychiczne jako:

subiektywny stan poczucia pomyślności, na który składają się pewność siebie i szacunek
do własnej osoby;

świadomość skuteczności własnych działań w obszarach pracy, rodziny, przyjaciół,
otoczenia oraz związanych z nimi obowiązków;

kompetencja- również w sensie zdolności do produktywnej i efektywnej pracy;

międzypokoleniowa zależność (związki towarzyskie, rodzina);

świadomość własnego potencjału intelektualnego;

autonomia;

zdolność do wnoszenia wkładu do społeczności lokalnej, w której żyjemy.

Aspekty powyższe tworzą fundament codziennego życia wraz z jego wzlotami i upadkami. Ich
spełnienie nie oznacza jednakże automatycznego osiągnięcia stanu szczęścia i braku potrzeby
pomocy ze strony innych.

Zdrowie psychiczne jest ściśle połączone ze zdrowiem fizycznym i funkcjonowaniem jednostki w
społeczeństwie. Z tego też powodu większość zaburzeń jest spowodowanych kombinacją
czynników o podłożu biologicznym, psychologicznym i społecznym. Poniżej, została
przeprowadzona krótka charakterystyka niektórych z nich.

Niektóre zaburzenia psychiczne, takie jak schizofrenia są spowodowane przez nieodpowiednie
leczenie farmakologiczne lub też mają charakter zaburzeń genetycznych (brak określonych
enzymów lub połączeń nerwowych). Tak, więc zaburzenia psychiczne mogą niespodziewanie
pojawić się w rodzinie. Jeśli, na przykład, jedno z bliźniąt ma depresję, to prawdopodobieństwo

wystąpienia tego zaburzenia w przypadku drugiego, wzrasta o 70%. Również większość chorób o
charakterze fizycznym może powodować zaburzenia zdrowia psychicznego. Na przykład osoby
chore na AIDS często mają problemy ze zdrowiem psychicznym czy to z powodu infekcji czy też
z powodu diagnozy oraz będącej jej konsekwencją dyskryminacji społecznej. Zaburzenia te mogą
ujawnić się również wśród najbliższych członków rodziny lub opiekunów osoby chorej na AIDS.
Także przewlekły ból głowy lub problemy żołądkowe mogą być przyczyną zaburzeń
psychicznych, takich jak chociażby podwyższony stopień zdenerwowania.

Osoby o niskiej samoocenie, nieodporne na stres lub pesymistycznie nastawione do życia, są
bardzo podatne na depresje. Środowisko kulturowe w szerokim znaczeniu lub też najbliższe
otoczenie reprezentowane przez członków rodziny mogą mieć wpływ na zaburzenia zdrowia
psychicznego. Udowodniono, że nawroty schizofrenii mają ścisły związek z powyższymi
czynnikami. Również określone wydarzenia takie jak na przykład utrata pracy, śmierć bliskiego
przyjaciela, rozwód lub bycie ofiarą przemocy fizycznej (np. gwałtu) mogą mieć konsekwencje
psychologiczne. Niektóre badania sugerują, że wszystkie znaczące wydarzenia w życiu
człowieka, nieważne pozytywne czy negatywne, są czynnikami stresogennym - ich
„przedawkowanie” może stwarzać niebezpieczeństwo.

Środowisko kulturowe i jego zmiany, należy także do wydarzeń tego typu. Jednym z trendów
charakterystycznych dla XX wieku jest proces urbanizacji. W szczególności młodzi ludzie
opuszczają obszary wiejski i przenoszą się do miast. Powody mogą być różne: praca, kultura,
edukacja etc. Jednakże w miastach występuje większa ilość czynników stresogennych-
niekończący się hałas, zanieczyszczenia, tłum, przemoc, anonimowość itp.

Jednocześnie i na obszarach wiejskich można zaobserwować niepokojące negatywne zmiany-
brak informacji, wysoka średnia wieku mieszkańców, którzy są bardziej „zaściankowi” z powodu
niedoinformowania i braku wykształcenia.

Bardzo ważnym, potencjalnym czynnikiem powodującym zaburzenia psychiczne jest ubóstwo.
Zaburzenia psychiczne są dwukrotnie częstsze wśród osób biednych niż wśród osób bogatych. Po
pierwsze bieda blokuje dostęp do określonych usług (np. bilety autobusowe są zbyt drogie),
informacji i edukacji. Po drugie wyklucza biednych ze społeczeństwa. Brak pieniędzy jest często
powodem nie uczestniczenia w wydarzeniach kulturalnych. Olbrzymia i pogłębiająca się przepaść
pomiędzy biednymi i bogatymi (skupienie się mediów na pokazywaniu życia tych drugich), może
być przyczyną powstania uczucia odrzucenia oraz przyklejenia etykietki przegranych członków
społeczeństwa.

Inne przyczyny zaburzeń psychicznych to konflikty i kataklizmy. Na całym świecie żyje około 50
milionów uchodźców. Co więcej, miliony osób straciło swoje domy, dobra, przyjaciół lub
krewnych z powodu katastrof naturalnych. Większość z nich mieszka w krajach nisko
rozwiniętych, w których dotarcie do większości usług socjalnych i medycznych jest niemożliwe.
Znaczenie zdrowia psychicznego jest podkreślane przez WHO od pierwszych chwil jej istnienia,
czego odzwierciedleniem jest definicja zdrowia, która określa go nie jako „brak choroby lub
ułomności”, lecz jako „stan fizycznego, psychicznego i społecznego poczucia pomyślności”.
„Dla wszystkich ludzi wszystkie trzy aspekty zdrowia: psychiczny, fizyczny i społeczny, tworzą
nici życia, które wzajemnie się przeplatają i są ściśle współzależne. Zdrowie psychiczne jest
definiowane różnorodnie przez uczonych z różnych krajów. Na zakres pojęciowy zdrowia
psychicznego składają się między innymi subiektywne poczucie pomyślności w życiu,

świadomość skuteczności własnych działań, autonomia, kompetencja, międzypokoleniowa
zależność oraz świadomość własnego potencjału intelektualnego i emocjonalnego”.

Zdrowie psychiczne jest stanem pozytywnym. Jest to umiejętność jednostki, grupy i otoczenia
do wzajemnego współdziałania w sposób promujący subiektywne poczucie pomyślności,
optymalny rozwój i użycie zdolności psychicznych (poznawczych, emocjonalnych,
funkcjonalnych), osiągnięcie celów indywidualnych i kolektywnych, zgodnych z normami
sprawiedliwości społecznej wraz z zachowaniem fundamentalnych warunków stojących u
podstaw równości wszystkich ludzi.

Zdrowie psychiczne jest także definiowane jako prawidłowe działanie sfery psychicznej , którego
rezultatem są działania praktyczne, nawiązywanie stosunków z innymi ludźmi oraz zdolności
adaptacyjne i radzenia sobie w trudnych sytuacjach od najwcześniejszego dzieciństwa do
najpóźniejszego okresu życia. Zdrowie psychiczne jest punktem wyjścia dla prawidłowego
przebiegu procesu myślenia, rozwoju umiejętności komunikacyjnych, uczenia się, rozwoju
emocjonalnego, elastyczności i szacunku dla siebie.

„Zdrowie psychiczne reprezentuje równowagę pomiędzy wszystkimi aspektami życia-
społecznym, fizycznym, duchowym i emocjonalnym. Wywiera wpływ na nasze stosunki z
otoczeniem i determinuje życiowe wybory- jest jasnym, że jest integralną częścią zdrowia”
Zdrowie psychiczne jest czymś dużo więcej niż brakiem zaburzeń psychicznych. Opisuje wiele
aspektów naszego życia, a w tym:

Jaki jest nasz stosunek do siebie?

Jaki jest nasz stosunek do innych?

W jakim stopniu jesteśmy w stanie sprostać wyzwaniom, które stawia przed nami życie?

Czym jest zadowolenie?

Zadowolenie jest stanem osiągnięcia pomyślności. Nie jest to jedynie brak zaburzeń, lecz
poprawa jakości życia będąca rezultatem poprawy zdrowia fizycznego, społecznego,
psychicznego, emocjonalnego, duchowego i środowiskowego.
Zadowolenie jest długotrwałym procesem. Jest maksymalizowaniem potencjału jednostki.
Działania, które przyczyniają się do osiągnięcia harmonii, równowagi i satysfakcji są głównymi
aspektami zadowolenia.
Osiągnięcie zdrowia (psychicznego) wymaga wytyczenia celów i działania.

Cykl zadowolenia
zadowolenie duchowe zadowolenie społeczne zadowolenie fizyczne
zadowolenie środowiskowe zadowolenie psychiczne zadowolenie emocjonalne

Czym jest „dobre” zdrowie psychiczne
Dobre zdrowie psychiczne nie jest tylko brakiem problemów ze zdrowiem psychicznym.
Osoby z dobrym zdrowiem psychicznym:

rozwijają się emocjonalnie, kreatywnie, intelektualnie, duchowo

inicjują, rozwijają i podtrzymują dwustronną satysfakcję w stosunkach międzyludzkich

zauważają innych i wykazują w stosunku do nich empatię

zauważają i doceniają pozytywne aspekty samotności

cenią rozrywkę i czerpią z niej satysfakcję

śmieją się zarówno z siebie jak i z otaczającego ich świata.

Są to oczywiście wyłącznie ogólne cele („ideały”), które mogą być kształtowane przez określone
czynniki społeczne i kulturowe. Podstawowym pytaniem jest, jakie działania należy podjąć, aby
je osiągnąć?

Ćwiczenie: Co oznacza utrzymywanie zdrowia psychicznego?

Zaprezentuj flipchart „Utrzymywanie zdrowia psychicznego oznacza”:

zwracanie uwagi na styl życia

kontakty społeczne

okresowe podsumowywanie naszego życia

świadomość współzależności ciała i umysłu

posiadanie osób, którym możemy ufać

świadomość popełnienia możliwych błędów

podejmowanie kroków w kierunku przeanalizowania problemów.

Plansza- teoria
Utrzymywanie zdrowia psychicznego oznacza:

Zwracanie uwagi na styl życia- jeśli wykonujemy zbyt dużo lub zbyt mało pracy, może
ucierpieć na tym nasze zdrowie psychiczne. Pomiędzy pracą a odpoczynkiem i nauką
niezbędny jest balans.

Kontakty społeczne- kontakty towarzyskie w pracy, szkole lub w domu, które sprawiają
nam przyjemność, pomogą rozwinąć umiejętność „poruszania się” w społeczeństwie.

Okresowe podsumowywanie naszego życia- obejmuje ocenę stopnia osiągania celów
krótko i długoterminowych wraz z oceną podejmowanych w tym kierunku działań.
Problemy pojawią się w momencie poczucia braku spełnienia i satysfakcji z życia.

Świadomość sposobów współzależności ciała i umysłu- należy zdać sobie sprawę z
faktu, iż nasze ciało oddziałuje na umysł w taki sam sposób, w jaki nasz umysł oddziałuje
na ciało. Jeśli zaniedbamy dietę, sen i ćwiczenia fizyczne (lub będą nieodpowiednie), to
nie tylko ucierpią nasze ciała, lecz również nasze umysły.

Posiadanie osób, którym możemy ufać- jest bardzo ważne, aby mieć kogoś, komu
możemy się zwierzać- przyjaciół, nauczycieli czy też członków rodziny.

Świadomość popełnienia możliwych błędów- po prostu bądź świadom, co może pójść
źle. Zmęczenie lub zirytowanie, jeśli będą ignorowane, mogą doprowadzić do
poważniejszych problemów związanych ze stresem.

Podejmowanie kroków w kierunku przeanalizowania problemów- bądź świadom
problemów i w razie konieczności szukaj pomocy. Zdrowie psychiczne jest uzależnione
od stopnia zaspokojenia naszych podstawowych potrzeb, które obejmują różnorodne
społeczne i psychologiczne czynniki, jak: wystarczająca ilość właściwego pożywienia i
odpowiednie warunki mieszkalne, zdolność do przetrwania, ochrona, bezpieczeństwo,
wsparcie społeczne oraz brak bólu, katastrof naturalnych, niepotrzebnych sytuacji
stresujących i jakiejkolwiek formy wyzysku. Obejmują one także potrzeby wyższe jak
związki emocjonalne, akceptacja naszej osoby przez innych, przynależność do grupy,
respekt, aprobata, szacunek do siebie i godność osobista, wolność i spełnienie osobiste.

Zdrowie psychiczne obejmuje następujące zdolności:

zdolność do rozwoju psychologicznego, emocjonalnego, intelektualnego i duchowego

zdolność do inicjowania, rozwijania i podtrzymywania obustronnie satysfakcjonujących
stosunków osobistych

zdolność do dostrzegania innych i wykazywania empatii

zdolność do postrzegania sytuacji kryzysowych jako potencjalnych możliwości
wzmocnienia i przyspieszenia procesu rozwoju, a nie jako czynników wstrzymujących lub
osłabiających.

Zdrowie psychiczne posiada pięć zdolności:

zdolność do ufania

zdolność sprzeciwu

zdolność do fachowości

zdolność do spełnienia

zdolność do żartowania.

Ćwiczenie: Co możemy zrobić aby zachować zdrowie psychiczne?
Materiały: kartki papieru, flamastry

Podziel grupę na 2-3 osobowe zespoły

Poproś każdy zespół o odpowiedź na pytanie: „Co możemy zrobić aby zachować zdrowie
psychiczne?”

Wybierz z każdej grupy osobę, która zaprezentuje odpowiedzi

Omów różnice i podobieństwa pomiędzy uzyskanymi odpowiedziami

Poproś uczestników o uzasadnienie odpowiedzi.

Po zakończeniu prezentacji i dyskusji pokaż Flipchart 1.
Flipchart 1 Co możemy zrobić aby zachować zdrowie psychiczne?
Możemy sami sobie pomóc zachować zdrowie psychiczne na wiele różnych sposobów, a w tym:

wygospodarować wolny czas aby robić rzeczy, które lubimy

podjąć umiarkowane ćwiczenia fizyczne

ograniczyć spożycie kawy, alkoholu, nikotyny i innych substancji o działaniu
uzależniającym

pamiętać i szanować te przymioty naszego ciała i umysłu, które się nam podobają

utrzymywać dystans do wydarzeń

rozwijać i podtrzymywać przyjaźnie

słuchać i szanować innych nawet jeśli się z nimi nie zgadzamy

prosić o pomoc w sytuacjach kryzysowych

słuchać i przychodzić z pomocą bliskim w tym samym stopniu w jakim oni wysłuchują i
pomagają nam.

Problemy ze zdrowiem psychicznym/ zaburzenia psychiczne

Problemy ze zdrowiem psychicznym mogą przejawiać się w postaci, po prostu zmartwień i
smutków codziennego życia, aż po najpoważniejsze- depresje samobójcze lub zupełną utratę
kontroli nad życiem.

Zaburzenie psychiczne „jest terminem sięgającym głęboko w historię i odnoszącym się do
wszystkich, dających się zdiagnozować zaburzeń psychicznych. Zaburzenia psychiczne
charakteryzują się nieprawidłowościami w procesach poznawczych, emocjonalnych lub nastroju,
lub też odnoszą się do integracyjnych aspektów zachowań, takich jak umiejętność współdziałania
w społeczeństwie lub planowania przyszłych działań. Pośrednikiem w prawidłowym działaniu
powyższych funkcji jest mózg. Do dogmatów nowoczesnej nauki należy stwierdzenie, że mózg
jest bezpośrednio odpowiedzialny za nasze zachowanie i subiektywnie pojmowane życie

psychiczne, ktore są one odzwierciedleniem sposobu, w jaki on pracuje. Dlatego też, symptomy
związane z zachowaniem lub życiem psychicznym w bezpośredni sposób wiążą się z
nieprawidłowościami w jego funkcjach. Po przeciwległej, znacznie trudniejszej do
zweryfikowania stronie, są zaburzenia.
Nikt chyba nie wątpi, że osoba cierpiąca na schizofrenię jest poważnie chora, lecz dla innych
zaburzeń psychicznych takich jak depresja czy hiperaktywność, w których pojawianie się
symptomów ma charakter liniowy, jest bardzo trudno określić granicę oddzielającą objawy
zmartwienia od zaburzenia. Co więcej, zaburzenia psychiczne różnią się w zależności od wieku,
płci, rasy i kultury”.
Przeciętnie jedna na cztery osoby prawdopodobnie będzie miała problemy ze zdrowiem
psychicznym w przeciągu roku. Problemy te mogą powodować realne i długotrwałe zniszczenia
zarówno dla danej osoby jak i społeczności lokalnej. Na szczęście większość z nas jest w stanie
sobie z nimi poradzić i nauczyć się z nimi żyć pod warunkiem, że zostanie im odpowiednio
wcześnie udzielona pomoc.
Brytyjskie Ministerstwo Zdrowia opracowało poradnik dotyczący rozpoznawania symptomów
związanych z zaburzeniami psychicznymi, który został wydany przed Ustawą
z 1983 r. Stwierdza się w nim, że zaburzenie psychiczne można scharakteryzować poprzez
następujące symptomy:

1. Więcej niż chwilowe uszkodzenie funkcji intelektualnych w wyniku, którego następuje

zanik pamięci, orientacji oraz zdolności rozumienia i uczenia się.

2. Więcej niż chwilowe wahania nastroju o wysokim natężeniu, które powodują urojenia

dotyczące oceny sytuacji przeszłych lub przyszłych, w jakich znajdują się inni, lub też
brak jakiejkolwiek oceny.

Urojenia prześladowcze, wielkościowe itp.

4. Zaburzenia percepcji związane z urojoną oceną sytuacji
5. Zaburzenia w procesie myślenia o takim natężeniu, które uniemożliwiają pacjentowi

właściwą ocenę sytuacji lub komunikowanie się z innymi.

Ja i moje dziecko

Gdy 18 lat temu zachorowała moja 18 letnia córka, w pierwszej chwili zadałam sobie dwa
pytania. Dlaczego właśnie ona? Dlaczego spadło to na mnie? Wiedziałam, że na te pytania nie ma
odpowiedzi. Zadałam sobie następne pytanie, co mam zrobić, w jaki sposób jej pomóc
zaakceptować chorobę. Początki były trudne, córka moja jak większość ludzi chorych nie chciała
uznać choroby. Ma za sobą 17-razowy pobyt w szpitalu. Za każdym razem było lepiej. Mogłam
przekonać Ją, aby uznała chorobę. Tłumaczyłam, przecież na psychozie się nie umiera. Sama
zresztą, jadąc do niej do szpitala nigdy nie zadawałem sobie pytania: czy jeszcze jest? tylko w
jakim stanie? czy jest poprawa? Siedem lat temu po rocznym pobycie w szpitalu Agnieszka, bo
tak ma na imię moja córka, mówiła często „mama jakakolwiek praca, bo ja w tym domu chyba
zwariuję". Ja wówczas jeszcze pracowałam, więc część obowiązków domowych scedowałam na
Agnieszkę. Takie jak: sprzątanie, gotowanie i częściowe pranie. Wcale nie było tego tak dużo,
potrzebne było tylko zorganizowanie i systematyczność. W tym momencie widziałem rolę dla
siebie.

Agnieszka próbowała i wychodziło to jej coraz lepiej. Zawsze słyszała ode mnie słowa
podziękowania. Mówiłam jak bardzo mi pomaga, jaka jestem z niej dumna. W 2000 roku niejako
w nagrodę za jej starania, wraz z jej ojcem, scedowaliśmy na Agnieszkę, spółdzielcze
mieszkanie. Zapytacie, co się zmieniło? Tylko tyle, że nie Agnieszka mieszka u nas tyko my u

Agnieszki. Zyskała status głównego lokatora. W tym samym roku, prowadząca ją pani Dr
skierowała ją do ośrodka rehabilitacyjnego w Łodzi przy ul. Czarnieckiego. Tam Agnieszka
jeszcze bardziej się odnalazła, jest wśród swoich, łączą ich podobne problemy i zainteresowania.
To, że się odnalazła to nie znaczy, że jest idealnie, ma wahania w samopoczuciu, ale prowadząca
ją obecnie pani Dr Danuta w Przychodni „Synapsie" przy T.P.N. radzi sobie zawsze ze skutkiem
pozytywnym - zmieniają dawki leków. Od 1999 roku Agnieszka nie była w szpitalu. To właśnie
w tym roku Agnieszka prosiła mnie abym napisała dla niej wiersz, czasami piszę i napisałam coś
takiego. Dla córki - Niezbyt udany wiersz z siebie wymusiłam, lecz córka moja jedyna o niego
mnie prosiła.

Dla córki

Kocham Cię moja jedyna
Dla Ciebie żyję i oddycham
Życie bez Ciebie nie ma sensu
Więc do Ciebie wzdycham

Córeczko moja najdroższa
Jesteś taka chciana i kochana
Mówiłam do Ciebie gdy byłaś mała
i siadałaś na moje kolana

Mówiłam do ciebie
istoto moja słodka
Ty jesteś dla mnie jak milion
wygrany w totolotka

I gdy tak skarbie mój wrastałaś
z miłości do Ciebie robiłam
prawie wszystko co chciałaś
Zawsze mnie upajało - że to doceniałaś

Dziś gdy trzydziestka Ci sięga
jesteś równie jak kiedyś wspaniała
Ja ciągle bardzo Cię kocham
chcę żebyś o tym wiedziała

Kocham cię moja córeczko
i kochać nigdy nie przestanę
A gdy mnie już nie będzie
Wiersz ten niech będzie okładem na ranę

Bo rana w Twym dobrym sercu
po mej śmierci na pewno zostanie
Lecz pamiętaj w chwili smutku
że Bóg urządzi nam kiedyś spotkanie

A gdy będzie Ci bardzo smutno
i żal Ci będzie duszę wiercił
to wtedy sobie przeczytaj
wiersz który napisałam o śmierci

Córeczko moja najdroższa
Tak bardzo bym chciała
żebyś po mojej śmierci
modliła się - a nie płakała.

Sprawa śmierci w naszej rodzinie nie jest tematem tabu. W ubiegłym roku pochowałam mamę i
brata, Agnieszka babcię i chrzestnego, mimo ogromnego do nich przywiązania przeszła przez to
bardzo dzielnie. Na chwilę obecną martwią mnie zmiany w refundacji leków zwłaszcza w
stosowanych w psychiatrii. Właśnie leczenie Agnieszki będzie Ją kosztowało ponad 100 zł
miesięcznie. Właśnie moja Agnieszka bierze „Rispolept". Aż boję się pomyśleć co się stanie gdy
Agnieszka zostanie sama i może przyjść Jej do głowy odstawienie leków bo stwierdzi że Jana nie
nie stać. Co wtedy czyżby znów wędrówka między szpitalem a domem. Na zakończenie
pozytywny akcent Agnieszka jest obecnie na turnusie rehabilitacyjnym w górach Murzasichle
koło Zakopanego. Ma się dobrze.

Podpisano: Janina Wróblewska - Łódź, Polska

SCHIZOFRENIA

„Wiem, że te głosy nie są realne, lecz wyczuwam ich istnienie i muszę być posłuszny lub coś mi
się przydarzy.
Widzę rzeczy... stłoczone.
Widzę ludzi gapiących się i mówiących do mnie.
Czasami słyszę jak planują moją śmierć. Nie chcę umierać. Chcę być taki jak inni.”

Ćwiczenie

Cele: poznanie przyczyn i symptomów schizofrenii, określanie sposobów zachowania się w
krytycznych sytuacjach, świadomość uprzedzeń w stosunku do osób cierpiących na
schizofrenię.

Uczestnicy powinni usiąść w półokręgu, zwróceni twarzami w kierunku flipchartu.

Poproś, aby odpowiedzieli na pytanie „W jaki sposób pojawia się schizofrenia” i wypisz
odpowiedzi na kartkach flipchartu.

Przytwierdź odpowiedzi uczestników na widocznym miejscu.

Przedstaw symptomy schizofrenii na flipcharcie oraz przedyskutuj znaczenie każdego
terminu (tabela 1).

Czym jest schizofrenia?

Schizofrenia jest zaburzeniem psychicznym. Jedna na sto osób będzie prawdopodobnie cierpiała
na schizofrenię (lub podobne zaburzenie) na jakimś etapie życia.

Schizofrenia i jej podobne zaburzenia mogą dotknąć osób z wszystkich kręgów społecznych.
Pierwsze symptomy często pojawiają się we wczesnym okresie dojrzałości, lecz przeważnie nie
zostają zdiagnozowane.
Początki schizofrenii są różne dla różnych osób. W niektórych przypadkach zaburzenie zaczyna
się niespodziewanie: stan zdrowia młodej (zwykle) osoby pogarsza się gwałtownie i poważnie.
Przestaje jasno myśleć i może cierpieć na halucynacje.

W innych przypadkach zmiany maja charakter stopniowy a dana osoba może wykazywać objawy
zaniedbania i wycofywania się z życia społecznego. Takie zmiany w zachowaniu mogą być
trudne do zrozumienia szczególnie, jeśli choroba nie została jeszcze zdiagnozowana.

Jakie są przyczyny schizofrenii?

Wskazanie konkretnej przyczyny powodującej schizofrenię nie jest możliwe, jednakże można
wyróżnić wiele czynników przyczyniających się do jej powstania: czynniki genetyczne, zmiany o
charakterze biochemicznym w mózgu, zmiany struktury mózgu, infekcje wirusowe, urazy czaszki
itp.

Aktualnie, specjaliści mówią o modelu „podatności na stres”, który jest obarczany winą za
spowodowanie schizofrenii. Według tego modelu, czynniki genetyczne pełnią jedynie rolę
elementów odpowiedzialnych za pojawienie się „podatności”, która pod wpływem silnych
bodźców stresogennych powoduje powstanie zaburzenia.

Czy jest dziedziczona?

Zwykle jest dziedziczona i można ja łatwo odnaleźć w innych pokoleniach. Z drugiej jednak
strony zaburzenie może pojawić się w rodzinie zupełnie niespodziewanie. Powszechnie uważa
się, że istnieje swoista genetyczna skłonność do schizofrenii. W razie zaistnienia takiej potrzeby,
służymy niezbędną pomocą w uzyskaniu dokładniejszych informacji dotyczących genetycznego
ryzyka schizofrenii.

Kiedy zwykle się zaczyna?

Schizofrenia może się pojawić w każdym wieku, nawet w dzieciństwie, lecz przeważnie zaczyna
się w wieku dojrzewania lub wczesnej dojrzałości. Zwykle wcześniej zaczyna się u mężczyzn i
także w ich przypadku jest poważniejsza.

Czy stan osób chorych na schizofrenię może się poprawić?

Dostępne lekarstwa zmniejszą symptomy psychiatryczne. Jednak jak na razie nie ma
„magicznego” lekarstwa. Stan niektórych osób można określić jako zadowalający, jeśli biorą
przepisane im lekarstwa. Objawy innych są znacznie mniej przewidywalne. Jeśli pacjenci byliby
regularnie i dokładnie badani, to można by było precyzyjnie określić ich aktualny stan, który z
kolei gdyby był leczony w odpowiedni sposób, to zarówno symptomy fizyczne jak i psychiczne
mogłyby się poprawić.

Nigdy jeszcze nie spotkałem nikogo ze schizofrenią Jedna na sto osób ma schizofrenię. Jest więc
bardzo prawdopodobne, że znasz osobę z tym zaburzeniem nawet nie będąc tego świadomym.

Schizofrenia jest zaburzeniem, które uniemożliwia właściwe rozpoznawanie rzeczywistości,
kontrolowanie emocji, jasne myślenie, rozwagę w działaniach i komunikację. Ogólnie rzecz
ujmując, schizofrenia może być charakteryzowana jako zaburzenie myślenia, percepcji i
niewłaściwe lub zupełny brak emocji. Poczucie własnych zdolności intelektualnych jest
zachowane nawet w przypadku pojawienia się zaburzeń poznawczych.

Schizofrenia przeważnie pojawia się w sposób stopniowy i dlatego też osoba nią dotknięta i jej
rodzina nie jest w stanie zdać sobie sprawy z zagrożenia przez dłuższy czas. Jej rozwój
progresywny może doprowadzić do wzrostu intensywności doznań lub kryzysu, co oznacza
halucynacje, rozbudzenie psychomotoryczne, zaburzenia procesu myślenia itp. Czasami
schizofrenia ma przebieg krótki i nieprzewidywalny, a poważne zmiany w zachowaniu pojawiają
się w przeciągu tygodni lub nawet dni, prowadząc do intensywnego okresu psychotycznego. W
innych przypadkach zaburzenie może przybrać charakter chroniczny, objawiający się obniżaniem
stopnia funkcjonowania w społeczeństwie, brakiem motywacji, obojętnością i słabą
wrażliwością.

Oznaki i symptomy

Mimo, że schizofrenia ma przebieg bardzo zróżnicowany, to jednak można wyróżnić jej
najbardziej charakterystyczne oznaki i symptomy, na przykład:

1. Halucynacje

Dana osoba może widzieć, słyszeć, wyczuwać i czuć coś, co w rzeczywistości nie istnieje.
Słyszenie głosów jest najczęstszym doznaniem osób cierpiących na schizofrenię.

2. Urojenia
Twory sfery myślenia oznaczające błędne sądy, uważane przez chorego za prawdziwe, oporne na
wszelką perswazję. Na przykład, chory jest głęboko przekonany, że jest obserwowany lub
śledzony przez kogoś, kto chce uzyskać nad nim kontrolę lub wyrządzić szkodę.

3. Otępienie uczuciowe
Chory wykazuje całkowite zobojętnienie uczuciowe lub też, jeśli pojawiają się u niego
jakiekolwiek uczucia to są oderwane od kontekstu, na przykład płacz w reakcji na żart.

4. Apatia
Chory wycofuje się, unika towarzystwa przyjaciół lub rodziny i pozostaje w swoim pokoju.

5. Problemy w mówieniu
Chory prawie się nie odzywa i rzadko jest inicjatorem rozmowy. W niektórych przypadkach
może mówić w sposób niespójny i nielogiczny, nie przekazując praktycznie żadnej informacji.

6. Zaburzenia procesów myślowych i dziwne zachowanie
Chory myśli i działa w sposób niezrozumiały. Może okazywać niespodziewane ataki agresji w
stosunku do członków rodziny.

Psychiatrzy dzielą symptomy schizofrenii na dwie kategorie- „pozytywne” i „negatywne”.
„Pozytywne” symptomy pojawiają się, mimo że nie powinny istnieć (np. halucynacje, majaczenie
itp.)

„Negatywne” symptomy przejawiają się w postaci braku określonych sprawności funkcji
intelektualnych (np. otępienie uczuciowe, brak motywacji i zainteresowania itp.)
Negatywne symptomy powodują zaniedbywanie się chorego. Odmawia on wykonywania
czegokolwiek lub wydaje się być zamknięty we własnych myślach. Są to objawy bardzo trudne
dla opiekunów.

Wycofanie się z życia towarzyskiego jest bardzo częstym objawem schizofrenii. Nie jest to
wyłącznie symptom schizofrenii, lecz również rezultat depresji, braku poczucia bezpieczeństwa
związanego z samotnością lub niezdolnością do radzenia sobie ze zwykłymi wymaganiami życia.
Schizofrenia przeważnie pojawia się pomiędzy 15 a 30 rokiem życia. Jest to zaburzenie
spotykane we wszystkich rasach, kulturach, klasach społecznych i płciach. Ryzyko zachorowania
wynosi 1%.

Obecnie nie jest to zaburzenie w pełni uleczalne, jednakże sam przebieg choroby jest bardzo
zróżnicowany. Jednakże jej symptomy pozytywne mogą być kontrolowane. Badania wykazały, że
schizofrenia nie jest wyłącznie progresywną deteriorację psychiczną jak przyjmowano jeszcze
niedawno.

Jak rozpoznać schizofrenię?

Członkowie rodziny przyznają, że znacznie wcześniej zaobserwowali zachowanie odbiegające od
normy. Zaobserwowali, że ich syn, córka, brat, siostra, mąż lub żona nie zostali dotknięci jedynie
poczuciem nudy lub chwilowym złym humorem. Mimo to z powodu uprzedzenia czy też
poczucia winy, rodzina nie przyjmuje tego do wiadomości lub odmawia poproszenia o pomoc we
właściwym czasie.

Zmiany w życiu społecznym i zawodowym, dla których nie można znaleźć logicznego
uzasadnienia, mogą być jedną z oznak schizofrenii. Okres pomiędzy początkiem zaburzenia a
pojawieniem się pierwszych aktywnych symptomów jest nazywany „okresem prodromalnym” i
może trwać przez wiele lat. W większości przypadków symptomy negatywne niespecyficzne
zaczynają się przed wystąpieniem symptomów pozytywnych.

Wczesne symptomy to:

ogólny niepokój

lekkie depresje o charakterze przejściowym

powolna utrata zainteresowania

wycofywanie się z działań, które poprzednio miały duże znaczenie

podejrzliwość

znaczące i widoczne zmiany w zachowaniu i wyglądzie (higiena osobista, ubiór,
punktualność itp.)

Często, wyjaśnienia dotyczące powyższych zmian są symboliczne, metaforyczne lub po prostu
dziwne.

Czy można wyleczyć się ze schizofrenii?

Po pierwszym wystąpieniu schizofrenii około 25% osób powraca do zdrowia w przeciągu 5 lat,
50% cierpi z powodu przejściowych nawrotów choroby w kolejnych latach, a 10% pozostaje
nieuleczonych.
Nie ma aktualnie lekarstwa na schizofrenię. Jednakże odpowiednio wczesne leczenie może
zwiększyć szansę na wyjście z choroby.
Należy natomiast wiedzieć, że szansę na wyleczenie zwiększają następujące czynniki:

Wsparcie rodziny

Wystąpienie pierwszych symptomów choroby w starszym wieku

Duża wiedza na temat schizofrenii

Długofalowe leczenie

Świadomość i akceptacja choroby

Wysoki stopień zaangażowania społecznego

Zdolność do rozpoznawania objawów nawrotów choroby

Leczenie

Leczenie farmakologiczne
Jest to często podstawowa forma leczenia schizofrenii. Najbardziej popularne leki to
neuroleptyki.Neuroleptyki osłabiają symptomy schizofrenii poprzez blokowanie dopaminy.
Dopamina jest związkiem chemicznym, który wszyscy posiadamy. Jednakże u schizofreników
występuje w zbyt dużych ilościach.

Poprawa, przy zastosowaniu właściwego leczenia farmakologicznego, może być widoczna bardzo
szybko. Jednakże, jako że poszczególne osoby reagują w odmienny sposób na dane leki, więc
może upłynąć kilka tygodni nim dobrze dobrane środki zaczną działać w pożądany sposób na
poszczególne symptomy choroby. Zazwyczaj zaleca się, aby przepisane środki były brane przez
miesiące a nawet lata. Takie postępowanie ma na celu zapewnienie choremu dobrego
samopoczucia przez jak najdłuższy okres.

Zastrzyki typu „depot”
Niektóre neuroleptyki sa dostępne w postaci zastrzyków typu depot dawanych w mięsień,
zazwyczaj udo, i mogą działać w organizmie przez 1 do 6 tygodni.

Terapia elektrowstrząsowa
Terapia ta jest używana w wyjątkowo trudnych przypadkach schizofrenii, w których leczenie
farmakologiczne nie przynosi widocznych rezultatów. Przeprowadza się ją pod narkozą w celu
uniknięcia uszkodzeń ciała chorego będących następstwem elektrowstrząsów. Podczas terapii
chory może cierpieć na kilkudniową amnezję. Jako czynniki ryzyka w czasie stosowania tej
terapii można wskazać: problemy z oddychaniem, arytmia serca, zwiększona ilość nawrotów
choroby, zniszczenie dużej ilości neuronów.

Efekty uboczne
Najczęściej spotykane efekty uboczne przy zastosowaniu neuroleptyków to:

apatia, poczucie ospałości i/lub słabej koncentracji

te wywierające wpływ na autonomiczny system nerwowy, takie jak obniżone ciśnienie
tętnicze podczas próby szybkiego wstania z pozycji leżącej, powodujące zawroty głowy,
zaparcia, suchość w ustach, rozmazane widzenie i okazjonalne problemy z oddawaniem
moczu.

te wywierające wpływ na część mózgu nazywaną hypothalamus, takie jak, w przypadku
kobiet, nieregularne okresy lub brak owulacji, a w przypadku mężczyzn, rozrost tkanki
piersiowej lub impotencja.

te wywierające wpływ na mięśnie, takie jak drgawki, skurcze mięśni.

późna dyskineza, czyli występowanie nieskoordynowanych ruchów, najpierw mięśni
twarzy, a w kolejnym etapie innych części ciała.

tycie

Oczywiście nie każdy chory będzie odczuwał wszystkie powyższe efekty uboczne. Należy
zaznaczyć również, że w celu ich zneutralizowania stosuje się odpowiednie leczenie. W
przypadku jakichkolwiek wątpliwości dotyczących wystąpienia efektów ubocznych, należy
zwrócić się do lekarza prowadzącego lub farmaceuty.

Inne formy leczenia

Psychoterapia

Jeśli stan pacjenta ustabilizował się po zastosowanym leczeniu farmakologicznym, to w wielu
przypadkach celowym jest zastosowanie psychoterapii. Jest to termin bardzo szeroki używany w
celu opisania podejścia terapeutycznego, którego celem jest adaptacja myśli i zachowań, i które
może być stosowane w zestawieniu z leczeniem farmakologicznym. Każda instytucja służby
zdrowia posiada odmienne zasoby i środki, i może w związku z tym oferować różne formy
psychoterapii, takie jak:

Poradnictwo

Chory może porozmawiać mając zapewnioną pełną dyskrecję i bezpieczeństwo.
-

Terapia grupowa

Chorzy wychodzący właśnie z ostrych symptomów choroby mogą podzielić się swoimi
przeżyciami z innymi. Nie jest to forma odpowiednia dla wszystkich, lecz dla niektórych
może być ważnym źródłem wsparcia.
-

Terapia rodzinna

Podczas której, dogłębnej analizie poddawana jest rodzina jako całość. Czas spotkań jest
ściśle określony, a praca bardzo intensywna.
-

Terapia kognitywna

Jest oferowana przez psychoterapeutów, którzy skupiają się na pomocy choremu w
przystosowaniu swojego zachowania oraz zwiększeniu stopnia radzenia sobie z chorobą.

Rehabilitacja
Są to różnorodne formy terapii zajęciowej, których głównym celem jest pomoc w odzyskaniu
umiejętności codziennego życia, jak na przykład robienie zakupów, zarządzania finansami,
gotowania czy spotkania towarzyskie. W czasie tej formy rehabilitacji można nabyć również
nowe umiejętności, jak praca z komputerem, które mogą być pomocne w przyszłym zatrudnieniu.

Studium przypadku

George ma 20 lat i jest na drugim roku studiów. Właśnie odkrył, że bycie studentem oznacza
konieczność bycia konkurencyjnym. Ma problemy ze snem i negatywne podejście do ludzi i
świata. Ostatnio pojawiły się u niego dziwne objawy. Zaczął, na przykład widzieć, poza
zasięgiem wzroku, inne osoby, które robiły groźne miny. Kiedy patrzył po raz kolejny w tym
kierunku, nie dostrzegał już nikogo. Co więcej, był pewny, że ktoś krzyczy wołając go. Głos ten
wydawał się być głosem z radia, mówiącym mu, co ma robić i co myśleć.

Co dzieje się z Georgem?

Czy ma jakiś problem? Co na to wskazuje?

Gdybyś był jego przyjacielem, czy porozmawiałbyś z nim?

Co może zrobić George?

Jeśli znalazłbyś się na jego miejscu, do kogo najpierw byś się zwrócił? Dlaczego?

Jak pomocni mogą być inni?

Czy z jakichś powodów, osoby te nie mogłyby ci pomóc?

Co mogłoby powstrzymać George’a od poproszenia o pomoc?

Co robić w sytuacji kryzysowej

Ćwiczenie: Co robić w sytuacji kryzysowej

Cel: Identyfikacja modeli różnorodnych podejść w kryzysowej sytuacji

Uczestnicy powinni usiąść w półokręgu, zwróceni twarzami w kierunku flipchartu.

Zapytaj uczestników, czy ktoś z kręgu ich znajomych lub bliskich cierpiał na schizofrenię
i czy przeszli w związku z tym przez sytuację kryzysową.

Zapytaj, w jaki sposób zareagowali i jak udało im się ją pokonać.

Rozdaj ulotki zatytułowane „Co należy robić” i „Czego nie należy robić”.

Zastosuj ćwiczenie typu „odgrywanie ról” w celu pokazania w praktyce właściwych zachowań.
Opis sytuacji: Jesteście w domu. W pokoju jest włączony telewizor, nadawane są wiadomości.
Chory na schizofrenię (członek rodziny) przejawia oznaki podekscytowania- chodzi po całym
pokoju, głośno mówi twierdzi, że w telewizji mówią wyłącznie o nim, w pewnych chwilach
rozmawia z niewidzialnymi osobami, zaczyna się z nimi kłócić. Nagle, zupełnie bez powodu
zaczyna się śmiać. Pali papierosa za papierosem. Co zrobilibyście w tej sytuacji?

Po odegraniu przez dwóch uczestników ról rodzica i jego dziecka, zaproś uczestników do
dyskusji.

Trener powinien wyznaczać do odegrania ról osób mających osobiste doświadczenia w
tym temacie.

Trener powinien zadać następujące pytania:

Co sądzą na temat przebiegu ćwiczenia?

Jakie typy zachowań zaprezentowała osoba grająca rolę rodzica?

Jakie typy zachowań, które nie były omawiane zaprezentowaliście wy?

Rady dotyczące pożądanych zachowań w sytuacji kryzysowej

Ulotka- Co należy robić:

Próbuj, na ile to możliwe, zachować spokój

Jeśli jest w pokoju ktoś jeszcze, poproś go o wyjście

Wyłącz wszystkie zewnętrzne źródła przekazu informacji- radio, telewizja itp.

Mów powoli

Powtarzaj „usiądźmy i porozmawiajmy” lub „usiądźmy i odprężmy się”

Mów powoli i wyraźnie normalnym głosem

Opisz zachowanie, które właśnie widziałeś: „jesteś wystraszony, wściekły,
zdezorientowany. Powiedz proszę, co spowodowało twój strach, itp.”

Unikaj protekcjonalnych wypowiedzi typu: „zachowujesz się jak dziecko; mówię ci, że
zrobisz to, itp.”

Powtarzaj w/w wypowiedzi używając w miarę możliwości tych samych zwrotów. Nie
parafrazuj swoich słów, tak jakbyś miał nadzieję, że dzięki temu będziesz lepiej
zrozumiany.

Zapewnij tej osobie własną przestrzeń w pokoju. Nie podchodź zbyt blisko, spróbuj
zrozumieć, że nadmiar emocji z twojej strony może tylko zaszkodzić.

Ulotka- Planowanie zachowania w sytuacji kryzysowej

Trzymaj pod ręką spis numerów telefonów policji, psychiatry i pogotowia.

Zapytaj lekarza rodzinnego lub psychiatry, do jakiego szpitala należy się udać w razie
wystąpienia sytuacji kryzysowej.

Dowiedz się, do kogo możesz się zwrócić z prośbą o pomoc bez względu na porę dnia czy
nocy.

W razie konieczności zdecyduj, kto zajmie się w czasie twojej nieobecności pozostałymi
dziećmi.

Pomyśl, czy nie byłoby pożądane wyjaśnienie policji ewentualnej sytuacji, jeszcze przed
jej wystąpieniem i poproszenie o radę, co do sposobu postępowania.

Sytuacje kryzysowe są znacznie mniej stresujące dla chorego, gdy wcześniej zostanie
poinformowany o możliwych procedurach.

Teoria

Większość rodzin twierdzi, że atak psychozy jest bardzo brutalnym wyrwaniem z rzeczywistości,
której doświadczyli kilka miesięcy lub nawet rok przed jego wystąpieniem. Większość z nich
mówi, że nie było żadnych (lub praktycznie niezauważalne) wcześniejszych oznak wystąpienia
choroby.

Podczas ataku, chorzy na schizofrenię prezentują następujące symptomy: halucynacje, zaburzenia
świadomości, zaburzenia zachowania i emocji. Rodziny, które doświadczyły bezpośrednio takich
epizodów psychozy ostrzegają, że nie można nigdy powiedzieć, że jest się w dostatecznym
stopniu przygotowanym do szoku, jaki następuje w momencie ich wystąpienia. Należy
zrozumieć, że chory jest w takim samym stopniu wystraszony jak i osoby, które są świadkami
ataku: „głosy” wydają groźne rozkazy, „posiłek” wyleciał przez okno, „trujące opary” wypełniają
pokój. Należy jak najszybciej szukać pomocy medycznej, która w większości wypadków oznacza
hospitalizację. Jeśli uzyskanie natychmiastowej pomocy medycznej jest niemożliwe, należy
zadzwonić do swojego lekarza rodzinnego lub psychiatry, który poinformuje, do jakiego szpitala
powinniśmy odwieźć chorego i co robić w tej sytuacji.

O ile jest to możliwe, to chory powinien pojechać do szpitala z własnej woli. Jeśli nie słucha was,
może będzie chciał wysłuchać kogoś innego? Zauważono, że w takich sytuacjach chory powinien
mieć wybór: czy chcesz jechać do szpitala ze mną, czy z kimś innym? W niektórych przypadkach
osoba , która nie jest w danym momencie przydatna może być trzymana „w pogotowiu” w innym
pomieszczeniu, tak abyśmy jednak mogli w pewnym momencie zaoferować choremu
alternatywę, zmianę (nieważne jak małą).

Czasami atak psychozy może doprowadzić do konieczności użycia przemocy fizycznej. W takich
przypadkach nie ma czasu na perswazje czy dzwonienie do lekarza rodzinnego po radę. Chory
jest praktyczne zupełnie oderwany od rzeczywistości i będzie się zachowywał według tego, co
widzi w swoich halucynacjach, na przykład może zbić szybę, straszyć was, uderzyć, zniszczyć
dom. Należy wtedy uczynić wszystko w celu ochrony siebie i bliskich (włączając w to również i
chorego). Najlepiej zacząć od zniszczenia przesłanek, które są podstawą halucynacji. Alternatywą
jest „obezwładnienie” chorego do czasu zjawienia się pomocy. Jednakże takie postępowanie
należy stosować wyłącznie w ekstremalnych sytuacjach.

W niektórych przypadkach, kiedy osobiste zawiezienie chorego do szpitala może być ryzykowne
(może być wykonalne jedynie pod warunkiem, że jeszcze jedna osoba będzie nam towarzyszyć),
należy zadzwonić po policję.

Zaangażowanie pogotowia i policji

Rodziny, których sytuacja zmusiła do tego kroku twierdzą, że zwlekały do ostatniej chwili. Czuli
się jakby zdradzali chorego i nawet w momencie, kiedy zdawali sobie sprawę, że nie mają innego
wyjścia czuli, że go opuszczają. Jeden z ojców stwierdził, że obecność osób w białych kitlach
czasami z udziałem umundurowanych policjantów uspokoiła sytuację, jednakże inny nie
aprobował takiego postępowania, gdyż jego córka cierpiała z powodu paranoi i widok lekarza,
sanitariuszy z policjantami był dla niej jak przysłowiowa „czerwona płachta dla byka”- efekt był
dokładnie odwrotny od zamierzonego i córka wpadła w furię. Należy zawsze wierzyć we własne
przeczucie, gdyż nikt inny nie zna tak dobrze waszego dziecka/krewnego jak wy sami. Wy
najlepiej wiecie, jakiej należy się spodziewać reakcji w odniesieniu do określonych bodźców.
Kiedy dzwoni się na pogotowie należy wyjaśnić, że potrzebuje się natychmiastowej pomocy i że
w domu jest osoba z diagnozą schizofrenii (w razie konieczności). Należy opisać ogólnie
zachowanie chorego (tłucze szyby, grozi itp.) i wyjaśnić, że pogotowie jest potrzebne, aby
przewieźć go do szpitala. Należy poinformować, czy chory jest uzbrojony lub czy w domu jest
jakaś broń. Lekarze wiedzą już, co powinni robić w takich sytuacjach kryzysowych. Mogą
wezwać do pomocy policję.
Po przybyciu do waszego domu, lekarz przeanalizuje sytuację i zadecyduje, czy należy skierować
do szpitala. Ostatecznie to lekarz psychiatra zadecyduje o ewentualnej przymusowej
hospitalizacji, powiadamiając o tym fakcie właściwy sąd opiekuńczy w ciągu 72 godzin.

CHOROBA AFEKTYWNA DWUBIEGUNOWA

Ćwiczenie

Cele: poznanie przyczyn i symptomów schizofrenii, określanie sposobów zachowania się w
krytycznych sytuacjach, świadomość uprzedzeń w stosunku do osób cierpiących na tę
chorobę.

Uczestnicy powinni usiąść w półokręgu, zwróceni twarzami w kierunku flipchartu.

Zapytaj o definicję choroby afektywnej dwubiegunowej i wypisz odpowiedzi na
flipcharcie.

Podziel uczestników na dwie grupy

Poproś pierwszą grupę o wypisanie symptomów tej choroby.

Poproś drugą grupę o wypisanie symptomów depresji (jest to czas na powtórzenie
wiadomości dotyczących depresji).

Przedyskutuj i porównaj symptomy choroby afektywnej dwubiegunowej z symptomami
depresji wyszczególnionymi przez uczestników, z teorią dotycząca obu zaburzeń.

Co to jest choroba afektywna dwubiegunowa?

Jest to nowa nazwa psychozy maniakalno- depresyjnej (PMD).

Termin mania jest używany do opisania dwubiegunowości typu radość/smutek,
hiperaktywność/bierność.

Niektóre osoby cierpiące na chorobę afektywna dwubiegunową mogą wykazywać
wyłącznie symptomy maniakalne lub depresyjne.

Definicja

Większość chorób obejmuje dużą grupę chorób psychiatrycznych. Znane w uprzedniej
terminologii pod nazwą chorób afektywnych, dzisiaj są nazywane chorobami nastroju, gdyż
odnoszą się do trwałych stanów emocjonalnych, a nie tylko do zewnętrznych (afektywnych)
objawów aktualnych stanów emocjonalnych. Choroby nastroju powinny być traktowane jako
syndromy w skład, których wchodzi grupa oznak i symptomów trwających przez okres tygodni
lub miesięcy, i które reprezentują znaczące odejście od zwyczajowych zachowań i mają tendencję
do cyklicznych lub okresowych nawrotów.

Depresja i Choroba afektywna dwubiegunowa

Depresja (choroba afektywna jednobiegunowa) jest najczęściej spotykaną chorobą nastroju. Może
wystąpić w formie jednorazowego epizodu lub wielu nawrotów. Podczas gdy prognozy dotyczące
pacjentów, którzy przeżyli jednorazowy epizod depresji unipolarnej są optymistyczne, to w
przypadku pacjentów, którzy doświadczyli nawrotu choroby są pesymistyczne: trzech na czterech
doświadczy kolejnych nawrotów wraz ze szczątkowymi symptomami pomiędzy epizodami.
Choroby bipolarne (poprzednio nazywane psychozami maniakalno- depresyjnymi) składają się, z
co najmniej jednego epizodu hipo-maniakalnego, maniakalnego lub mieszanego. Epizody o
charakterze mieszanym są mieszanką jednocześnie występujących symptomów depresyjnych i
maniakalnych lub maniakalnych i hipo- maniakalnych. Mniejszość pacjentów doświadcza
wyłącznie epizodów maniakalnych, a większość pacjentów z chorobą bipolarną doświadcza
epizodów o obydwu polaryzacjach. Manie występują częściej u mężczyzn, a depresje i epizody
mieszane u kobiet. Pierwotnie, choroby bipolarne były opisywane jako psychozy nastroju z
epizodami zarówno maniakalnymi jak i depresyjnymi. Jednakże najnowsze badania kliniczne
wykazały istnienie szerokiego spektrum ambulatoryjnych stanów depresyjnych, które występują
zamiennie z łagodnymi, krótkotrwałymi okresami hipo- manii, a nie pełno- objawowej manii.

Większość z tego, co wiemy dzisiaj o chorobach nastroju, zostało opisane przez starożytnych
Greków i Rzymian, którzy stworzyli terminy melancholii i manii i opisali ich wzajemne
powiązania. Zakładali także ich wrodzone pochodzenie. Większość z aktualnie istniejących i
powstających koncepcji w tej dziedzinie (np. prace francuskiej i niemieckiej szkoły z drugiej
połowy dziewiętnastego wieku, które z kolei legły u podstaw dzisiejszych prac brytyjskich i
amerykańskich) wywodzi się ze starożytności.

Melancholia

Hipokrates (460-357) opisał melancholię („czarna żółć”) jako stan „awersji do jedzenia,
przygnębienia, bezsenności, zirytowania i niepokoju”. Wybierając taką nazwę dla opisania stanu,
Grecy (którzy prawdopodobnie zapożyczyli tę ideę od Egipcjan) postulowali odniesienie się do
biochemicznych korzeni wszystkich chorób psychicznych. Wierzyli, że przyczyną choroby jest
często substancja ponurego, melancholijnego temperamentu, która pod wpływem planety Saturn
powoduje wydzielanie przez śledzionę czarnej żółci, w rezultacie prowadzącej do pogorszenia się
nastroju (poprzez swój wpływ na pracę mózgu).
Aretaus z Kapadocji (ok. 150 AD) opisał podstawowe objawy manii, które są znane do dzisiaj:
„Istnieje nieskończona ilość form mani, lecz choroba jest jedna. Jeśli manią jest radość, to
pacjent może się śmiać, bawić, tańczyć przez cały dzień i chodzić po rynku jak zwycięzca

zawodów. Pomysły, które prezentują chorzy są nieskończenie różnorodne. Wierzą, że są
ekspertami w astronomii, filozofii czy poezji.
Pacjent będzie się łatwo ekscytował, będzie podejrzliwy i drażliwy; słuch stanie się
wyostrzony...pojawią się głosy i dzwonienie w uszach; będzie miał halucynacje; koszmary senne i
pociąg płciowy mogą wymknąć się spod kontroli; doprowadzony do gniewu, wpadnie w szał,
będzie biegał i wrzeszczał: ‘zabić moich prześladowców’, a następnie użyje przemocy w stosunku
do własnej osoby.
Ma skłonność do częstych zmian decyzji; do nikczemności, podłości, nietolerancji, a w niektórych
momentach do ekstrawagancji czy też hojności, lecz nie z powodu potrzeby duszy, ale z powodu
nieprzewidywalnej zmienności choroby.”

Flipchart 1- symptomy manii

Dobry nastrój- osoba czuje się szczęśliwa i pełna energii

To, czego doświadcza chory, można opisać jako bycie na topie, na szczycie świata, jako
coś nieuchwytnego

Nadmiar energii

Prawie zupełny brak potrzeby snu

Drażliwość- osoba będzie się denerwowała na tych, którzy nie rozumieją jej planów czy
nierealnych pomysłów

Duża szybkość myślenia i mówienia- proces myślowy jest znacznie szybszy, czego
przejawem są przyśpieszona mowa i przeskakiwanie z tematu na temat

Brak zahamowań- osoba nie zdaje sobie sprawy z konsekwencji swoich działań; wydaje
pieniądze w sposób irracjonalny na bezużyteczne rzeczy

Olbrzymia wiara i plany- osoby mają o sobie i własnych talentach bardzo wysokie
mniemanie, są królami, postaciami z filmów itp.

Remisja

Wiele osób pomiędzy epizodami maniakalno- depresyjnymi, doświadcza okresów powrotu do
zdrowia psychicznego. Są wtedy zdolni do normalnego funkcjonowania.

Przyczyny

czynniki genetyczne

czynniki biochemiczne

stres

Leczenie
Antydepresanty dla epizodów depresyjnych wg wskazań lekarza.
W celu wspomożenia pacjenta w lepszym zrozumieniu choroby i radzenia sobie z jej efektami,
stosuje się także psychoterapię.

Prognozy dotyczące przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej

Należy wiedzieć, że choroba może być przynajmniej częściowo neutralizowana dzięki
następującym czynnikom:

Wsparcie rodziny

Początek choroby wystąpił w starszym wieku

Ciągłość leczenia

Świadomość i akceptacja choroby

Integracja ze społecznością lokalną

Zdolność rozpoznania objawów nawrotów choroby

Wsparcie ze strony systemu opieki socjalnej

DEPRESJA

„To był najgorszy okres w moim życiu. Zwykle, jestem osobą optymistyczną, ale wtedy stałem się
pesymistą i popadłem w apatię. Nie byłem w stanie dalej tak żyć. Czułem się jak sierota.
Wypłakałem morze łez. W pewnym momencie myślałem, że nie będę w stanie przestać płakać;
stało się to moim nawykiem.”

Ćwiczenie
Cele: poznanie przyczyn i symptomów depresji; określenie sposobów radzenia sobie z
depresją

Uczestnicy powinni usiąść w półokręgu, zwróceni twarzami w kierunku flipchartu

Zadaj uczestnikom pytania: Co należy rozumieć pod pojęciem depresji? Co oznacza
depresja? Wypisz odpowiedzi na flipcharcie.

Przytwierdź odpowiedzi uczestników na widocznym miejscu

Zaprezentuj na flipcharcie Symptomy depresji i omów każdy z nich (tabela1)

Przedstaw na flipcharcie Przyczyny depresji

CZYM JEST DEPRESJA?
JAKIE SĄ PRZYCZYNY DEPRESJI?
JAKIE SĄ SYMPTOMY DEPRESJI?
JAKIE LECZENIE STOSUJE SIĘ W PRZYPADKU DEPRESJI?

Co to jest depresja?

Depresja jest terminem, który opisuje chorobę psychiczną. Często mówimy, że jesteśmy w
depresji, kiedy czujemy się nieszczęśliwi i smutni, lecz są to wyłącznie przejściowe, krótkotrwałe
stany emocjonalne występujące w następstwie problemów codziennego życia. W rozdziale tym
zostanie omówione psychoza depresyjna, a nie depresja będąca przejściowym stanem
emocjonalnym.

Flipchart: Symptomy depresji

Ponury nastrój, wieczny smutek

Brak zainteresowania

Brak energii, powolność, zmęczenie

A ponadto:

rozpacz, pesymizm

Zaburzenia snu

Utrata apetytu i wagi lub wzmożony apetyt i tycie

Uporczywe myśli na temat śmierci i samobójstwa

Trudności z koncentracją i zapamiętywaniem

Trudności w podejmowaniu decyzji

Smutek, podniecenie, irytacja

Uporczywe symptomy o charakterze fizycznym (bóle głowy, problemy żołądkowe itp.)

Przyczyny depresji

Genetyczne. W wielu przypadkach kilka przypadków depresji jest notowanych w tej
samej rodzinie. Sugeruje to dziedziczną biologiczną podatność.

Biochemiczne. Depresja jest spotykana także w rodzinach, w których dotychczas nikt na
nią nie chorował. Badania wykazały, że depresję należy wiązać z niestabilnością połączeń
neuro- chemicznych.

Psychologiczne. Osoby o niskiej samoocenie, postrzegające świat i swoją rolę w nim
bardzo pesymistycznie, należą do grupy o podwyższonym ryzyku wystąpienia depresji.
Często depresję można powiązać ze stresem, szczególnie tym, który jest odpowiedzią na
tragedię osobistą lub katastrofę naturalną.

Studium przypadku
Mirella ma 19 lat. Od dłuższego czasu poszukuje pracy. Od pewnego momentu ma zaburzenia
snu. Już od dawna nie była na żadnej rozmowie o pracę i zaczyna mieć kłopoty finansowe. Jej
przyjaciele zauważyli, że straciła zainteresowanie wspólnymi wyjściami. Bierze tabletki na sen i
ciągle powtarza, jakim są one dla niej dobrodziejstwem oraz jedyna nadzieją.

Jak sądzisz, co się dzieje z Mirellą?

Czy ma problem?

Czy gdybyś był jej przyjacielem, to porozmawiałbyś z nią?

Co może zrobić Mirella?

Gdybyś był na jej miejscu, do kogo najpierw zwróciłbyś się o pomoc? Dlaczego?

W jakim stopniu inni byliby pomocni?

Czy mieliby jakieś powody żeby odmówić pomocy?

Dlaczego Mirella mogłaby się obawiać poproszenia o pomoc?

Ćwiczenie: W jaki sposób pomóc osobie cierpiącej na depresję?

Cel: określić możliwe sposoby pomocy osobie chorej na depresję

Podziel uczestników na dwie grupy

Pierwsza grupa będzie musiała w ciągu 15 minut zadecydować, do kogo zwrócić się z
prośbą o pomoc

Druga grupa będzie musiała również w przeciągu 15 minut sposoby postępowania w
przypadku wystąpienia objawów depresji

Przytwierdź odpowiedzi uczestników na flipcharcie w widocznym miejscu

Omów flipchart: Do kogo zwrócić się z prośbą o pomoc, porównując go z
odpowiedziami udzielonymi przez uczestników

Omów flipchart: Co należy robić gdy pojawi się depresja, porównując go z
odpowiedziami udzielonymi przez uczestników

Flipchart 1- Do kogo zwrócić się z prośbą o pomoc

Lekarz rodzinny

Specjalista chorób psychicznych: psychiatra, psycholog, pracownik opieki socjalnej lub
doradca ds. zdrowia psychicznego

Organizacje zajmujące się zdrowiem psychicznym

Lokalne ośrodki zdrowia psychicznego

Organizacje świadczące usługi na rzecz rodziny, kościół

Prywatne gabinety lekarskie i kliniki

Lokalne stowarzyszenia psychiatryczne lub medyczne

Flipchart 2: Co należy robić gdy pojawi się depresja?

Unikaj nadużywania alkoholu. Nawet, jeśli na początku alkohol wydaje się pomagać to
pamiętaj, że w końcowym efekcie tylko pogłębi symptomy depresji

Spróbuj się uspokoić. Nie spodziewaj się, że wszystko będzie szło „po staremu”. Postaraj
się wyznaczyć sobie bardziej realistyczne cele i zadania.

Unikaj podejmowania ważnych decyzji. Czasami mogą być bardzo subiektywne.

Myśl pozytywnie. Pamiętaj, że negatywne myśli są jednym z objawów depresji, które
znikną wraz z końcem choroby.

Pamiętaj, że depresja może być leczona

Poproś o pomoc

W jaki sposób leczyć depresję?

Leki przeciwdepresyjne. Wyróżnia się: trójpierścieniowe i czteropierścieniowe leki
przeciwdepresyjne, selektywne inhibitory wychwytu serotoniny (SSRI), lit itp.

Psychoterapia. Istnieje kilka metod psychoterapii pomocnych w leczeniu chorób
depresyjnych, np.: kognitywno- behawioralna, interpersonalna itp.

Efekty uboczne leczenia farmakologicznego

Suchość w ustach- pij dużo wody, nie żuj gumy z zawartością cukru.

Zaparcia- jedz ziarna, dużo owoców i warzyw.

Trudności z oddawanie moczu- idź do lekarza

Problemy natury seksualnej- porozmawiaj z lekarzem

Problemy ze wzrokiem- mają charakter przejściowy, nie ma sensu nosić okularów.

Zawroty głowy- wstawaj wolno

Ospałość- unikaj prowadzenia samochodu

Najnowsze leki przeciwdepresyjne charakteryzują się innymi efektami ubocznymi:

Bóle głowy- są przejściowe.

Nudności- nawet, jeśli pojawiają się po każdej dawce, to szybko przejdą.

Rozdrażnienie i bezsenność- mogą pojawiać się w czasie kilku pierwszych tygodni;
redukcja dawki lub czas powinny je zlikwidować.

Podekscytowanie- idź do lekarza

Leki przeciwdepresyjne nie uzależniają. Tylko i wyłącznie psychiatra może decydować o rodzaju
leku, jego dawce i ewentualnych zmianach w leczeniu.

Studium przypadku

Piotr ma 14 lat i jest uczniem szkoły średniej. Kiedy miał 11 lat umarła jego matka. Teraz jego
ojciec jest ciągle w pracy, a starsi bracia w domu dziecka. Wszyscy spodziewają się, że jest
dzieckiem szczęśliwym. Nawet, jeśli wszyscy myślą, że jest szczęśliwy, to Piotrek odpowiada:
„Za każdym razem, kiedy wracam do domu, zamykam drzwi swojego pokoju i płaczę przez wiele
godzin”. Nie wie, dlaczego jest tak smutny, lecz czasami czuje się bardzo samotny.
Pytania:

Jak sądzisz, co dzieje się z Piotrkiem?

Czy ma problem?

Czy gdybyś był jego przyjacielem, to porozmawiałbyś z nim?

Co może zrobić Piotrek?

Gdybyś był na jego miejscu, do kogo najpierw zwróciłbyś się o pomoc? Dlaczego?

W jakim stopniu inni byliby pomocni?

Czy mieliby jakieś powody żeby odmówić pomocy?

Dlaczego Piotrek mógłby się obawiać poproszenia o pomoc?

SAMOBÓJSTWO

Samobójstwo nie jest formą ucieczki, lecz poważną próbą rozwiązania problemów, dla których
nie ma alternatyw.

Ćwiczenie: określenie czynników prowadzących do samobójstwa, poznanie modeli
zachowań osób ze skłonnością do prób samobójczych

Uczestnicy powinni usiąść w półokręgu, zwróceni twarzami w kierunku flipchartu.

Podziel uczestników na dwie grupy.

Pierwsza grupa będzie miała za zadanie identyfikację psycho- społecznych czynników
mogących mieć wpływ na podejmowanie prób samobójczych.

Druga grupa będzie miała za zadanie identyfikację czynników medycznych.

Wypisz odpowiedzi uczestników na flipcharcie.

Zapytaj ich, w jaki sposób reagowali i jak przezwyciężyli tę sytuację.

Omów i porównaj ich odpowiedzi z czynnikami zaprezentowanymi w tabeli: Psycho-
społeczne czynniki; Czynniki medyczne.

Tabela

Czynniki psycho- społeczne:

Zanik dużych kolektywów

Pojawienie się „nowego” człowieka, który jest indywidualistą

Zanik dużych rodzin

Zastąpienie ideałów konsumpcją (uzasadniony wolnością wyboru- przykład: robienie
zakupów)

Wzrost anonimowości i sformalizowanie się stosunków międzyludzkich. Kontakty
towarzyskie stają się coraz rzadsze z powodu braku czasu.

Starzenie się społeczeństw

Brak perspektyw życiowych (szczególnie w przypadku mężczyzn w wieku 20- 30 lat, z
powodu bezrobocia)

Pośrednie samobójstwa- wyścigi samochodowe, alkoholizm, narkotyki, skoki na banji itp.

Czynniki medyczne

Depresja

Schizofrenia (głosy mówiące o konieczności popełnienia samobójstwa)

Uzależnienie od alkoholu itp.

Jak należy postępować w przypadku wystąpienia kryzysu samobójczego?

Nie pozwól, aby udzieliło ci się napięcie. Jeśli spanikujesz, to nie będziesz wiedział, co
robić, a twoje napięcie jedynie pogorszy sytuację.

Wiedz, że jest jeszcze czas na zmianę sytuacji.

Nie zostawiaj go samego (bądź w ciągłym kontakcie); ani przez chwilę nie zapomnij, że
jesteś jego jedynym kontaktem z realnym światem.

Nie podchodź za blisko bez uzyskania pozwolenia.

Nie rób wyrzutów; mogą one pogłębić poczucie nieudolności i winy

Natychmiast wezwij karetkę pogotowia, straż pożarną, policję lub negocjatora w
zależności od przebiegu sytuacji.

Pytania dotyczące samobójstw

Samobójstwo jest wymieniane na drugim miejscu wśród przyczyn powodujących śmierć
nieletnich i młodych osób. Każdego roku jest przyczyną śmierci 500 osób w wieku pomiędzy 15
a 24 rokiem życia. Jedynie wypadki samochodowe są częstszą przyczyną przyczyną śmierci.

W jaki sposób przekonać osobę, która nie ma chęci do dalszego życia, że jednak ma ono
sens? Zapewniając ją, że będzie lepiej i musi wykazać jedynie tylko trochę cierpliwości?

Nie. Fałszywe zapewnienia nie pomogą, a tylko powiększą poczucie winy i bezużyteczności.
Nie można nikomu zagwarantować, że będzie lepiej, lecz można zapewnić o swojej wierze, co
do umiejętności pokonania trudności. Ważne jest, aby umieć wysłuchać i pozwolić opisać
swoje uczucia, po to żeby je lepiej zrozumieć.

Jeśli ktoś wyznaje wam w sekrecie, że ma myśli samobójcze, czy należy dotrzymać
tajemnicy i w ten sposób pokazać, że jest się wiarygodnym przyjacielem?

Nie. Należy zdradzić, aby uratować życie. Natychmiast powinniśmy powiedzieć o tym
odpowiedniej osobie i zrzucić z siebie tak duży ciężar. Jeśli osoba ta nie potraktuje was
poważnie, to znajdźcie kogoś innego. Ktoś, kto twierdzi, że chce popełnić samobójstwo,
naprawdę potrzebuje pomocy.

Czy jest prawdziwe stwierdzenie, że tylko nieliczni mówiący o planowaniu lub chęci
popełnienia samobójstwa, rzeczywiście biorą to pod uwagę?

Nie. Większość z tych, którzy już podejmowali próby samobójcze, mówili wcześniej o takim
zamiarze innym osobom. Według badań tymi, którzy zawsze zwierzają się ze swoich planów
samobójczych są nastolatki. Czasami wysyłają komunikaty, które nie są bezpośrednie, na
przykład: „będzie im przykro, kiedy już mnie nie będzie” lub „już niedługo nie będę dla ciebie
problemem”. Takie osoby potrzebują pomocy lekarza.

Czy brak nadziei i poczucie bezsensu życia są głównymi przyczynami samobójstw?

Tak. W takim stanie osoba nie ma wystarczającej ilości energii, aby sprostać wyzwaniom
codziennego życia. Symptomy te sugerują ryzyko popełnienia samobójstwa, a osoba taka
potrzebuje pomocy lekarskiej.

Jeśli ryzyko popełnienia samobójstwa jest bardzo realne i bezpośrednie, czy powinniśmy
zostawić taką osobę samą i pójść po pomoc?

Nie. Nie powinno się zostawiać takiej osoby samej. Należy zostać z nią lub niech ktoś inny
zostanie, aż do końca kryzysu. Można zadzwonić po pomoc do szpitala, na policję lub na
gorącą linię.

Jak zareagować, gdy ktoś mówi: „już dłużej nie wytrzymam, zabiję się”. Siedzieć i
wysłuchać jego argumentów?

Tak. Należy pozostać spokojnym i starać się „zarazić” swoim spokojem. Nie można
udowadniać irracjonalności postępowania drugiej osoby. Takie postępowanie jedynie pogorszy
sytuację; wysłuchać i zachęcić do mówienia.

Jeśli ktoś zamierza popełnić samobójstwo, czy można go powstrzymać?

Tak. Wiele prób samobójczych zostało powstrzymanych. Nastolatki przeważnie podejmują
próby samobójcze, a później deklarują, że wcale tak naprawdę nie chcieli umierać. Powinno
się zakładać, że osoba chce żyć, a jedynie w danej chwili chęć ta wygasa.

Czy wszystkie próby samobójcze są wołaniem o pomoc lub po prostu próbami
przyciągnięcia uwagi?

Tak. Zawsze należy je traktować jako wołanie o pomoc.

PRZEMOC I CHOROBY PSYCHICZNE

Opinia publiczna

Opina publiczna, będąca pod silnym wpływem mediów, jest głęboko przekonana, że istnieje silny
związek pomiędzy przemocą a chorobą psychiczną. Tak negatywny odbiór jest potwierdzany
przez telewizję i prasę lub sensacyjne doniesienia o np. „niebezpiecznych chorych ludziach”,
poprzez powszechne używanie terminów psychiatrycznych (np. psychopata) oraz poprzez silne
eksploatowanie przez show biznes stereotypów. Większość z osób cierpiących z powodu
zaburzeń psychicznych nigdy nie popełni żadnego czynu z użyciem przemocy fizycznej.
Społeczeństwo chcąc usprawiedliwić swoją chęć odizolowania osób chorych psychicznie, „gra na
stereotypach” utwierdzając się w przekonaniu o rzekomym niebezpieczeństwie grożącym z ich
strony. Badania wykazują, że osoby psychicznie chore nie są bardziej skłonne do popełniania
przestępstw z użyciem przemocy, od osób zdrowych. Odsetek osób z zaburzeniami
psychicznymi, które mogą stwarzać potencjalne zagrożenie tego typu czynami jest mniejszy niż
3%. Zagrożenie to istnieje jedynie wówczas, gdy nie są poddane prawidłowemu leczeniu lub, gdy
nie są w cale leczone oraz w przypadkach uzależnień od alkoholu lub narkotyków.

Czynniki ryzyka

W porównaniu do innych czynników o charakterze społecznym, nie jest możliwym połączenie
psychozy z czynami z użyciem przemocy. Ryzyko użycia przemocy w stosunku do innych nie jest
bezpośrednio związane z diagnozą zaburzenia psychicznego lub przebytej hospitalizacji w
szpitalu psychiatrycznym. Czynniki ryzyka dla przemocy, zarówno dla osób zdrowych
psychicznie jak i dla chorych to:

płeć męska

społeczne odosobnienie

Zachowania o charakterze agresywnym w przeszłości

Nadużywanie alkoholu lub używek

Fałszywa ocena zagrożenia życia

Poprzez wzięcie pod uwagę tych symptomów, minimalizujemy ryzyko przemocy.

Użycie przemocy

Model zachowania kryminogennego dla osób psychicznie zdrowych i chorych jest identyczny w
przypadku nadużywania przez nie alkoholu i innych używek. W rzeczywistości, osoby chore
psychicznie są raczej ofiarami przemocy niż jej sprawcami. Czyny z użyciem przemocy
popełnione przez cierpiących na psychozy są spowodowane przez różnorodne czynniki i w
większości są skierowane na osoby bezpośrednio z nimi związane- partnerów, członków rodziny,
polityków, sędziów lub lekarzy. Można mówić o związku pomiędzy chorobą psychiczną a
przemocą.

Jak można temu zaradzić?

Aby zredukować związek pomiędzy chorobą psychiczną a przemocą należy:

Ułatwić dostęp do profesjonalnego leczenia

Wyeliminować dyskryminację społeczną chorych psychiczne osób, która jest czynnikiem
zniechęcającym, prowokującym i karzącym, a nie pomaga w leczeniu

Zniechęcić do nadużywania alkoholu i używek

Stworzyć i rozwinąć świadczenia na rzecz społeczności lokalnych.

Efekty uboczne leczenia farmakologicznego psychoz

Efekty uboczne leczenia farmakologicznego w przypadku psychoz są bardzo częste i mogą być
niebezpieczne. Praktyka pokazuje zarówno dużą ich różnorodność, jak i mieszany charakter.

Ćwiczenie

Razem z uczestnikami zróbcie listę efektów ubocznych, na które natknęli się w swojej
praktyce

Omówcie je zachęcając ich do podzielenia się swoimi doświadczeniami

Jak rozwiązywali te sytuacje?

Jak szeroka jest ich wiedza na ten temat?

Przedstaw poniższe informacje

Efekty uboczne leków

Efekty neurologiczne

Dyskineza. Objawia się poprzez pocenie się, przekrwienie twarzy, silny niepokój

Zespół parkinsonowski. Objawia się poprzez zwiększenie napięcia mięśniowego
(szczególnie mimiki twarzy), niemożność przełykania i kontrolowania języka

Dyskineza. Objawia się poprzez drżenie kończyn, niekontrolowane ruchy mięśni twarzy
itp., które mogą być interpretowane jako złe nawyki; odruch przeżuwania, grymasy;
częstsze ruchy zaciskania i otwierania dłoni, krzyżowania i otwierania ramion; odruchy
pedałowania; wzruszania ramionami.

Efekty uboczne somatyczne

Zaburzenia układu krążenia, w szczególności nadwrażliwość, tachykardia

Zaburzenia trawienia, takie jak nudności, zgaga, zaparcia, suchość w ustach itp.

Zaburzenia metaboliczne, ślinotok, suchość w ustach

Zaburzenia endokryniczne, prowadzące do oziębłości, impotencji i tycia

Zaburzenia optalmologiczne, rozmyte widzenie, zamglenie rogówki i siatkówki

Objawy skórne

Zaburzenia w oddawaniu moczu (szczególnie u osób z chorobami prostaty)

Psychiczne efekty uboczne

Afektywne- zobojętnienie spowodowane środkami uspokajającymi (redukcja emocji,
uczuć, wyobraźni, energii życiowej

Niepokój- niemożliwość skupienia uwagi

Stan zakłopotania- występuje w przypadku leczenia osób w podeszłym wieku lekami
przeciwdepresyjnymi

Senność- w przypadku leczenia środkami uspokajającymi

Wiele z powyższych efektów ubocznych występuje w przypadku przerwania leczenia lub
zredukowania podawanej dawki. W celu ograniczenia powstawania takich sytuacji, zmiany w
sposobie leczenia pacjenta powinny być podejmowane wyłącznie po konsultacji z lekarzem.

ROZDZIAŁ 5

ŚWIADCZENIA

Osoby chore psychicznie regularnie donoszą o przejawach dyskryminacji w czasie
korzystania ze świadczeń publicznych.

Świadczenia takie jak zakwaterowanie, świadczenia socjalne i opieka zdrowotna są bardzo ważne
w szczególności dla osób z zaburzeniami psychicznymi i dlatego powinny być wiarygodne i
łatwo dostępne. W wielu wypadkach sytuacja jest jednak odwrotna- świadczenia takie staja się
dla nich trudno dostępne.

Mieszkanie - pewność posiadania mieszkania jest sprawą kluczową dla chorych psychicznie.

Świadczenia socjalne- osoby z problemami zdrowia psychicznego mogą mieć problemy z
dostępem do świadczeń socjalnych. Ostatnio wyszedł na jaw przypadek mężczyzny chorego
psychicznie, który umarł z głodu gdyż komisja rozpatrująca jego podanie o przyznanie zasiłku,
zupełnie obojętna na jego stan zdrowia, nie była w stanie znaleźć odpowiednich zarządzeń
regulujących postępowanie w takich przypadkach.

Służba zdrowia- badania wykazują, że 30%-50% osób chorych psychicznie ma poczucie
niesprawiedliwego traktowania przez służbę zdrowia nie związaną z psychiatrią (lekarzy
rodzinnych, szpitale i kliniki). Twierdzą, że nie są traktowani poważnie i nie wierzy im się.

Ćwiczenie: świadczenia służby zdrowia

Cele: poznanie świadczeń służby zdrowia, identyfikacja zasobów

Zaprezentuj uczestnikom flipcharty opisujące świadczenia

Podziel ich na trzy małe grupy

Poproś pierwszą o wypisanie świadczeń podstawowych i psychiatrycznych na ich
obszarze oraz gdzie one występują i w jaki sposób można uzyskać do nich dostęp

Poproś drugą grupę o wypisanie świadczeń psychologicznych (doradztwo, wsparcie itp.) i
usług socjalnych na ich obszarze oraz gdzie one występują i w jaki sposób można uzyskać
do nich dostęp

Poproś trzecią grupę o wypisanie świadczeń pielęgniarek, towarzystw dobroczynnych na
ich obszarze oraz gdzie one występują i w jaki sposób można uzyskać do nich dostęp

Poproś reprezentantów z każdej grupy o zaprezentowanie informacji

Zachęć członków innych grup do uzupełnienia informacji.

Flipchart: Świadczenia zdrowia psychicznego

Świadczenia podstawowe (lekarz rodzinny, przychodnia itp.)

Świadczenia psychiatryczne (szpitale, leczenie poza- szpitalne itp.)

Świadczenia psychologiczne (wsparcie, doradztwo itp.)

Świadczenia opieki socjalnej

Usługi pielęgniarek

Towarzystwa dobroczynne i opieki

ROZDZIAŁ 6

ZASADY I LEGISLACJA

Napiętnowanie, dyskryminacja, marginalizacja

Piętno- w dawnym znaczeniu, jest to fizyczny znak na ciele osoby zniesławionej, potępionej,
fizycznie upośledzonej lub wykonującej niechlubny zawód (na przykład osób wykonujących
usługi sanitarne). Dzisiaj termin „stygmat” oznacza społeczną etykietkę przyporządkowaną
osobom lub grupom uważanym za „dewiantów” jako rezultat ich odrzucenia lub ukarania

Stygmat- jest to „każdy atrybut lub znak fizyczny dewaluujący tożsamość jednostki w stopniu
nie akceptowalnym społecznie (Vlasceanu, L., Zamfir,C., Słownik Socjologiczny, Wyd. Babel,
Bukareszt, 1993).

Napiętnowanie- jest formą uprzedzenia, która dyskredytuje lub odrzuca jednostki lub grupy
uważane za odmienne od ogólnie akceptowalnych i „oczekiwanych” wśród członków
społeczeństwa. Wyrazem piętna w zachowaniu jest dyskryminacja. Dyskryminacja pojawia się,
kiedy jednostki lub grupy są dyskryminowane a jedynym tego powodem jest ich przynależność do
napiętnowanej grupy. W przypadku osób cierpiących na zaburzenia psychiczne napiętnowanie
wywodzi się z ignorancji i wrogości w stosunku do chorób psychicznych i samych chorych.
Ludzie nie zawsze zachowują się zgodnie ze swoimi uprzedzeniami. Mimo tego, uprzedzenia są
głównym źródłem izolacji i stresu dla osób, do których są skierowane. Wywierają one wpływ nie
tylko na napiętnowane i dyskryminowane osoby, lecz również na tych, którzy są sprawcami
tychże działań z powodu swego strachu i ignorancji.

Dyskryminacja jest objawem behawioralnych uprzedzeń i stereotypów. Jest to „nierówne
traktowanie jednostek lub grup z powodu określonych cech, takich jak etniczne, rasowe, religijne
lub przynależność klasowa” (Vlasceanu, L., Zamfir,C., Słownik Socjologiczny, Wyd. Babel,
Bukareszt, 1993). Zwykle, dyskryminacja jest negatywnym zachowaniem w stosunku do osób, do
których mamy uprzedzenia. Mówi się także o pozytywnej dyskryminacji, kiedy prowadzona jest
faworyzująca jedną mniejszość społeczną polityka, w celu zmniejszenia różnic ekonomicznych,
społecznych, kulturowych itp.

Ćwiczenie praktyczne
Czy kiedykolwiek czułeś się dyskryminowany bez określonego powodu? Podaj przykłady.
Dyskryminacja osób lub grup z powodów rasowych, religijnych, płciowych, etnicznych,
pochodzenia lub orientacji seksualnej jest prawnie zabroniona, czego wyrazem są zarówno
międzynarodowe instrumenty praw człowieka jak i prawodawstwo krajowe.

Jak wyjaśnić występowanie dyskryminacji?
Dyskryminacja może być spowodowana niedoinformowaniem innych (boimy się tego, czego nie
znamy) oraz uogólnieniem dotychczasowych doświadczeń. Na przykład, jeśli znaliśmy kiedyś
osobę niepełnosprawną, która wywarła na nas złe wrażenie, to jesteśmy skłonni postrzegać
wszystkie niepełnosprawne osoby w ten sam sposób; i odwrotnie, jeśli ta osoba wywarła na nas
pozytywne wrażenie, to będziemy myśleć o innych w tych samych kategoriach. W. Lipman
(1922) uważa, że stereotypy są „frazesami w naszym umyśle”, który posiada funkcję „myślenia
ekonomicznego”, co oznacza, że jest nam znacznie łatwiej postrzegać świat używając w tym celu
prostych schematów, już gotowych, których wyuczyliśmy się „takimi, jakie są” w dzieciństwie.

W celu lepszego zrozumienia pojęcia dyskryminacji i sposobu jej pojawiania się, musimy
zdefiniować nowe terminy: stereotyp i uprzedzenie.

Stereotypy to „wiara w psychologiczną i/lub behavioralną charakterystykę jednostek lub grup
społecznych” (Vlasceanu Zamfir, C., Słownik Socjologiczny, Ed. Babel, Bucharest, 1993).
Funkcjonują w postaci wzorców, jak przygotowane wcześniej pojęcia co oznacza, że nie
uzyskujemy ich dzięki obserwacji jednostki lub grupy, lecz przejmujemy, uczymy się ich od
społeczeństwa. Stereotypy mają charakter arbitralny i wykorzystują uogólnienia dotyczące
jednostek lub grup.

- pozytywne (np. Żydzi są dobrymi biznesmenami)

Stereotypy - negatywne

- neutralne (np. Bułgarzy uprawiają ogórki)

Uprzedzenia są przygotowanymi wcześniej poglądami, uzyskiwanymi przeważnie w czasie
procesu socjalizacji. Oznacza to wyrażanie uwag na temat osób, których nie znamy.

Ćwiczenie

Pytania/ Dylematy

Podaj przykłady pozytywnych, negatywnych i neutralnych stereotypów.
Jak sądzisz, kim są arabowie? A cyganie? A muzułmanie? Czy kiedykolwiek spotkałeś araba,
cygana czy muzułmanina? Jak wyjaśnisz, że masz określone opinie na temat osób, których nie
znasz, a które są oparte jedynie na fakcie ich przynależności do określonej grupy?
Czy pamiętasz, co ci mówiono na temat różnych osób? Na czym były oparte te opinie?

Ćwiczenie (symulacja)
„Wyobraź sobie, że twój syn jest na wycieczce w Amsterdamie. Pewnego wieczoru dzwoni:
- Mamo. Mam ci coś ważnego do powiedzenia...
- Kochanie, powiedz, co słychać, jak minęła podróż?

Mamo, tato, nie wiem jak mam to powiedzieć. Nie chcę was denerwować...

- Coś się stało, jesteś chory?

Nie, ale nie wiem co powiedzieć... Zakochałem się.

Ależ to wspaniale? Kto to jest? Kiedy zostaniemy przedstawieni?

- Mamo, tato... Nie wiem czy zgodzicie się z moim wyborem...

Jak sądzisz w kim zakochał się twój syn tak, że obawia się, że nie zgodzicie się z jego wyborem?

Świadomość stereotypów i uprzedzeń

Wszyscy mamy pewne uprzedzenia i stereotypy na temat innych osób, które z kolei mają
uprzedzenia i stereotypy w stosunku do nas. Ważne jest aby być ich świadomym i podchodzić do
nich z ostrożnością, racjonalizmem i obiektywnością.

Marginalizacja odnosi się do izolacji członków społeczności z powodu istniejących stereotypów
i uprzedzeń. Manifestują się poprzez brak minimum warunków socjalnych (ekonomicznych,
mieszkaniowych, dostępu do edukacji, możliwości afirmacji i udziału w życiu kolektywnym).

Odsunięte „na boczny tor” jednostki tracą swoją pozycję społeczną, są izolowane a ich dostęp do
ekonomicznych, politycznych i informacyjnych zasobów społeczeństwa jest wysoce ograniczony.
Źródłem marginalizacji nie jest brak zasobów lecz przyjęty model organizacji społeczeństwa,
który nie zapewnia równego dostępu do tych zasobów dla wszystkich jego członków.

Istnieją różne formy dyskryminacji w zależności od rodzaju łamanych praw. Marginalizacja
prowadzi do zaostrzenia stanu. Z powodu bardzo ograniczonego dostępu do zasobów, osoby te
mają bardzo niewielkie szanse na poprawę swojej sytuacji, co z kolei powoduje powiększenie się
izolacji i generuje tworzenie nowych norm i wartości w zupełnie odmiennych modelach życia.
Marginalizacja prowadzi do pojawienia się wewnętrznych konfliktów i frustracji, gdyż osoby
znajdujące się na marginesie społeczeństwa czują, że nie są akceptowane.

Istnieją różne formy dyskryminacji w zależności od rodzaju łamanych praw.

Jedną z form jest dyskryminacja na tle rasowym, zdefiniowana przez International Convention
regarding the Elimination of all Forms of Racial Discrimination, jako „każde rozróżnienie,
wydzielenie, restrykcja czy preferencje z powodów rasowych, etnicznych, koloru lub
pochodzenia, mające na celu lub przynoszące efekt w postaci wykluczenia lub mające wpływ na
rozpoznanie, korzyści lub stosowanie równych dla wszystkich praw ludzkich lub
fundamentalnych wolności w sferze politycznej, ekonomicznej, socjalnej, kulturowej lub w
jakiejkolwiek innej dziedzinie życia społecznego.

Inną często spotykaną formą dyskryminacji jest dyskryminacja kobiet, która była tematem
International Convention regarding the Elimination of all Forms of discrimination against
Women. Dyskryminacja kobiet odnosi się do „jakiegokolwiek rozróżnienia, wydzielenia,
restrykcji z powodu płci mające na celu lub przynoszące efekt w postaci wykluczenia lub mające
wpływ na rozpoznanie, korzyści lub stosowanie równych dla wszystkich kobiet praw ludzkich lub
fundamentalnych wolności w sferze politycznej, ekonomicznej, socjalnej, kulturowej lub w
jakiejkolwiek innej dziedzinie życia społecznego.

Równość płci nie jest przeciwieństwem różnic płciowych lecz nierówności pomiędzy płciami.
Termin płeć odnosi się do roli jaką przypisuje się kobietom w społeczeństwie. Przez to, role płci
zależą ściśle od społeczno- ekonomicznego i kulturalnego kontekstu, a wpływ na nie mają różne
czynniki, takie jak: rasa, pochodzenie etniczne, klasa społeczna, orientacja seksualna i wiek.
Role, które odgrywają płcie są wyuczone i mogą się znacznie różnić nawet w tym samym
społeczeństwie. W przeciwieństwie do płci w biologicznym sensie, mają charakter zmienny.

W jakim stopniu są mężczyźni w stanie adaptować się do zmian powstałych w wyniku uznania

praw kobiet?

Homofobia zwana inaczej dyskryminacją z powodu orientacji seksualnej jest kolejną formą
dyskryminacji przejawiającej się poprzez awersję lub nawet nienawiść w stosunku do
homoseksualistów, a ogólnie w stosunku do osób o odmiennej orientacji seksualnej. W wielu
krajach takie osoby są dyskryminowane. Dyskryminacja ta może przybierać różne formy, od
„lżejszych” (obrażanie, brak akceptacji), po „cięższe”: marginalizacja lub w ekstremalnych
przypadkach zabójstwo.

Dyskryminacja na tle religii jest również częstą formą. W Europie, większość ludności jest
chrześcijanami, jednakże patrząc wstecz, można zauważyć, że i na naszym kontynencie
dochodziło do wojen na tle religijnym: pomiędzy protestantami i katolikami lub pomiędzy
katolikami i ortodoksyjnymi chrześcijanami we Wschodniej Europie.

W zależności od przejawów, dyskryminacja może być dzielona na bezpośrednią i pośrednią.

Dyskryminacja bezpośrednia pojawia się wtedy, gdy osoba jest traktowana w odmienny sposób
niż pozostali (oczywiście w negatywnym tego słowa znaczeniu), a jedynym powodem jest jej
przynależność do dyskryminowanej grupy. Na przykład niektóre firmy odmawiają przyjmowania
do pracy kobiety, szczególnie młode, gdyż przyjmują niemalże za pewnik, że w krótkim czasie
przejdą one na urlop macierzyński, a wtym czasie firma będzie musiała wypłacać jej zasiłek
macierzyński. Innym przykładem niech będzie odmowa wynajmowania mieszkań
obcokrajowcom lub napiętnowanym społecznie osobom np. cyganom, prostytutkom itp.
Pośrednia dyskryminacja pojawia się w wyniku prowadzenia określonej polityki, działań i
postanowień. Na przykład, osoby o niskim wzroście nie są akceptowane w wojsku czy straży
pożarnej; osoby chore psychicznie nie mogą ubiegać się o określone stanowiska pracy, gdyż
uważa się, że nie będą w stanie wypełniać właściwie swoich obowiązków. Pomimo, że na
pierwszy rzut oka postanowienia te wyglądają na rzeczowe, to jednak mogą odbijać się
negatywnie na życiu określonych grup ludzi.

Działania dyskryminujące mogą być mniej lub więcej poważne/ niebezpieczne:

odrzucenie (rodzice zabraniają swoim dzieciom zabawy z dziećmi z zaburzeniami
psychicznymi lub z dziećmi, których ktoś z rodziny jest chory)

restrykcje (ograniczenie dostępu do publicznego systemu edukacji, klubów itp.)

wykluczenie osoby lub grupy (odmowa zatrudnienia określonych osób)

Wiele dzieci z zaburzeniami psychicznymi dorasta we wrogim środowisku, w którym jedynym
oparciem jest ich rodzina. Ogranicza się im podstawowe praw, takie jak prawo do edukacji czy
korzystania z opieki służby zdrowia.

W jaki sposób jednostki i społeczeństwo postrzegają chorych?

Ważne daty

10 październik- Międzynarodowy Dzień Zdrowia Psychicznego

3 grudzień- Międzynarodowy Dzień Osób Niepełnosprawnych

Ludzie mogą cierpieć z powodu niedostatku doznań fizycznych, intelektualnych i zmysłowych,
problemów zdrowotnych (w tym zdrowia psychicznego). Uczucie niedostatku może być
chwilowe lub permanentne.

Szacuje się, że 10% populacji cierpi z powodu jakichś niedostatków. Pomimo dużego postępu w
wielu dziedzinach, wiele osób musi stawić czoła barierom na drodze do równych szans i pełnego
uczestnictwa w życiu społecznym. Tymi barierami są: wysokie bezrobocie, niskie zarobki,
przeszkody natury fizycznej, wykluczenie z życia społecznego, brak tolerancji, przemoc, złe
traktowanie i wykorzystywanie. Według Eurobarometru , 97% badanych zgodnie twierdzi, że
należy coś zrobić w kierunku integracji osób niepełnosprawnych ze społeczeństwem.

Co robią osoby z zaburzeniami psychicznymi?

Tekst napisany przez rodzica, beneficjenta Fundacji Estuar:

„Nic szczególnego, nic nadzwyczajnego. Chcemy dojść do pobliskiej szkoły, do biblioteki, kina,
wsiąść do autobusu, pójść na zakupy lub odwiedzić przyjaciół w mieście lub na wsi. Chcemy móc
dojść do punktu głosowań, aby wziąć wraz z innymi udział w wyborach. Chcemy się pobrać,
pracować, wychowywać dzieci. Potrzebujemy dostępu do wysokiej jakości świadczeń
medycznych. Chcemy być postrzegani jako normalni członkowie społeczeństwa, a nie jak coś, co
należy ukryć, jak obiekt żalu lub składek charytatywnych.”

Adrianne Rubin Barhydt, 10 kwiecień 1996 r.
Żródło: www. Disrights.org

Piętno i schizofrenia

Ćwiczenie: nieporozumienie
Cel: świadomość niezrozumienia schizofrenii

Ćwiczenie:

- Podziel uczestników na dwie grupy
- Daj każdej listę (Tabela 1) zawierającą różne twierdzenia i poproś o wykreślenie fałszywych

- Poproś każdą grupę o przedstawienie wniosków
- Rozdaj kserokopie zatytułowane „Niezrozumienie” i omów je odnosząc się do

wcześniejszych odpowiedzi uczestników

- Omów pojęcia piętna i marginalizacji osób cierpiących na schizofrenię

Gdzie pojawia się napiętnowanie?
- Pojawia się w mediach- szczególnie w prasie brukowej

- Pojawia się w instytucjach społecznych
- Pojawia się w pracy osób odpowiedzialnych za opiekę zdrowotną pacjentów, a którzy nie

wypełniają swoich obowiązków

- Pojawia się wśród przeważającej liczby społeczeństwa, które nigdy nie zetknęło się

bezpośrednio z chorobą psychiczną

Jaki jest wpływ napiętnowania użytkownika z perspektywy jego opiekuna?

Istnieje potrzeba okazania tolerancji osobom zachowującym się w odmienny sposób. Osoby chore
psychicznie są napiętnowane, jednakże osoby chore psychicznie i wywodzące się z mniejszości
etnicznych są napiętnowane w podwójny sposób. Lecząc schizofrenię lub jakiekolwiek inne
poważne zaburzenie psychiczne, użytkownik jest dyskryminowany w momencie przekroczenia
progu szpitala psychiatrycznego- jego piętno jest uwieczniane.

- Piętno mogą powodować najbliżsi członkowie rodziny, chociaż działający w dobrej intencji

- Piętno pochodzi z braku możliwości znalezienia pracy

- Piętno powoduje gniew, utratę szacunku do własnej osoby, poczucie bycia oszukanym,

napiętnowana osoba czuje się wyrzutkiem społeczeństwa

- Piętno powoduje kłamstwa, kiedy chorzy ukrywają chorobę

- Piętno jest wytworem tabu jakie otacza chorobę psychiczną, i które powoduje uczucie wstydu

zarówno chorych jak i ich rodzin

- Piętno wywodzi się w takim samym stopniu z efektów ubocznych podawanych leków, jak i

samej choroby

- Piętno może mieć gorsze efekty niż sama choroba

Jeśli sądzicie, że wykształcenie jest drogie,

To jego cenę porównajcie z kosztami ignorancji

Anonim

Wykształcenie... Klucz do zmian

Bardzo ważnym etapem jest przejście od uświadomienia potrzeb do ich wdrożenia w życie, bez
względu na rasę, pochodzenie etniczne, religię, klasę społeczną, niepełnosprawność fizyczną i
psychiczną.

Edukacja jest zarówno kluczowym celem, jak i narzędziem przewidywania możliwości
wystąpienia dyskryminacji lub marginalizacji. Dzięki niej możemy promować świadomość
zdrowia, akceptację i szacunek dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Wielokrotnie uważamy,
że są sami sobie winni zaistniałej sytuacji, tak jakby jej oczekiwali i nie chcieli nic zmienić w
swoim życiu. Zrzucanie całej winy na nich, jest bardzo łatwe, gdyż jednocześnie oczyszczamy
siebie i społeczeństwo. Takie postępowanie jest zaprzeczeniem społeczeństwa równych praw,
gdyż nie umożliwia wykluczonej ze społeczności osobie możliwości do godnego życia i do
stosowania w praktyce idei równych praw.

Powinniśmy pamiętać, że wiele fundamentalnych praw jest zarówno prawami, jak i
nieodłącznymi drogami do uzyskania kolejnych praw.

Prawo do edukacji
Według Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, praw do edukacji to „prawo do dostępu do
instytucji świadczących usługi edukacyjne w określonym czasie oraz prawo do odnoszenia
korzyści z otrzymanego wykształcenia, co oznacza prawo do oficjalnego uznania ukończonych
studiów”.

Wykształcenie jest jedynym narzędziem, które może być użyte przez jednostki wykluczone
(ekonomicznie i społecznie) do podniesienia swojego statusu w społeczeństwie, wyjścia z biedy i
pełnego uczestnictwa w życiu społeczności.

UNESCO wymienia następujące podstawy edukacji:

Uczyć się współistnienia z innymi: edukacja powinna rozwinąć umiejętności i zdolności do
komunikowania się z innymi, do respektowania idei pluralizmu, do integrowania się i bycia
aktywnym członkiem życia lokalnych społeczności .

Uczyć się, żeby wiedzieć oznacza, że każdy powinien mieć możliwość zdobycia wiedzy ogólnej i
kierunkowej, do uczenia się przez całe życie.

Uczyć się, żeby robić podkreśla konieczność uzyskania umiejętności praktycznych, jak i
umiejętności współżycia w społeczeństwie, które pomogą mu w integracji (zarówno w pracy jak i
towarzysko).

Uczyć się, żeby istnieć oznacza rozwój osobowości, krytycznego myślenia i odpowiedzialności.

Prawo do zdrowia

Zdrowie jest problemem społecznym, ekonomicznym i politycznym, a w końcu problemem
związanym z prawami człowieka. W ostatnich kilkudziesięciu latach, zmiany ekonomiczne
wpłynęły w znaczący sposób na zdrowie ludzi oraz ich dostęp do świadczeń socjalnych i
medycznych. Jedna trzecia populacji nie ma dostępu do podstawowych lekarstw. Prawo do
zdrowia jest tematem wielu międzynarodowych instrumentów praw człowieka, takich jak np. art.
12 Międzynarodowego Traktatu Praw Dzieci.

Prawo do pracy

Mieć pracę nie oznacza wyłącznie mieć środki dożycia lecz także prowadzić określony tryb życia,
znać życie. Brak pracy często powoduje problemy zdrowotne, a nawet prowadzi do problemów
społecznych, takich jak przemoc, przestępczość, samobójstwa, uzależnienia.
Prawo do pracy nie oznacza gwarancji jej uzyskania przez każdego, kto jej potrzebuje-
zagwarantowanie tego jest po prostu niemożliwe. Praw do pracy jest samo w sobie prawem
bardzo istotnym. Poza tym reprezentuje ono podstawowy warunek zapewniający ludziom
godność.
W przypadku, gdy prawo do pracy nie jest zagwarantowane, kolejne prawa wydają się
bezużyteczne.
Prawo do godnych warunków pracy jest kluczowym prawem każdego pracownika. W
szczególności gwarantuje ono zatrudnionym, że nie będą dyskryminowani, będą za swoją prace
wynagradzani, będą mieli prawo do płatnego urlopu oraz będą pracować w warunkach
nieszkodliwych dla zdrowia, które będą im zapewniać dobre fizyczne i psychiczne samopoczucie.

Deklaracje i konwencje dotyczące praw człowieka nie wymieniają szczegółowych postanowień
na temat dostępu do sportu. Mimo to sport może być uważany za kluczowy element praw do
edukacji i kultury. Para- Olimpiady są zawodami dla niepełnosprawnych, również dla tych, którzy
mieli amputowane kończyny, dla osób niedowidzących... Para-Olimpiada po raz pierwszy została
zorganizowana w 1948 r. w Anglii, została oficjalnie zatwierdzona i wsparta przez
Międzynarodowy Komitet Olimpijski, a organizowana jest przez Międzynarodowy Komitet Para-
Olimpijski.

Czy kiedykolwiek myślałeś o zachęceniu swoich dzieci do uprawiania sportu? Wymień kilka
pozytywnych zmian w zachowaniu dzieci, które mogą być spowodowane przez uczestnictwo w
zawodach?
Sport przyczynia się do rozwoju życia społecznego i kulturalnego poprzez promowanie
komunikacji i współdziałania. Dziecko, które jest członkiem zespołu znacznie łatwiej pokona
różnice i będzie skłonne do dialogu. Poprzez wzajemne poznawanie się ludzie mogą
przezwyciężać uprzedzenia, stereotypy, różnice kulturowe, stają się bardziej tolerancyjni i lepsi.

Reprezentacja prawna i zdrowie psychiczne

Dlaczego reprezentacja prawna jest dziś tak ważna?

Reprezentacja prawna nie jest rzeczą nową, jak i nie jest problem stygmatu związanego z
dolegliwościami ze zdrowiem psychicznym, produktu ubocznego naszego lęku przed obłędem.
David Brandon, znany brytyjski rzecznik zdrowia psychicznego, pisarz i pracownik akademicki,
dany problem opisuje tak: „Proces przyklejania etykietki psychiatrycznej zwykle obejmuje całą
osobę w oczach innych którzy czują się lepsi.” Brandon zauważa również, że jako proces
przeciwstawny do tego, zawsze znajdywali się też i tacy, którzy brali stronę tych napiętnowanych.
Już nawet w szesnastym wieku angielski minister, który sam cierpiał na załamanie nerwowe,
podkreślał potrzebę współczucia i wartość osobistego doświadczenia w pomaganiu innym.

W drugiej połowie tego wieku kilka czynników równocześnie złożyło się na ukształtowanie
obecnego zainteresowania reprezentacją prawną. Miały miejsce zmiany społeczne i filozoficzne,
które utworzyły grunt dla praw człowieka i praw osób korzystających z leczenia psychiatrycznego
jak również zmieniły kształt pomocy instytucjonalnej. Innym czynnikiem generującym zmiany
był polityczny zwrot w stronę zindywidualizowanego, konsumenckiego spojrzenia na
społeczeństwo jak również cięcia budżetowe na służby socjalne. Taki rozwój wydarzeń skłonił
rząd do poparcia reprezentacji prawnej jako mechanizmu przeciwdziałającego kulturze zależności
od państwa i poprawiającego efektywność i wydajność opieki psychiatrycznej.

Doświadczenia drugiej wojny światowej zapoczątkowały nowe spojrzenie na znaczenie
czynników społecznych zarówno w chorobie psychicznej jak i w rehabilitacji. Ruch „ anty-
psychiatryczny” i wpływowe książki, pn. „Azyl” Irving’a Goffman’a, wskazywały na negatywny
wpływ instytucjonalizowania ludzi przez dłuższy okres. Co więcej, w latach siedemdziesiątych
tego stulecia wypłynęły na powierzchnię skandale na temat wielkich szpitali psychiatrycznych.

Powstało lobby walczące o lepszą ochronę prawną ludzi z problemami psychiatrycznymi i
zamknięcie szpitali psychiatrycznych. Spowodowało to zmiany w legislacji Wielkiej Brytanii w
1983 roku i klimat większej świadomości praw człowieka w odniesieniu do osób z
dolegliwościami psychicznymi.

Ruch dążący do zamknięcia dużych szpitali, który ma swój początek w latach siedemdziesiątych
tego stulecia, drastycznie przybrał na mocy w latach dziewięćdziesiątych, dzięki dążeniom rządu
do obcięcia wysokich kosztów opieki instytucjonalnej oraz popieraniu ideologii powtórnego
złożenia odpowiedzialności w ręce jednostek. Kiedy ludzie z ciężkimi problemami psychicznymi
powrócili do społeczności zwiększyło się zapotrzebowanie na nowy rodzaj zapomóg
mieszkaniowych i socjalnych jak również usług szkoleniowych. Nie zawsze były one dostępne ze
względu na cięcia w budżecie, co spowodowało, że byli pacjenci wraz ze swoją nową wolnością
cierpieli na czasami ekstremalną izolację i biedę.

Rozwój ruchu reprezentacji prawnej.

W odpowiedzi na te zmiany rozwinęły się różne formy reprezentacji prawnej. Stało się jasne też,
że prawa są bez wartości jeśli ludzie nie wiedzą do czego są uprawnieni lub jeśli nie czują się
dostatecznie silni by domaga ć się ich uznania.

Kiedy osoby z trudnościami w nauce i problemami psychicznymi powróciły ze szpitali
spowrotem do społeczności, w USA w latach sześćdziesiątych i później w Wielkiej Brytanii
zaczęły powstawać nieformalne grupy wsparcia w które zaangażowali się inni obywatele.
Powstało pojęcie obywatelskiej reprezentacji prawnej, po raz pierwszy użyte przez Wolf’a
Wolfensburger’a. Wspomniane grupy wsparcia zaczęły wywierać naciski aby polepszyć usługi i
zmienić podejście osób pracujących w ochronie zdrowia psychicznego. W USA, w ramach
systemu opieki zdrowia psychicznego powstała sieć pomocy w przetrwaniu, zaś w Niderlandach
rozwinął się ruch rady pacjentów. Pod egidą Światowego Kongresu Zdrowia Psychicznego w
1985 roku powyższe zmiany wpłynęły także na gospodarza kongresu – Wielką Brytanię.

W 1896 roku powstały pierwsza brytyjska rada pacjentów i narodowa sieć auto-reprezentacji
prawnej dla osób korzystających z leczenia psychiatrycznego i ich sprzymierzeńców. W 1992
roku została utworzona konfederacja rad pacjentów, projektów reprezentacji prawnej i forum
świadczeniobiorców (Sieć Reprezentacji Prawnej Wielkiej Brytanii). Po tych zdarzeniach
reprezentacja prawna była w Anglii tematem licznych dyskusji i bogatego piśmiennictwa.
Utworzono gamę projektów i do końca lat dziewięćdziesiątych zagadnienie to cieszyło się
szerokim uznaniem. W 1998, szkocki minister zdrowia wyraził ogólnie panującą opinię: „Ale czy
oni (Komisje ds. Służby Zdrowia i Fundusze Zdrowia w Szkocji) rozumieją jak obezwładniający
wpływ na człowieka może mieć choroba psychiczna?” Kiedy wypowiadał te słowa, szkocki rząd
wydawał wytyczne zobowiązujące Szkockie Służby Zdrowia i lokalne władze do przygotowania
niezależnych projektów, które mogłyby wspierać i doradzać osobom korzystającym ze świadczeń.

To polityczne poparcie dla reprezentacji prawnej jest również powiązane z faktem, że znaczenie
zagadnienia na arenie międzynarodowej raczej rośnie niż maleje. Najnowsze szacunki Światowej
Organizacji Zdrowia wskazują, że zaburzenia w zdrowiu psychicznym i w zachowaniu są obecnie
przyczyną pięciu z dziesięciu głównych obciążeń chorobowych u ludzi pomiędzy 15 a 44 rokiem
życia., zarówno w rozwijających się jak i uprzemysłowionych państwach. W swoim najnowszym
dokumencie dotyczącym strategii zdrowia psychicznego, WHO uznała reprezentację prawną jako
jedno z narzędzi arsenału rekomendowanych strategii i działań do użytku na poziomie rządowym
na całym świecie do ochrony zdrowia psychicznego.

Czym jest reprezentacja prawna?

Definicje reprezentacji prawnej

Jak to w dalszej części się okaże, reprezentacja prawna znaczy co innego dla różnych ludzi?

W dokumencie „Rola Reprezentacji Prawnej w Planowaniu Narodowej Polityki” (The
Role of Advocacy in National Level Planning” WHO definiuje ją jako „wachlarz różnych
działań ukierunkowanych na zmianę głównych barier strukturalnych i nastawienia
społeczeństwa aby uzyskać pozytywne efekty w zdrowiu psychicznym populacji.” Innymi
słowy, według tej definicji do reprezentacji prawnej zalicza się podnoszenie świadomości,

promocję zdrowia, zmiany legislacyjne i poprawę obsługi chorych, jak również działania
promujące prawa i interesy ludzi którzy korzystają ze świadczeń opieki psychiatrycznej, a
wszystko to ma być prowadzone przez rząd.

Cel: przybliżenie pojęcia reprezentacji prawnej i narzędzi jej realizacji
- Zapytaj uczestników co rozumieją pod pojęciem reprezentacji prawnej
- Wypisz odpowiedzi na flipcharcie

- Przedstaw definicję reprezentacji prawnej i omów podobieństwa i różnice w odniesieniu do

odpowiedzi uczestników

Ćwiczenie:
- Podziel uczestników na 2- 3 grupy

- Każda grupa ma za zadanie znaleźć 1- 2 metody, które będą rozwinięciem następujących

zdań:

Metody reprezentacji prawnej składają się z:
reprezentacja prawna kolektywna
reprezentacja prawna profesjonalna
reprezentacja prawna obywateli
reprezentacja prawna równości wszystkich wobec prawa
reprezentacja prawna wobec w sytuacjach kryzysowych
- Poproś jedną osobę z każdej grupy, aby zaprezentowała odpowiedzi

- Rozdaj kserokopie na temat podejść do reprezentacji prawnej

Teoria

Podejścia do reprezentacji prawnej

Podejścia jakie przyjmują plany i usługi reprezentacji prawnej dają się ująć w trzech głównych
kategoriach.

W planach kolektywnej reprezentacji prawnej ludzie w podobnej sytuacji gromadzą się – z lub
też bez zewnętrznego wsparcia – aby dzielić się wspólnymi troskami i zainteresowaniami,
czerpać siłę od siebie nawzajem i być usłyszanym jako kolektyw.

Usługi profesjonalnej reprezentacji prawnej wykorzystują znajomość prawa i systemu służby
zdrowia i służb społecznych aby reprezentować interesy osób z dolegliwościami psychicznymi
lub wspierać je w skutecznym załatwieniu ich sprawy, w sytuacji gdy ma miejsce brak
równowagi sił lub wiedzy technicznej. Osoby zapewniające te usługi mogą być personelem
opłacanym lub też wolontariuszami.

Plany obywatelskiej reprezentacji prawnej łączą w pary, na dłuższy okres, osoby podatne na
zranienia z innymi obywatelami. Wszystko to po to aby umożliwić im bycie zrozumianym przez
swego partnera-wolontariusza i zapewnić wsparcie w staraniach o uczciwe traktowanie i
zdobywaniu tego czego potrzebują czy chcą.

W praktyce wiele projektów łączy różne podejścia.

W planach reprezentacji partnerskiej wolontariusze wykorzystują wiedzę jaką zdobyli poprzez
własne problemy ze zdrowiem psychicznym by wspierać innych w podobnych doświadczeniach.

W reprezentacji kryzysowej ochotnicy łączą się w pary z ludźmi podatnymi na zranienia aby
wspierać ich przez krótkie okresy w specyficznych sytuacjach.

Plany reprezentacji prawnej w opiece psychiatrycznej.

Jak mogą być te podejścia użyte w dziedzinie zdrowia psychicznego?

Jednym z typowych rodzajów płatnych projektów reprezentacji prawnej jest taki, w którym
pracownicy projektu oferują informacje, wsparcie i reprezentację wszystkim osobom o określonej
lokalizacji lub z określonego miejsca, np. na oddziale szpitala. Dostępność, szybkość oddźwięku i
ogólna wiedza systemu są ważnymi aspektami tego modelu. Osoby zatrudnione w szpitalu i
zaangażowane do projektu mogą zapewnić porady i informacje na temat przetrzymywania,
leczenia i zakwaterowania, oraz np. omówić hierarchię osób zatrudnionych w szpitalu. Natomiast
wolontariusze musieliby poświęcić wiele czasu na wgłębienie się w dane środowisko i
ustanowienie kontaktów z ludźmi będącymi tam na stanowiskach kierowniczych.

Bardziej wyspecjalizowana, reprezentacja profesjonalna może zatrudnić prawnika
specjalizującego się w chorobach psychicznych lub też pracownika zajmującego się prawami
socjalnymi aby świadczyć usługi na znacznie szerszym terenie, gdzie znajomość tematu jest
ważniejsza niż bezpośrednia dostępność.

Plany rzecznictwa obywatelskiego są głównie rozwijane aby wspierać ludzi z trudnościami w
nauce. W Nottingham w 1993 roku zauważono, że wiele osób w opiece zdrowia psychicznego
„jest w okresowej sytuacji kryzysowej ....większość z nich nie potrzebuje reprezentacji
obywatelskiej, ... oni potrzebują wsparcia w danym okresie ich życia.”

Plan karty kryzysowej łączy elementy reprezentacji obywatelskiej i kryzysowej. Osoby z
dolegliwościami psychicznymi otrzymują specjalne karty i są dobierane w pary z
reprezentantami, z którymi można się skontaktować podczas ciężkiej choroby lub też innych
okoliczności, kiedy to osoba chora psychicznie nie jest w stanie wyrazić własnych poglądów.
Zadaniem reprezentantów jest zapewnienie wykonania życzeń wyszczególnionych w karcie.

W planach reprezentacji partnerskiej świadczeniobiorcy są wspierani przez reprezentantów,
którzy sami korzystają lub korzystali z opieki psychiatrycznej. Agencje mogą się zdecydować
rozwinąć w ten partnerski sposób plany reprezentacji obywatelskiej lub kryzysowej, do których to
charakterystycznie zatrudniłyby ludzi z dolegliwościami zdrowia psychicznego aby działali jako
rzecznicy swych partnerów.

Rady Pacjentów rozwinęły się w szpitalach psychiatrycznych w Wielkiej Brytanii po 1986 roku i
zapewniają kolektywny głos pacjentów i byłych pacjentów. Mogą podjąć działania w sprawie
pojedynczych przypadków jak i wspólnych zagadnień, np. dotyczących ośrodka, procedur,
leczenia lub mogą też monitorować i mierzyć jakość usług. Są kluczową cechą ruchu narodowej
reprezentacji prawnej zdrowia psychicznego w Wielkiej Brytanii i innych państwach
uprzemysłowionych.

Grupy samopomocowe umożliwiają ludziom przeżywającym podobne problemy wspierać się
nawzajem, np. mogą skupić się nad specyficznymi dolegliwościami, np. depresją maniakalną,
prawdopodobnie jako część narodowej sieci. Celem jest gromadzenie ludzi z problemami
zdrowia psychicznego z danego terenu aby budować sieć społeczną i rozwinąć zainteresowania i
hobby. Grupy są lokalne i nastawione raczej na wykonywanie różnorodnych czynności niż
omawianie zagadnień.

Narodowa sieć prowadzona przez świadczeniobiorców, np. „Niedobitki Przemawiają”
(Survivors Speak) w Wielkiej Brytanii, łączy lokalne grupy reprezentacji prawnej i pojedyncze
osoby aby dzielić się informacjami, podnosić świadomość i tworzyć lobby na terenie kraju.

Forum Zdrowia Psychicznego jest natomiast szeroką formą kolektywnej reprezentacji prawnej
łączącą siły pracowników opieki psychiatrycznej, wolontariuszy, chorych i ich krewnych.
Tworzone jest lobby, które walczy o zmiany w systemie opieki psychiatrycznej.

Wartości i Zasady

Ćwiczenie

- Zapytaj uczestników, jakie są podstawowe wartości i zasady reprezentacji prawnej
- Wypisz na flipcharcie odpowiedzi

Przedstaw flipchart Reprezentacja prawna- wartości

Flipchart- Reprezentacja prawna- wartości
Każda osoba jest uprawniona do:
- włączenia w działania grupy
- do akceptacji

- do podejmowania decyzji

Zaprezentuj flipchart: Reprezentacja prawna- zasady

Wartości i zasady

Ludzie zajmujący się reprezentacją przyznaliby, że ważny jest dla nich pewien określony zbiór
zasad. Wartości te skupiają się wokół poglądu, że każdy ma prawo być włączonym do
społeczności, być zaakceptowanym takim jakim jest, podejmować decyzje co do swojej osoby i
mieć równe szanse w poszukiwaniu pracy i w korzystaniu ze szkolnictwa oraz cieszyć się pełnią
życia.

Dwie powszechne zasady wynikające z powyższych wartości.

Niezależność - jest istotna m.in. po to aby personel i ochotnicy mieli jasność, że lojalność i
odpowiedzialność należy się przede wszystkim osobie, dla której są reprezentantami. Ludziom,
którzy zdają się na opłacanych opiekunów i świadczenia psychiatryczne, może doskwierać brak
przyjaciół i rodziny lub mogą mieć trudne stosunki z osobami, które się nimi opiekują. Wszystko
to z powodu ich problemów ze zdrowiem psychicznym. Jeśli więc potrzebują wsparcia przy
wyrażaniu swych poglądów i podejmowania własnych decyzji, wtedy osoba, która to zapewnia

musi być wolna od wszelkich innych lojalności, czy to względem organizacji czy poszczególnych
osób. Jeśli reprezentanci mają pozostać wolnymi od wewnętrznego konfliktu interesów, usługi
reprezentacji muszą być niezależne od organizacji, które świadczą opiekę psychiatryczną.

To jest właśnie ta różnica pomiędzy reprezentacją a innymi usługami które są widziane jako
doradztwo dla osób korzystających ze świadczeń, które przyznają, że występuje konflikt
pomiędzy pragnieniami jednostek a ograniczeniami narzucanymi przez pracodawców.

Akredytacja (empowerment) jest terminem często używanym. Odnosi się do zasady, że
reprezentanci powinni pracować w sposób nakreślony przez osobę którą wspierają, a nie w
sposób, który opiera się na tym co oni sądzą, że dla tej osoby jest najlepsze.

4. Jak uczynić reprezentację bardziej efektywną?

Wybór odpowiedniego podejścia

Jest bardzo prawdopodobne, że będzie wiele osób potrzebujących reprezentacji i
niewystarczająca ilość pieniędzy żeby temu sprostać. Podejmując decyzje co do inwestycji
priorytetowych i planując usługi, dobrze jest wziąć pod uwagę:

 Jakiego rodzaju potrzeby jednostek przeważają? Czy osoby korzystające ze świadczeń

potrzebują pomocy ze specyficznymi kwestiami i sytuacjami czy raczej potrzebują
rozwinąć umiejętności domagania się uznania swych praw.

 Jaką równowagę potrzeba osiągnąć pomiędzy potrzebami osób z dolegliwościami

psychicznymi jako grupy i jako jednostki?

 Czy reprezentacja jest stosowana w uzasadnionych sytuacjach, kiedy naprawdę jest to

konieczne czy też problemem tak naprawdę jest obsługa opieki psychiatrycznej? Czy są
jakieś alternatywne rozwiązania dostępne w regionie? Np. zapewnienie wsparcia czy też
fachowych porad prawnych.

 Co jest realne do wykonania? Czy są ludzie lub organizacje dostępne lokalnie które mogą

być zaangażowane w znajdowaniu siedziby reprezentacji? Jak wygląda sytuacja z
funduszami? Gdzie powinien być plan zlokalizowany aby umożliwić zarówno dostęp jak
i niezależność?

 Jakie podejście może pomóc pozyskać inne fundusze lub stymulować rozwój innych

ludzkich inicjatyw?

Najlepiej jest zaangażować lub przynajmniej skonsultować się ze wszystkimi stronami
zainteresowanymi reprezentacją, włączając w to pacjentów i personel. Powinno to zapewnić
lepsze zrozumienie różnych potrzeb osób korzystających z reprezentacji jak również większe
zaangażowanie pracowników.

Wykazywanie efektywności reprezentacji

Reprezentacja prawna nie zadziała właściwie jeśli ludzie, którzy się w nią angażują nie wierzą, że
to zadziała. Podejście i reakcje osób przy niej pracujących ma wielkie znaczenie dla
efektywności. Filozoficzne rozważania na temat reprezentacji obejmują pokaźną literaturę w

której można znaleźć wiele historii opisujących wpływ reprezentacji na podatnych za zranienie
ludzi i grupy. Natomiast mniej jest badań ilościowych wyszczególniających rezultaty. Jednakże,
małe badania prowadzone nad planem obywatelskiej reprezentacji w Anglii w 2000 roku
pokazały, że ludzie, którzy mieli reprezentantów, stali się bardziej zdolni do brania aktywnego
udziału w podejmowaniu decyzji co do ich życia i czuli się do tego upoważnieni. Rzecznictwo
skutkowało najbardziej, kiedy reprezentant był oddany i konsekwentny w relacji ze swoim
partnerem, kiedy było jasne co reprezentant chce osiągnąć i kiedy okazał się elastyczny w
podejściu.

Opracowując plany ważnym jest wbudować w nie mechanizmy monitorujące i ewaluujące. Np.
monitorowanie codziennych notatek pozwoli zobrazować i określić wydajność podejścia – ile
osób korzysta ze świadczeń, jaka pomoc jest im udzielana, jakie przynosi to zmiany, czy osoby
wracają by ponownie skorzystać z usług. Okresowa ewaluacja może opierać się na opiniach osób
korzystających z usług jak i personelu, który się z nimi styka.

Metody konkurencyjności stosowane wobec składanych ofert wymagają od komitetów
zarządzających szczegółowego przedstawienia jak dany plan będzie działać. Co więcej, często
agencja prowadząca plan reprezentacji prawnej zaczyna koncentrować się na wymaganiach
komisarzy, a nie potrzebach ludzi, którzy będą beneficjantami planu. Metody takie wydają się
uzasadnione w konkursowym uwarunkowaniu ale może to doprowadzić do sytuacji, kiedy
komisarze wybierać będą duże organizacje, które mogą borykać się z konfliktem interesów przy
kształtowaniu planów reprezentacji prawnej.

Istnieje wiele przykładów współpracy komisarzy z lokalnymi ludźmi w celu założenia nowych
organizacji, które rozumieją na co jest zapotrzebowanie i są w stanie rozwinąć własne
propozycje, unikając przy tym konfliktów interesów.

Jeszcze jedną opcją jest ułożenie planu dotacji i zaproszenie różnego rodzaju agenci do składania
aplikacji. Poszerza się w ten sposób wybór wykonawcy planu i powstaje miejsce na elastyczność
i niezależność.

Często podkreśla się, że dla planów reprezentacji prawnej bardzo ważny jest odpowiedni sposób
finansowania. Rodzi się tu jednak potrzeba określenia co jest rozsądne zakładając, że nigdy nie
ma na wszystko wystarczającej ilości pieniędzy.

Po uznaniu za niezaprzeczalny fakt, że reprezentacja prawna przyczynia się do polepszenia
zdrowia i powoduje wyrównanie różnic w traktowaniu różnych grup, może byłoby możliwe
ogólne zadecydowanie jaka część całości środków na zdrowie powinna być przeznaczona na
reprezentację, zanim jeszcze rozdzieli się je na poszczególne plany.

Podczas finansowania planów ważnym jest oszacować jak fundusze dopasowują się do tego, co
plan zamierza osiągnąć. Finansowanie rdzenia musi pokrywać pensję kluczowej osoby i
utrzymanie biura. Konsekwentność i zabezpieczenie finansowania jest prawdopodobnie równie
lub nawet ważniejsze niż kwota tego dofinansowania, gdyż zawsze można znaleźć uzupełniające
źródła.

Nie należy też zapominać, że plany reprezentacji prawnej generują dodatkowe wartości czasu i
wysiłku zainwestowanego przez komitety kierownicze i ochotników.

Polityka reprezentacji prawnej.

Często czyni się uwagi, że strach profesjonalistów przed podejmowaniem ryzyka i bezwładnością
oraz ich defensywne reakcje, jak również skłanianie się reprezentantów ku punktowi widzenia
profesjonalistów, zagrażają efektywności reprezentacji. Wiele reakcji profesjonalistów na
reprezentację prawną ma swoje źródło w niepewności występującej u każdego pracownika opieki
zdrowia psychicznego, niezależnie od kategorii. Spowodowana jest ona szybkością zmian,
cięciami w budżecie służb zdrowia, zmianami w statucie zamykanych instytucji i utratą władzy
(Read i Wallcroft).

Jak już widzieliśmy wcześniej, władza i kontrola są centralnymi zagadnieniami w zdrowiu
psychicznym i reprezentacji prawnej. Z debaty nad tym jak definiowana jest reprezentacja wydaje
się, że nawet tam, gdzie zachodzą zmiany i opinie osób korzystających z usług są akceptowane
przez władze, może pojawić się walka o kontrolę języka zmian.
Służby zdrowia psychicznego są rzeczywiście czasami krytykowane za zwiększanie poczucia
bezsilności, jaką odczuwają chorzy ze względu na swoją sytuację i problemy ze zdrowiem. Ale
czy walka o władzę jest nieunikniona?

Słowo władza ma dwa znaczenia: zdolność kontrolowania innych lub też zdolność do wykonania
wielu zadań. Reprezentacja prawna jest zagrożeniem dla służb, które nie oferują wyboru w
leczeniu, ponieważ oznaczałoby to oddanie części władzy w tym pierwszym znaczeniu.

Jednakże moc wykonania wielu zadań jest nieograniczona. Współpraca, a nie kontrola, zwiększa
energię wszystkich osób zaangażowanych. Efektywne usługi dążą do polepszenia współpracy
poprzez motywowanie świadczeniobiorców do uznania swych praw, co wpływa także na
motywację pracowników, którzy dzięki temu jeszcze lepiej wykonują swoją pracę.

Aby plany reprezentacji prawnej motywowały swych użytkowników i pomagały w ten
sposób pracownikom ochrony zdrowia psychicznego być wrażliwymi i efektywnymi w
sytuacjach gdzie występuje wiele potrzeb i wiele opcji, a środki finansowe są ograniczone,
musi mieć miejsce uważne planowanie podejścia. Dodatkowo, plany muszą być pisane w
sposób umożliwiający elastyczność. Z jednej strony, muszą być wzięte pod uwagę potrzeby
niezależności, z drugiej zaś - monitoringu. A finansowanie musi przynajmniej nie budzić
obaw co do jego kontynuacji.

ROZDZIAŁ 7

GRUPY WSPARCIA

Co to są grupy wsparcia?

Są to grupy, które tworzą osoby mające te same problemy, będące w takiej samej sytuacji
życiowej lub przechodzące taki sam kryzys. Grupy wsparcia mają charakter wolontaryjny.

Ćwiczenie

Jaki cel mają grupy wsparcia?

- Uczestnicy powinni usiąść w półokręgu, zwróceni twarzami w kierunku flipchartu
- Zadaj im pytanie Jaki cel mają grupy wsparcia?

- Zapisz odpowiedzi na flipcharcie
- Porównaj i uzupełnij uzyskane odpowiedzi z flipchartem „Jaki cel mają grupy wsparcia?”

Flipchart- Jaki cel mają grupy wsparcia?
- Członkowie grupy dostarczają sobie wzajemnie emocjonalnego wsparcia
- Uczą się nowych sposobów radzenia sobie z problemami

- Odkrywają nowe strategie poprawy swojego życia
- Socjalizują się, uzyskują dodatkową wiedzę

- Dzielą się informacjami
- Zaspokajają wzajemne potrzeby

- Zachęcają się nawzajem do większej otwartości

Etapy rozwoju grup wsparcia

Podobnie, jak w przypadku innych grup, również grupy wsparcia przechodzą przez kolejne etapy
rozwoju.

Etap I: Identyfikacja i formowanie

Jest to etap formowania się grupy. Najważniejszym zadaniem tego etapu jest identyfikacja
potencjalnych członków, nawiązanie z nimi kontaktu i zorganizowanie pierwszych spotkań.
Skład grupy w czasie pierwszego spotkania jest ciągle jeszcze niekompletny. Dlatego też, w ciągu
pierwszych 2- 4 miesięcy, należy przeprowadzać regularne spotkania z członkami, w celu
ustalenia ostatecznego składu.

Etap II: Stabilizacja

- Spotkania odbywają się regularnie, najlepiej co tydzień

- Zasady działania grupy są ustalone i respektowane
- Grupa pracuje w celu osiągnięcia określonego wyniku

- Etap II trwa około 15 miesięcy

Ilość członków w grupie, ma duży wpływ na jej życie i powinna się zamykać w przedziale 8- 25
osób. Optymalna liczba to 14- 16 osób. Wyższa ilość może prowadzić do zamieszania i mieć
wpływ na osiągnięcie celu.

PRACA GRUPY

- Wspiera i jest skupiona na potrzebach uczestników.
- Problemy nawrotów regresji choroby, traktuje w sposób realistyczny.

- Zachęca członków do wzajemnej pomocy w osiąganiu celów.
- Gromadzi duży materiał doświadczalny.

- Ma charakter rozwojowy i skupia się na rozwoju swoich członków.
- Jest określana przez motywację, która pomaga wyjaśniać problemy i metody radzenia sobie z

nimi.

Wspomaga członków w próbach wprowadzania nowych strategii życiowych. Używa
różnorodnych technik w rozwiązywaniu problemów.

- Respektuje zasadę zachowania tajemnicy wewnątrz grupy.

SPOTKANIA GRUPY
- W czasie ich trwania pojawia się aspekt społeczny
- Miejsca spotkań, są wybierane w ten sposób, aby stymulowały pracę

- Nie mają charakteru oceniającego i dostarczają bodźców pozytywnych

CZŁONKOSTWO GRUPY

- Członkowie wyrażają chęć dzielenia się osobistymi uczuciami, troskami, sukcesami i

porażkami.

- Grupa składa się z osób o podobnym pochodzeniu, wieku, wykształceniu i

zainteresowaniach.

- Członkowie wykazują duże zaangażowanie, a grupa jest bardzo zwarta.

PRZYWÓDZTWO W GRUPIE

- Należy wybrać 1- 2 liderów, przewodniczących lub osoby, na których skupi się energia grupy.
- Role przywódcze są przydzielane zarówno w sposób formalny, jaki i nieformalny.

- Decyzje w grupie są podejmowane na zasadzie konsensusu

ZASADY ORGANIZACJI GRUP WSPARCIA

Ćwiczenie: Prezentacja flipchartu dotyczącego zasad organizacji grup wsparcia.

Flipchart
ZASADY ORGANIZACJI GRUP WSPARCIA

- Podążaj za energią

- Znajdź ludzi
- Pamiętaj, że wielkość grupy jest ważna

- Wybierz miejsce
- Zaczynaj i kończ punktualnie

- Wyznacz cel
- Znajdź czas na rozmowy towarzyskie

- Wyznacz osoby odpowiedzialne za określone zadania
- Podkreśl, że grupa nie ocenia lecz akceptuje

- Umożliwiaj swobodę wypowiedzi
- Zachęć do utrzymywania wzajemnych kontaktów pomiędzy sesjami

- Podkreśl znaczenie utrzymania tajemnicy.

Teoria

Każdy (laik czy profesjonalista) musi pamiętać o podstawowych zasadach dotyczących tworzenia
grup wsparcia opartych na lokalnych społecznościach. Są one następujące:

Podążaj za energią- najlepszymi liderami grup wsparcia są osoby, które wniosą w pracę
grupy energię. Są to osoby, które mają głębokie przeświadczenie o swoich możliwościach
wpływania na rozwój grupy.

Znajdź ludzi- najlepszą metodą znajdywania nowych członków, jest ich bezpośrednie
zapraszanie. Jeśli każdy znajdzie i zaprosi 1- 2 nowych członków, to grupa stworzy się bardzo
szybko. Nie należy również zapominać o ogłoszeniach i broszurkach reklamujących grupę.

Pamiętaj, że wielkość grupy jest ważna- grupa nie może mieć zbyt wielu członków, jeśli jej
działanie ma być efektywne. Ilość członków grupy powinna się mieścić w przedziale 10- 25
osób.

Wybierz miejsce- powinno być łatwo dostępne dla wszystkich członków. Muszą się także
czuć w nim swobodnie.

Zaczynaj i kończ punktualnie- spotkania trwają 1- 2 godziny z jednym jednak wyjątkiem: w
przypadku, gdy grupa znajduje się w środku ważnej dyskusji, a uczestnicy oczekują
odpowiedzi na interesujące ich pytanie, to spotkanie powinno zostać przedłużone.

Wyznacz cel- każda grupa potrzebuje jasno zdefiniowanego celu. Określenie celu i potrzeb
uczestników odbywa się zwykle na pierwszym spotkaniu.

Znajdź czas na rozmowy towarzyskie- każde spotkanie powinno być także sposobnością do
rozmów nieformalnych.

Wyznacz osoby odpowiedzialne za określone zadania- ludzie wzmacniają swoją wiarę we
własne działania, gdy mają określone obowiązki w grupie: umawianie na spotkania,
zajmowanie się osobami zaproszonymi z zewnątrz itp.

Podkreśl, że grupa nie ocenia lecz akceptuje- zadaniem grup wsparcia jest zachęcanie do
dzielenia się pomysłami, uczuciami i doświadczeniami bez obawy, że będzie się ocenionym.
Niektóre grupy zastrzegają sobie ograniczenie rozmawiania z osobami postronnymi na temat
wydarzeń w grupie. Podkreśl znaczenie wysłuchiwania, akceptowania ludzi takimi, jakimi są
oraz podjętych przez nich decyzji.

10.

Umożliwiaj swobodę wypowiedzi- nie dopuść do prowadzenia monologów- przerywaj.

11.

Zachęć do utrzymywania wzajemnych kontaktów pomiędzy sesjami- zachęć do
wymienienia się numerami telefonów, dzwoń w razie potrzeby.

12.

Podkreśl znaczenie utrzymania tajemnicy- dotyczy ona zarówno członków grupy, jak i
lidera. Nie powinni rozmawiać z osobami postronnymi, ani na temat problemów poruszanych
w czasie spotkań, ani na temat przebiegu samych spotkań.

JAK ODNIEŚĆ SUKCES PODCZAS PIERWSZEGO SPOTKANIA ?

Podpowiedzi dotyczące pierwszego spotkania

- Stwórz od samego początku przyjazną atmosferę. Rozważ wyznaczenie jednego uczestnika z

grupy początkowej do roli osoby spełniającej rolę gospodarza, a więc witającej
nowoprzybyłych.

- Pamiętaj aby nowi członkowie grupy mieli sposobność do przedstawienia się i krótkiej

prezentacji. Nie naciskaj na wyjawienie wszystkiego zaraz na pierwszym spotkaniu.
Asymilacja z grupą może im zająć nawet kilka spotkań.

- Rozmowa na temat nazwy grupy może okazać się interesująca. Nazwa stwarza wrażenie

odrębności i przynależności do grupy. Pozwolenie członkom na swobodny wybór nazwy
grupy może być interesującym ćwiczeniem w czasie pierwszego spotkania.

Zacznij i zakończ spotkanie w wyznaczonym terminie. Konieczne jest stworzenie rozkładu
zajęć, który będziesz starał się przestrzegać. Bądź jednak elastyczny i pozwól na swobodę
wypowiedzi.

- Zakąski (kawa, herbata, ciasto itp.) powinny być dostarczane przed lub po spotkaniu. Ich

celem jest rozluźnienie atmosfery i zbliżenie uczestników tak, aby mogli się lepiej poznać.

- Przed zakończeniem spotkania zawsze ustal termin następnego.

Pięć rzeczy, o których lider zawsze musi pamiętać podczas prowadzenia grupy wsparcia

Dziel się- chociaż wygląda to na radę jaką rodzic dałby swojemu dziecku, to jednak jest to
znakomita rada w przypadku grup wsparcia.

a. Rozdziel odpowiedzialność wśród członków grupy
b. Obsadź role
c. Nagradzaj sukcesy lecz nie oceniaj błędów
d. Przygotuj rozkład zajęć

Bądź realistą- nie wszystkie ćwiczenia przeprowadzane przez grupę zakończą się sukcesem.
Niektóre osoby będą chciały odejść.

3. Grupa rozwija się w sposób stopniowy i ciągły
Kreatywizm- pojawia się kiedy wszyscy dobrze się znają i szukają wsparcia w rozwiązywaniu
swoich problemów
Normy- stosunki wewnątrz grupy są dobrze rozwinięte a jej członkowie zaczynają się lepiej
poznawać. Dyskusje przybierają bardziej otwartą formę.
Burza- niektórzy nazywają ten okres „dojrzewaniem grupy”. Pojawiają się nieporozumienia,
różnorodne działania i oczekiwania. Jest to etap pytań.
Uspokojenie- atmosfera w grupie się stabilizuje. Wszyscy znają swoje role. Oczekiwania i cele
spotkań zostały zaakceptowane.
4. Pamiętaj o ewaluacji

Pamiętaj, co jest głównym celem grupy- zapewnianie wsparcia.

Techniki rekrutacji członków grupy
1. Umieść ogłoszenia w najczęściej odwiedzanych miejscach- kościołach, szkołach,

instytucjach, klubach, sklepach, szpitalach, pocztach itd.

2. Roznieś ulotki prezentujące grupę

3. Stwórz broszurę, w której wyjaśnisz cel grupy, działania i świadczenia
4. Rozmawiaj z lekarzami, pracownikami socjalnymi, służbami medycznymi itp.
5. Pytaj osoby, które już wcześniej były członkami grup wsparcia o zastosowane przez ich grupy

sposoby rekrutacji

6. Nawiąż kontakty z lokalnymi organizacjami i fundacjami działającymi na polu twoich

zainteresowań

Sugestie dotyczące rozplanowania działań w czasie spotkań
Ćwiczenie:
Zaprezentuj flipchart „Proponowany plan działań w czasie spotkań”
1. Powitanie nowych członków
2. Oficjalne otwarcie
3. Przedstawienie nowych członków
4. Dyskusje, szkolenie i dzielenie się informacjami
5. Oficjalne zamknięcie

Teoria
Sugestie dotyczące struktury spotkań grup wsparcia

1. Powitanie nowych członków: powszechnym zwyczajem wszystkich grup wsparcia jest

witanie nowych

2. Oficjalne otwarcie spotkania: spotkanie powinno zostać zaaranżowane przez gospodarza lub

przewodniczącego grupy. Niektóre grupy otwierają spotkanie poprzez oficjalne określenie
celu, modlitwą o spokój ducha lub stosując odpowiedni język ciała.

3. Przedstawienie nowych członków: wstając i chodząc po pokoju każdy nowy członek

przedstawia się i określa swój powód dołączenia do grupy. Sposób ten jest zalecany w
przypadku formowania się nowej struktury grupy.

4. Dyskusje, szkolenie i dzielenie się informacjami: dla nowo uformowanych grup zaleca się

poproszenie członków o wypisanie tematów, które leżą w ich sferze zainteresowania. Grupy
mogą zaprosić do udziału w spotkaniu gości, którzy omówią interesujące ich tematy.
Pomocne są również filmy, książki i artykuły, które mogą być recenzowane i omawiane.
Należy także uwzględnić odpowiednią ilość czasu dla podzielenia się członków osobistymi
przeżyciami i wzajemną pomoc.

5. Oficjalne zamknięcie: ważną rzeczą jest ustalenie oficjalnego sygnału zakończenia spotkania.

Członkom przypomina się wtedy o czasie i miejscu następnego spotkania. Często, po
oficjalnym zamknięciu podawane są zakąski, co stwarza dodatkową okazję do mniej
oficjalnych spotkań.

Sugestie dotyczące programu spotkań
- Zadaj pytanie sondujące atmosferę w grupie: Jak się dzisiaj czujecie?
- Opowiedz o jednej dobrej rzeczy, jaka cię spotkała od ostatniego spotkania

- Podziel się swoimi silnymi stronami.
- Opowiedz o jednym wydarzeniu, które było dla ciebie dobrą lekcją (nawet jeśli jest to bardzo

trudne)

- Opisz ich uczucia poprzez analogie (do zwierząt, kwiatów, kolorów, cyfr itd.)
- Włóż tematy zaproponowane przez grupę do kopert i wyciągaj w kolejności ich omawiania.

- Zapytaj, czy nie ma w grupie osoby, która koniecznie potrzebuje rozmowy i pozwól mu/jej

mówić.

Przykłady wskazówek dotyczących dyskusji w grupie

Jesteśmy grupą osób mających podobne problemy i dzielimy się naszymi kłopotami,
zrozumieniem i mądrością.

Słuchamy, rozważamy możliwe rozwiązania i wyrażamy uczucia. Nie diagnozujemy, osądzamy i
nie dajemy rad... sugerujemy.

Zdajemy sobie sprawę z intymności zwierzeń i mamy prawo do zachowania anonimowości.

Mamy prawo odmówić uczestniczenia w dyskusji. Ważne jest aktywne słuchanie i nie
rozmawianie.

Zachęcamy do budowania zdań w pierwszej osobie „Ja”.

Od czasu do czasu prosimy mówców o dodatkowe informacje.

Będąc beneficjentami pomocy ze strony innych, sami rozpoznajemy potrzebę uzyskania jej od
nas.

Jesteśmy tutaj aby dzielić się swoimi uczuciami i przeżyciami. Szanujemy i utrzymujemy
zachowanie tajemnicy grupy.

Naszym celem jest okazywanie akceptacji i unikanie osądzania.

Unikamy przerywania innym. Jeśli już przerwaliśmy, to rozmowa powinna „wrócić” do
właściwej osoby. Nie pozwalamy sobie na żadne poboczne rozmowy.

Na każdym z nas spoczywa odpowiedzialność za sukces grupy.

Mamy możliwość uzyskania takiej samej ilości czasu na rozmowę, jak każdy inny członek grupy
lub zachowania milczenia.

Strategie pracy z grupą

Sposoby wzmocnienia grupy w przypadku narastania problemów

Powitanie nowych członków:
1. Wyznacz osoby, które będą witać nowych członków, przedstawią się im i zapamiętają ich

imiona.

2. Dobierz w pary nowych członków i starych (mogą w ten sposób pracować nad projektami lub

po prostu zapoznają się).

3. Włącz nowych członków w życie grupy.
4. Opowiedz nowym członkom jakieś wydarzenie z historii grupy, aby w ten sposób zbudować

ich poczucie przynależności.

Utrzymywanie członków:

Utrzymuj kontakt telefoniczny, listowny lub e- mailowy z członkami. Uaktualniaj ich adresy.

2. Koordynuj dowóz członków, jeśli jest to konieczne.

3. Stwórz warunki do uaktywnienia się członków jako liderów, aby czuli się docenieni i częścią

grupy.

4. Twórz różnorodne i interesujące programy.
5. Włącz do spotkań element towarzyski- mogą to być np. zakąski.

Burza mózgów- rozwiązywanie problemów grupy

Burzę mózgów należy zastosować kiedy mamy do czynienia z konkretnym problemem, który
potrzebuje zupełnie nowego podejścia i rozwiązań. Sprawdza się w małych grupach 10- 15
osobowych, w problemach szczegółowych, a nie ogólnych, lub które są częścią szerszego
problemu. Lider prowadzący sesję musi znać i zachowywać podstawowe zasady. Sesja trwa od 35
do 40 minut.
1. Zdefiniuj problem. Upewnij się, że można go rozwiązać. Jeśli jest zbyt szeroki, dziel go na

części aż do uzyskania odpowiednio skonkretyzowanych problemów.

2. Zaproponuj rozwiązania. Określ obowiązujące zasady:
- Nie osądzaj- nie krytykuj i nie odrzucaj pomysłów
- Dopuść wszystkie rozwiązania bez względu na ich dziwaczność

- Twoim celem jest maksymalna ilość rozwiązań
- Omawiaj przydatność każdego rozwiązania
3. Połącz rozwiązania
4. Oddziel rozwiązania przydatne od zupełnie nieprzydatnych. Jest to czas bardziej krytycznego

spojrzenia i realizmu, jednak bądź otwarty na nowe pomysły pojawiające się w tym
momencie.

5. Posegreguj pozostałe rozwiązania- zadecyduj, które powinno być pierwsze, drugie itd.

Wybierz najlepszą opcję i wyznacz zadania. Zbuduj plan, który będzie wdrażany, włączając
do niego informacje na temat wykonawców poszczególnych zadań i czasu ich wykonania.
Zadecyduj, w jaki sposób ocenisz końcowy rezultat.

Burza mózgów nie jest wyłącznie dobrą zabawą, jest również techniką, która może doskonale
dopasować się i dostarczyć alternatywnych rozwiązań dla procesu decyzyjnego opisanego
powyżej.

ANEKS 1

WPROWADZENIE W ZAGADNIENIE ZDROWIA PSYCHICZNEGO I PRAW

CZŁOWIEKA

Tło problematyki

Ważne daty z historii praw człowieka

5th
Century
BC

Przysięga Hipokratesa

1215

Podpisanie Magna Carta Libertatum

1776

Amerykańska Deklaracja Niepodległości i Karta Praw Obywatelskich (Bill of Rights
1791)

1787

Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki

1789

Francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela

1946

Ustanowienie Komisji Praw Człowieka ONZ

1947

Podpisanie Konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO)

1947

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (UDCHR)

1949

Konwencje Genewskie

1950

Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (ECHR)

1951

Wysoki Komisarz do spraw Uchodźców przyjmuje konwencje dotyczące statusu
uchodźcy

1952

Europejska Karta Socjalna, suplement ECHR

1966

Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych przyjmuje Międzynarodowy Pakt
Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (ICESC) oraz Międzynarodowy
Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (ICCPR), jak i Pierwszy Protokół do Paktu
Praw Obywatelskich i Politycznych

1975

Deklaracja Tokijska (WMA – Światowe Stowarzyszenie Lekarzy)

1977

Konferencja Amnesty International co do zniesienia kary śmierci: deklaracja
Stockholmska

1978

Deklaracja WHO z Ałma Aty co do podstawowej opieki zdrowotnej (on Primary
Health Care)

1981

Rezolucja Światowego Stowarzyszenia Lekarzy (WMA)

1982

Rezolucja ONZ o zasadach etyki lekarskiej (18 grudnia)

1983

Amnesty International wprowadza Dwunastopunktowy Program Zapobiegania
Torturom

1983

Najnowsze sformułowanie Międzynarodowego Kodeksu Etyki Lekarskiej
Światowego Stowarzyszenia Lekarzy (1949 i 1968), co do regulacji obowiązujących
w czasie konfliktów zbrojnych (1956 i 1957) i deklaracji Genewskiej (1948 i 1968)

1983

Światowe Stowarzyszenie Psychiatryczne modyfikuje Deklarację Hawajską z 1977
roku.

1984

Konwencja ONZ w sprawie zakazu stosowania tortur
oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania
(UNCAT)

1984

ONZ modyfikuje Wzorcowe Reguły Minimum Postępowania z Więźniami i
efektywne procedury ich wprowadzania (1955 i 1977)

1988

Amnesty International modyfikuje swą deklarację z 1981 roku co do uczestnictwa
personelu medycznego w wykonywaniu wyroków śmierci

1988

ONZ formułuje zbór zasad ochrony wszystkich osób znajdujących się pod
jakąkolwiek formą zatrzymania lub uwięzienia

1989

Międzynarodowa Rada Pielęgniarek przyjmuje stanowisko co do tortur

1989

Światowa Organizacja Psychiatryczna podpisuje deklarację co do udziału
psychiatrów w wyrokach kary śmierci

1992

Czternastopunktowy program Amnesty International co do zapobiegania

aktów

samosądu (extra judicial executions)

1992

Deklaracja z Malty w sprawie strajków głodowych (Światowe Zgromadzenie
Lekarzy) (World Medical Assembly)

1993

Druga Światowa Konferencja Praw Człowieka – Deklaracja Wiedeńska i Program
Działań

Ważne definicje

Prawo pozytywne – prawne zasady przyjęte i oficjalnie wprowadzone w życie przez państwa;
obowiązujące prawo. Może być krajowe lub międzynarodowe. Np. prawo Wspólnoty
Europejskiej i Unii Europejskiej, mimo, że powstało poza Wielką Brytanią obowiązuje również
na jej terytorium, na podstawie Aktu o Wspólnotach Europejskich z 1972, który to stwierdza, że
wszystkie istniejące jak i nowopowstałe prawa UE będą stanowić część legislacji krajowej
Wielkiej Brytanii.

Prawo krajowe – pozytywne prawo stosowane na terytorium państwa, które je uchwaliło.

Prawo międzynarodowe – zbiór ustaw stosowanych w niezależnych państwach; znane jako

powszechne prawo międzynarodowe.

- zbór praw i obowiązków obywateli różnych państw w odniesieniu do
siebie nawzajem

Prawo zwyczajowe – przyjęte na podstawie długoletnich praktyk i stosowania. W wyniku
powszechnego, długiego i niezmiennego obyczaju następuje uznanie tego prawa jako
obowiązkowego i nabiera ono mocy prawnej.

Większość międzynarodowych praw człowieka powstało dzięki działalności międzynarodowych
organizacji. Można przyjąć, że wspólne praktyki międzynarodowych organizacji to
międzynarodowy obyczaj będący źródłem praw człowieka. Trzeba tu zaznaczyć jednak, że aby
takie wspólne praktyki stały się międzynarodowym prawem obyczajowym, powinny być one
zgodne co do treści i zastosowania.

SPIS UŻYWANYCH W TEKŚCIE SKRÓTÓW NAZW ORGANIZACJI
MIĘDZYNARODOWYCH

ACHR (American Convention on Human Rights) – Amerykańska Konwencja Praw Człowieka

ACHPR (African Charter on Human and People’s Rights) – Afrykańska Karta Praw Człowieka I
Ludów (1981)

ACLU (American Civil Liberties Union) – Amerykański Związek Obrony Swobód
Obywatelskich

AI (Amnesty International)

AMA (American Medical Association) – Amerykańskie Stowarzyszenie Medyczne

APA (American Psychiatric Association) - Amerykańskie Stowarzyszenie Psychiatryczne

BMA (British Medical Association) – Brytyjskie Stowarzyszenie Medyczne

CAT (Committee Against Torture (UN) – Komitet ONZ ds. Zakazu Stosowania Tortur

CEDAW (Committee on the Elimination of Discrimination Against Women) – Komitet ds.
Likwidacji Wszelkich Dyskryminacji Kobiet (1979)

CoE (Council of Europe) – Rada Europy

CERD (International Covenant on the Elimination of all forms of Racial Discrimination) –
Międzynarodowy Pakt o Likwidacji Wszelkich Form Rasowej Dyskryminacji

CRC (Convention on the Rights of the Child) – Konwencja Praw Dziecka (1989)

CSCE (Conference on Security and Co-operation in Europe) – Konferencja Bezpieczeństwa i
Współpracy w Europie

DRM (French Declaration of the Rights of Man and of the Citizen) – Francuska Deklaracja Praw
Człowieka i Obywatela

ECHR (European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms) –
Europejska Konwencja Ochrony Praw Człowieka i Fundamentalnych Wolności

ECtHR (European Court of Human Rights) – Europejski Trybunał Praw Człowieka

(E)CPT (Council of Europe’s) Committee for the Prevention of Torture) – Europejski Komitet
ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu

ECJ (European Court of Justice) – Europejski Trybunał Sprawiedliwości

ECOSOC (UN Economic and Social Council) – Rada Społeczno-Gospodarcza ONZ

ESC (European Social Charter) – Europejska Karta Socjalna

IBHR (International Bill of Human Rights) – Międzynarodowa Karta Praw Człowieka

ICCPR (International Covenant of Civil and Political Rights) – Międzynarodowy Pakt Praw
Obywatelskich i Politycznych

ICESC (International Covenant of Economic, Social and Cultural Rights) – Mięzynarodowy Pakt
Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych

ICJ (International Court of Justice) – Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (MTS)

ICN (International Council of Nurses) – Międzynarodowa Rada Pielęgniarek

IGO (Inter-Governmental Organisation) – Organizacja Międzyrządowa

ILO (International Labour Organisation) – Międzynarodowa Organizacja Pracy

NGO (Non-Governmental Organisation) – Organizacja Pozarządowa

UDHR (Universal Declaration of Human Rights) – Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

UN (United Nations) – Narody Zjednoczone

UNCAT (United Nations Convention Against Torture / United Nations Committee Against
Torture) – Konwecja w sprawie Zakazu Stosowania Tortur oraz innego Okrutnego, Nieludzkiego
lub Poniżającego Traktowania i Karania

UNCHR (United Nations Commission on Human Rights) – Komisja Narodów Zjednoczonych
ds. Praw Człowieka

UNHCR (United Nations High Commissioner for Refugees) – Wysoki Komisarz Narodów
Zjednoczonych ds. Uchodźców

UNGA (United Nations General Assembly) – Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych

WHO (World Health Organisation) – Światowa Organizacja Zdrowia

WMA (World Medical Association) – Światowe Stowarzyszenie Lekarzy

WPA (World Psychiatric Association) – Światowe Śtowarzyszenie Psychiatryczne

ZDROWIE PSYCHICZNE I PRAWA CZŁOWIEKA

Spis tematów

1. Cechy praw człowieka.

2. Geneza praw człowieka przed rokiem 1945 i era praw człowieka po 1945.

3. „Prawo do zdrowia”.

4. Powiązania pomiędzy zdrowiem psychicznym a prawami człowieka – istota i

zastosowanie.

5. Źródła praw człowieka – gdzie można poszukiwać standardów – jak interpretować

dokumenty.

6. Klasyfikacja praw człowieka.

7. Procedury wykonawcze.

8. Jak państwa mogą prawnie modyfikować swoje międzynarodowe zobowiązania.

„Zdrowie psychiczne jest istotną częścią zdrowia i dobrobytu obywateli. Jest niezbędnym
komponentem społeczności. Dobre zdrowie psychiczne jest podstawowym prawem każdego
człowieka. Czynniki, które niepomyślnie wpływają na zdrowie psychiczne, są głównym i coraz
bardziej rosnącym zagrożeniem dla ekonomicznego, społecznego i publicznego zdrowia świata.”

Powyższe stwierdzenie pochodzi ze strony internetowej Organizacji Mental Health
Europe:

www.mhe-sme.org

„Każdy pacjent będzie mieć prawo do takiej opieki zdrowotnej i socjalnej, jaka jest właściwa dla
jego potrzeb zdrowia, i jest uprawniony do opieki i leczenia według takich samych standardów
jak inne chore osoby.... Każdy pacjent będzie chroniony od szkody, w tym od nieuzasadnionego
leczenia, nadużyć ze strony innych pacjentów, personelu czy kogokolwiek innego, lub też innych
czynników powodujących psychiczne udręczenie czy fizyczny dyskomfort...”

Rezolucja Zebrania Ogólnego ONZ 46/119: Ochrona osób z chorobami psychicznymi i
polepszenie opieki zdrowotnej dla chorych psychicznie; Grudzień 1991

„W tym roku tematem Światowego Dnia Zdrowia było zdrowie psychiczne. Wiele państw i
społeczności promowało w ten dzień hasło: „Stop wykluczeniu: Odwagi w troszczeniu”.
Wyzwanie jest jasne. Trzeba zaatakować stygmat chorób psychicznych i zło jakie on wyrządza.
Musimy pracować nad wyeliminowaniem nadużycia podstawowych praw człowieka wobec
pacjentów, szczególnie tych w dużych zakładach psychiatrycznych. I musimy zredukować
ogromną lukę pomiędzy ilością tych, którzy wymagają leczenia, a tymi, którzy aktualnie
otrzymują to leczenie.”

Przemówienie Dr Gro Harlem Brundtland’a, Generalnego Dyrektora 54 Światowej Konferencji
Zdrowia. Budowanie pomostów pomiędzy podziałami w zdrowiu: droga naprzód; Genewa,
14 maja 2001.

„...Osoby z zaburzeniami psychicznymi są często ofiarami okrutnego, nieludzkiego i
poniżającego traktowania, i w dodatku są więzione w zakładach psychiatrycznych w żałosnych
warunkach, które negatywnie wpływają na ich zdrowie i czasami wręcz zagrażają ich życiu. Ta
sytuacja wymaga od nas podjęcia natychmiastowych działań w ochronie życia oraz fizycznej i
psychicznej integralności tysięcy dorosłych i dzieci, którzy są przetrzymywani w zakładach
psychiatrycznych...”

Pan-Amerykańska Organizacja Zdrowia. Prezentacja przed Komisją ds. praw człowieka obu
Ameryk; 28 luty 2001

Sześć cech praw człowieka.



Ludzie posiadają pewne przyrodzone im prawa tylko z racji tego, że są ludźmi, m.in.
każdy ma prawo do godnego i ludzkiego życia. Praw tych nie można kupić ani stracić w
wyniku złego zachowania. Istnieją one kiedy się rodzimy i trwają aż do momentu naszej
śmierci.



Prawa człowieka są uniwersalne, tzn. bez względu na rasę, płeć czy kolor skóry.



Prawa człowieka traktują wszystkich równymi sobie, zgodnie z myślą, że „wszyscy ludzie
rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw” (Art. 1, UDHR). Dlatego
też wszyscy zasługują na takie same możliwości i traktowanie przy równoczesnym
poszanowaniu różności kultur, tradycji, politycznych zapatrywań, orientacji seksualnej,
pochodzenia społecznego, statusu, itp. Rządy muszą więc starać się stworzyć takie same
możliwości dla wszystkich swych obywateli, co może pociągać za sobą dodatkowy wysiłek
by zapewnić te możliwości pewnym częściom społeczeństwa, np. kobietom, dzieciom,
niepełnosprawnym, mniejszościom narodowym. Równość nie oznacza przy tym braku różnic
w sensie fizycznym czy psychologicznym.



Prawa te traktują o jednostkach, co oznacza, że zajmują się związkiem pomiędzy jednostką
a państwem. Wychodzi się z założenia, że obowiązkiem rządu jest stworzyć takie
społeczeństwo, gdzie każdy może cieszyć się i korzystać w pełni ze swych praw. Czasami
partie czy też siły opozycji dzielą część odpowiedzialności za utrzymanie w mocy praw
człowieka.



Prawa człowieka obejmują podstawowe elementy składowe człowieczeństwa. Wiele praw
jest absolutnych, tzn. że żadne państwo nie może ich przekroczyć pod żadnym pozorem.
Oznacza to, że prawa człowieka są ponad koncepcjami politycznymi czy teologicznymi.
Przykładami tego typu praw są prawo do życia, wolność od niewolnictwa i wolność od tortur.
Istnieją też prawa, które mogą mieć pewne ograniczenia w zastosowaniu. Jest to omówione w
dalszej części artykułu.



Promocja i ochrona praw człowieka nie jest determinowana granicami państw lecz
raczej postuluje ich zastosowanie na całym świecie. Prawa człowieka czynią państwa
odpowiedzialnymi za spełnianie warunków koniecznych do promocji, ochrony i
poszanowania praw. Z tego wynika, że odpowiedzialność za ochronę praw człowieka nie
kończy się jedynie na poszczególnych państwach, lecz przekracza podziały. Rządy nie mogą
tłumaczyć się swą niezależnością ponieważ (w większości przypadków) inne państwa mogą
aktywnie interweniować.

2. Geneza praw człowieka (Kluczowe dokumenty i założenia filozoficzne).

Przed rokiem 1945, we wczesnej historii Europy, można znaleźć trzy statuty wspierające ideę
poszczególnych wolności: Magna Carta Liberatum z 1215 roku, Unia z Utrecht z 1579 roku
(Niderlandy) i angielski Bill of Rights datowany na 1689 rok.

Precyzowały one poszczególne prawa, na które można było się powołać posiadając odpowiednią
pozycję społeczną i nie obejmowały wszystkich, lecz raczej dotyczyły jednostek. Przez następne
kilka wieków idea wolności stopniowo przestała być wiązana z posiadanym statusem społecznym
i stała się prawem odnoszącym się do wszystkich istot ludzkich.

Następnym ważnym krokiem był okres Oświecenia – czas wielkiego rozwoju koncepcji praw
człowieka. Można się tu odnieść do prac John’a Lock’a (1632-1704), który rozwinął pojęcie
praw naturalnych, lub też prac Jean’a Jacques’a Rousseau (1712-17778), który rozwinął prace
Lock’a i szczegółowo objaśnił ideę „społecznego kontraktu”, w którym to jednostka rezygnuje na
koszt aparatu danego państwa z części swych naturalnych praw, w zamian za ochronę i wsparcie
w ochronie własności. Koncepcje z tego okresu określane były jako burżuazyjne.

Był to również okres zdobywania niepodległości przez kolonie brytyjskie w Ameryce Północnej.
Powstała Deklaracja Niepodległości w 1776 , oparta na idei powszechnej równości i istnieniu
pewnych niezbywalnych praw. Dokument ten był ostatecznie włączony do amerykańskiej Karty
Praw Obywatelskich (Bill of Rights), która jest częścią konstytucji tego kraju. Z kolei Francuska
Deklaracja Praw Człowieka (i Obywatela) z 1789 roku dowodzi, że koncepcja praw człowieka
rozwijała się na skalę międzynarodową.

DEKLARACJA NIEPODELEGŁOŚCI STANÓW ZJEDNOCZONYCH I KARTA PRAW
OBYWATELSKICH (BILL OF RIGHTS)

ZASTOSOWANIE

Karta Praw Obywatelskich i Deklaracja Niepodległości były oparte na idei powszechnej
równości. (Jednak ani kobiety, ani Indianie nie mieli prawa do głosowania. Tak więc
powszechność odnosiła się tylko do mężczyzn).

ZAWARTOŚĆ

Deklaracja Niepodległości ogłaszała wolność i niezależność 13 brytyjskich kolonii. To polityczne
posunięcie stało się podstawą prawną dla Karty Praw Obywatelskich Konstytucji USA i
wpłynęło na Francuską Deklarację Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku.

Według Deklaracji wszyscy ludzie są stworzeni równymi sobie i są wyposażeni przez Stwórcę w
pewne niezbywalne prawa, w tym prawo do życia i wolności. To ludzie ustanawiają rządy,
które swą władzę opierają na akredytacji wyborców. Deklaracja wprowadzała także dalsze

polityczne prawa, takie jak rząd ludzi dla ludzi. Dawała USA prawo poboru do wojska,
zawierania pokoju, tworzenia sojuszy, prowadzenia handlu i ustanawiania dalszych praw, do
których każde niezależne państwo ma prawo.

Karta Praw Obywatelskich zapewnia do dziś różnorodne prawa polityczne i obywatelskie:



Wolność religii, słowa, prasy i zgromadzeń – Poprawka 1



Ochrona własności – Poprawka 4



Żądna osoba nie może być sądzona dwa razy za to samo wykroczenie; świadczyć
przeciwko samemu sobie (prawo do zachowania milczenia); ani też nie może być
pozbawiona życia czy też kończyny bez dotrzymania właściwych, regulowanych prawnie
procedur – Poprawka 5



Prawo do szybkiego i sprawiedliwego procesu – Poprawka 6



Inne prawa dotyczące procedur prawnych, w tym też prawo zakazujące użycia okrutnych
lub też nietypowych kar – Poprawka 7 i 8. Te prawa są też określane jako prawa do
należytego procesu.



Kiedy dwa prawa kolidują ze sobą, fakt zawarcia jednego z nich w Bill of Rights nie
może być użyty przeciwko prawom innej osoby – Poprawka 9



Pozostałe władze pozostają w rękach ludzi – Poprawka 10

Powyższe prawa są następstwem myśli Lock’a i Rousseau, czyli praw naturalnych wszystkich
ludzi i organów państwowych, które to swą władzę wywodzą tylko i wyłącznie ze specjalnego
oddania części tych praw przez wyborców w postaci zawarcia kontraktu społecznego.

FRANCUSKA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA

ZASTOSOWANIE

Deklaracja odnosi się do mężczyzny i obywatela.

ZAWARTOŚĆ

Deklaracja miała służyć jako „nieustające przypomnienie” dla „wszystkich ciał politycznych” o
naturalnych, niezbywalnych i świętych prawach człowieka. Zawierała następujące prawa:



Równość – Artykuł 1



Wolność osobistą i wolność od prześladowań – Artykuł 2 i 4



Ochronę własności – Artykuł 2 i 17



Prawa polityczne – Artykuł 2,3,6,12-16



Zasady stanowiące o sferze wpływów praw poszczególnego człowieka – Artykuł 4



Regulacje prawne i prawa należytego procesu – Artykuł 5-9



Wolność religii– Artykuł 10



Wolność słowa i opinii – Artykuł 11

Niektóre prawa osiemnastego i dziewiętnastego wieku mogą być określane jako „klasyczne”, tzn.
odnoszące się do wolności jednostki, i były zawarte w wielu narodowych konstytucjach z tego
okresu. Oczywiście konstytucje zawierały także zadania dla rządów w takich sferach jak
zatrudnienie, edukacja, zdrowie i opieka społeczna. Dziś noszą one wspólne miano praw
społecznych. To właśnie one pierwsze były zawarte w międzynarodowych regulacjach, a nie,
jakby się można było spodziewać, klasyczne prawa wolności, chociaż dużo wcześniej były
uznane za ważne na arenie międzynarodowej. Np. Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO)
założona w 1919 roku była prekursorem różnorodnych regulacji dotyczących środowiska pracy.

Po 1945 roku, w reakcji na okrucieństwa drugiej wojny światowej zaczęła się, można by rzec,
obecna „era praw człowieka”. W tym okresie nastąpił koniec przekonania, że w gestii każdego
państwa leży określenie sposobów traktowania swych obywateli. 26 czerwca 1948, po serii
spotkań, podpisanie Karty Narodów Zjednoczonych (Charter of the United Nations) uczyniło
prawa człowieka trwałym elementem prawa międzynarodowego. Wszystkie państwa
członkowskie ONZ zgodziły się na podjęcie pewnych kroków w celu ochrony i promocji praw
człowieka, co można zauważyć po bliższym przyjrzeniu się Karcie. W 1946 Powstała Komisja
Praw Człowieka ONZ, która niecałe dwa lata później wydała Powszechną Deklarację Praw
Człowieka (UDHR). Została ona przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ (UNGA) w 1948
roku.

Kolejne przystąpienia do ONZ zostały uwarunkowane spełnieniem założeń Powszechnej
Deklaracji Praw Człowieka, co w konsekwencji poszerzyło sferę wpływów praw człowieka.

Powstały też dalsze dokumenty rozszerzające Powszechną Deklarację Praw Człowieka, np.
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (ICESC) oraz
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (ICCPR). Razem z Pierwszym
Protokołem Fakultatywnym oraz Drugim Protokołem Fakultatywnym w sprawie Zniesienia Kary
Śmierci, te pięć dokumentów utworzyło Międzynarodową Kartę Praw Człowieka (IBHR). W
czerwcu 1993 zostały uzgodnione Deklaracja Wiedeńska i Program Działań. Był to efekt Drugiej
Światowej Konferencji dotyczącej praw człowieka i można powiedzieć, że reprezentuje
koncepcje charakterystyczne dla „społeczeństwa świata” tamtego okresu.

3. „Prawo do zdrowia.”

Po raz pierwszy zostało ono uznane jako fundamentalne w 1946 roku, kiedy to międzynarodowa
społeczność przyjęła Konstytucję Międzynarodowej Organizacji Zdrowia (WHO) z tego też roku.
Obecnie prawo do zdrowia jest zawarte w licznych międzynarodowych traktatach, m.in. w
Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (ICESC), w
Deklaracji z Alma-Ata podpisanej przez WHO i UNICEF, w Powszechnej Deklaracji Praw
Człowieka (UDHR) oraz Europejskiej Konwencji Ochrony Praw Człowieka i Fundamentalnych
Wolności (ECHR).

Definicja: ścisłe rozumienie „prawa do zdrowia” implikuje, nieco absurdalnie, że każdy ma
gwarancję idealnego zdrowia. Pan-Amerykańska Organizacja Zdrowia w 1989 roku
zasugerowała, że właściwiej byłoby mówić jednak o :

„prawie do ochrony zdrowia, mającej dwa komponenty, prawo do opieki zdrowotnej i prawo do
zdrowych warunków.”

Podczas warsztatów ONZ na temat „Prawa do Zdrowia” w 1979 roku, profesor Theo C. Van
Boven, późniejszy dyrektor Wydziału ONZ ds. Praw Człowieka stwierdził, że:

„Trzy aspekty prawa do zdrowia zostały uznane jako świętość w międzynarodowych
dokumentach dotyczących praw człowieka; deklaracja prawa do zdrowia jako podstawowego
ludzkiego prawa; określenie standardów wychodzących naprzeciw potrzebom zdrowotnym
określonych grup ludzkich; oraz określenie sposobów i środków wprowadzania w życie prawa do
zdrowia.”

Ze względu na dogodność powyższy termin jest często używany, jako że nakreśla rozsądne
standardy.

4. Dlaczego warto rozważać „zdrowie psychiczne i prawa człowieka”?

„Korzystanie z wszystkich praw człowieka i stosowanie ich wpływa na zdrowie jednostek. To
jest szczególnie oczywiste w świetle nowoczesnej definicji zdrowia jako „stanu całkowitego
fizycznego, psychicznego i społecznego dobrego samopoczucia, a nie tylko braku choroby czy też
cierpienia.”

Fakt, że zdrowie i zdrowie psychiczne są dziś omawiane w kontekście praw człowieka oraz, że
zawarte są w tak licznych dokumentach sugeruje, że wszystkie wyżej wymienione charakterystyki
są ważne w omawianiu prawa do zdrowia psychicznego. Implikuje to również przywiązanie
szczególnej wagi i nadrzędności do tegoż celu. Co więcej wskazuje, że zdrowie i zdrowie
psychiczne są dobrem społecznym, a nie tylko medycznym, technicznym czy też ekonomicznym
problemem. Dodatkowo państwo ma trojakie zobowiązanie, by chronić i promować to prawo,
gdyż jest ono prawem społecznym. Po pierwsze ma obowiązek szanowania – nie gwałcić prawa
bezpośrednio poprzez swe działania; po drugie ma obowiązek ochrony – powstrzymywanie
naruszania prawa przez innych; po trzecie obowiązek wypełniania – potrzeba podejmowania
działania przez państwo w celu zapewnienia obywatelom korzystanie z danego prawa.

DLACZEGO OSOBY PROFESJONALNIE ZAJMUJĄCE SIĘ ZDROWIEM
PSYCHICZNYM POWINNY BYĆ ZAANGAŻOWANE W PRAWA CZŁOWIEKA?



Etyka – np. Deklaracja Genewska i Deklaracja z Tokio



Umiejętności – dzięki podstawowym obserwacjom i diagnozom klinicznym
profesjonaliści widzą ofiary pogwałcenia praw człowieka



Dostęp – policja, lekarze więzienni oraz pracownicy szpitali i klinik widzą tych
podatnych na pogwałcenie praw człowieka



Prawo – np. torturowanie jest przestępstwem

DLACZEGO OSOBY PROFESJONALNIE ZAJMUJĄCE SIĘ ZDROWIEM
PSYCHICZNYM NIE UJAWNIAJĄ NARUSZENIA PRAW CZŁOWIEKA?

 Brak niezależności
 Niedostateczne szkolenie zawodowe
 Nieodpowiednie zrozumienie etyki i praw człowieka
 Presja ekonomiczna wywierana na personel medyczny
 Fizyczna/Psychiczna presja
 Prawo wymaga udziału lub też asystowania przy naruszeniach praw człowieka

JAK OSOBY PROFESJONALNIE ZAJMUJĄCE SIĘ ZDROWIEM PSYCHICZNYM
MOGĄ ANGAŻOWAĆ SIĘ W PROMOCJĘ I OBRONĘ PRAW CZŁOWIEKA?

 Wspierać grupy osób objęte ryzykiem
 Mobilizować do działania odpowiednie stowarzyszenia
 Promować lepszy dostęp do informacji w szkołach
 Przezwyciężać cynizm i bierność poprzez wykorzystywanie swych kompetencji na

pomniejsze lecz znaczące sposoby

 Wspierać podobnie myślące organizacje pozarządowe.

5. Źródła praw człowieka.

Po teoretycznych rozważaniach nad prawami jednostki, przejdźmy do ich skonkretyzowania.
Prawa człowieka są podawane w dokumentach międzynarodowych, regionalnych i państwowych.
Międzynarodowe to m.in. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (UDHR), Międzynarodowy
Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (ICESC) oraz Międzynarodowy Pakt
Praw Obywatelskich i Politycznych (ICCPR). Przykładami regionalnych dokumentów są
Europejska Konwencja Ochrony Praw Człowieka i Fundamentalnych Wolności (ECHR),
Amerykańska Konwencja Praw Człowieka (ACHR) i Afrykańska Karta Praw Człowieka i
Ludów.

6. Klasyfikacja praw.

Jest wiele sposobów klasyfikowania praw człowieka i niektóre z nich mogą przynależeć do
więcej niż jednej kategorii. Poniższe wyjaśnienia nie są żadną miarą rozstrzygające czy
wszechstronne.

Klasyczne prawa – zawierają obywatelskie i polityczne prawa. Ogólnie ujmując, ograniczają
prawa państwa w zakresie działań dotyczących jednostki.

Socjalne prawa – w przeciwieństwie do klasycznych, wymagają od państwa pozytywnych i
interwencyjnych działań aby stworzyć warunki konieczne do rozwoju ludzkiego. Ta kategoria
obejmuje także prawa kulturalne i ekonomiczne.

Prawnicy często stwierdzają, że prawa klasyczne składają się z obowiązków spełniania
poszczególnych celów, zaś prawa socjalne jako obowiązki, które są sposobami na to. Ostatnio
jednak pojawiły się dokumenty, które zamazały te różnice twierdząc, że klasyczne i socjalne
prawa są niezależne i niepodzielne.

W deklaracji z 21 czerwca 1986 roku, państwa członkowskie Unii Europejskiej stwierdziły, że:

„ ... promocja ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych praw, jak również obywatelskich i
politycznych jest najwyższej wagi chcąc w pełni realizować koncepcje ludzkiej godności i
osiągnąć uzasadnione aspiracje każdej jednostki. Ani brak odpowiedniego poziomu rozwoju
społecznego i ekonomicznego, ani żadna ideologia czy przekonania nie mogą uzasadniać negacji
praw obywatelskich i politycznych.”

Obowiązki, jakie nakłada na rządy powyższe rozróżnienie praw, nie są aż tak sztywne, jak
mogłoby się wydawać. Jednak niektóre prawa socjalne i polityczne wymagają wydatków
państwa, by stworzyć warunki konieczne do korzystania z nich.

Prawa Fundamentalne i Podstawowe
Wraz ze wzrostem ostatnimi czasy ilości uznawanych praw człowieka, wzrosły obawy, że siła
koncepcji praw człowieka zostanie osłabiona. Co więcej, szersza definicja praw człowieka
zawiera aspekty, które są tak naprawdę kwestią polityki państwa. W rezultacie więc, powstał
termin praw fundamentalnych i jest używany aby określić stopień ważności pierwotnie
sformułowanych praw. Niektóre prawa są tak ważne, że należy im przyznać nadrzędność w
polityce międzynarodowej. Są to wszystkie prawa traktujące o godności jednostki, jak również
odnoszące się do potrzeb materialnych.

Wolności
26 stycznia 1941, w słynnej przemowie do Kongresu Amerykańskiego o czterech wolnościach,
prezydent Roosvelt podsumował warunki konieczne dla godnej ludzkiej egzystencji. Były to:
wolność słowa i wyznania; wolność wiary; wolność od niedostatku i wolność od lęku.

Wolności Obywatelskie
Wywodzą się z USA i trzeba tu zaznaczyć, że ruchy wolności obywatelskich są coraz bardziej
popularne w dzisiejszym społeczeństwie. Obejmują one wszystkie prawa wymienione w
amerykańskiej konstytucji. Nie rozróżnia się tu przy tym praw obywatelskich od politycznych.

Prawa zbiorowe i Indywidualne
Większość praw człowieka odnosi się do jednostki. Jednakże okazuje się, że z niektórych mogą
skorzystać tylko grupy. Ma to szczególnie miejsce w przypadkach, gdy możliwość korzystania z
praw jest powiązana z przynależnością do pewnych kategorii podmiotów.

Prawa Pierwszej, Drugiej i Trzeciej Generacji

Ta klasyfikacja podąża za historycznym rozwojem praw człowieka. Pierwsze były prawa
obywatelskie i polityczne, a po nich prawa socjalne, ekonomiczne i kulturalne. W ostatnich latach
dyskutuje się nad istnieniem trzeciej generacji praw, zwanych prawami solidarnościowymi, np.
prawo do pokoju i czystego środowiska. Jednym z problemów dotyczących trzeciego pokolenia
jest fakt, że owe prawa nie są tak fundamentalne jak wcześniejsze. Nie oznacza to jednak, że nie
może mieć miejsca żaden rozwój w prawodawstwie dotyczącym praw człowieka, gdyż są one ze
swej natury dynamiczne.

Na koniec tej części warto zaznaczyć, że żadna z powyższych kategorii nie jest hermetyczna i
większość praw może być definiowana na więcej niż jeden sposób w zależności od przybranej
metody klasyfikacji.

Formułowanie praw

Wolność opinii

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Artykuł 19

”Każdy człowiek ma prawo do wolności opinii i do jej wyrażania; prawo to obejmuje swobodę
posiadania niezależnej opinii, poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji i
poglądów wszelkimi środkami, bez względu na granice.”

Europejska Konwencja Ochrony Praw Człowieka i Fundamentalnych Wolności, Artykuł 10

1.”Każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii. Prawo to obejmuje wolność posiadania
poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych
i bez względu na granice państwowe. Niniejszy przepis nie wyklucza prawa Państw do poddania
procedurze zezwoleń przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych lub kinematograficznych.”

2.” Korzystanie z tych wolności pociągających za sobą obowiązki i odpowiedzialność, może
podlegać takim wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i sankcjom, jakie są
przewidziane przez ustawę i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym w interesie
bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego ze

względu na konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z uwagi na ochronę
zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze względu na
zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych lub na zagwarantowanie powagi i bezstronności
władzy sądowej.”

Wolność myśli

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Artykuł 18

”Każdy człowiek ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje swobodę
zmiany wyznania lub wiary oraz swobodę głoszenia swego wyznania lub wiary bądź
indywidualnie, bądź wespół z innymi ludźmi, publicznie i prywatnie, poprzez nauczanie,
praktykowanie, uprawianie kultu i przestrzeganie obyczajów.”

Europejska Konwencja Ochrony Praw Człowieka i Fundamentalnych Wolności, Artykuł 9

1.„Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany
wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi,
publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie,
praktykowanie i czynności rytualne.”

2.„Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim
ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i konieczne w społeczeństwie
demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku
publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.”

Zakaz dyskryminacji

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Artykuł 7

„Wszyscy są równi wobec prawa i mają prawo, bez jakiejkolwiek różnicy, do jednakowej
ochrony prawnej. Wszyscy mają prawo do jednakowej ochrony przed jakąkolwiek
dyskryminacją, będącą pogwałceniem niniejszej Deklaracji i przed jakimkolwiek narażeniem na
taką dyskryminację.”

Europejska Konwencja Ochrony Praw Człowieka i Fundamentalnych Wolności, Artykuł 14

„Korzystanie z praw i wolności wymienionych w niniejszej Konwencji powinno być
zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów jak płeć, rasa, kolor skóry, język,
religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do
mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, bądź z jakichkolwiek innych przyczyn.”

Wolność swobodnego poruszania się

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Artykuł 13

1.”Każdy człowiek ma prawo swobodnego poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania w
granicach każdego państwa.”
2. „Każdy człowiek ma prawo opuścić jakikolwiek kraj, włączając w to swój własny, i powrócić
do swego kraju.”

Europejska Konwencja Ochrony Praw Człowieka i Fundamentalnych Wolności, Protokół
IV, Artykuł 2

1.”Każdy, kto przebywa legalnie na terytorium Państwa, ma prawo do swobodnego poruszania
się i do swobodnego wyboru miejsca zamieszkania na tym terytorium.”
2.„Każdy człowiek ma prawo opuścić jakikolwiek kraj, włączając w to swój własny.”
3.„Prawo do swobodnego poruszania się może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które
są przewidziane przez ustawę i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na
interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub
ochronę praw i wolności innych osób.”
4.Prawa przedstawione w paragrafie 1 mogą także być podlegać ograniczeniom, w
poszczególnych regionach, jeśli są zgodne z obowiązującym prawem i uzasadnione interesem
publicznym demokratycznego społeczeństwa.

Prawo do życia

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Artykuł 3

„Każdy człowiek ma prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa swej osoby.”

Europejska Konwencja Ochrony Praw Człowieka i Fundamentalnych Wolności, Artykuł 2

1.”Prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez ustawę. Nikt nie może być umyślnie
pozbawiony życia, wyjąwszy przypadki wykonania wyroku sądowego skazującego za
przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę.

2. Pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z tym artykułem, jeżeli nastąpi w wyniku
bezwzględnego koniecznego użycia siły:

a) w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą;

b) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osobie
pozbawionej wolności zgodnie z prawem;

c) w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek lub powstania.”

Zakaz niewolnictwa

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Artykuł 4

„Nie wolno nikogo czynić niewolnikiem ani nakładać na nikogo służebności; niewolnictwo i
handel niewolnikami są zakazane we wszystkich swych postaciach.”

Europejska Konwencja Ochrony Praw Człowieka i Fundamentalnych Wolności, Artykuł 4

1. Nikt nie może być trzymany w niewoli lub w poddaństwie.

2. Nikt nie może być zmuszony do świadczenia pracy przymusowej lub obowiązkowej.

3. W rozumieniu tego artykułu pojęcie "pracy przymusowej lub obowiązkowej" nie obejmuje:

a) żadnej pracy, jakiej wymaga się zwykle w ramach wykonywania kary pozbawienia wolności,
orzeczonej zgodnie z postanowieniami artykułu 5 niniejszej Konwencji, lub w okresie
warunkowego zwolnienia;

b) żadnej służby o charakterze wojskowym, bądź służby wymaganej zamiast obowiązkowej
służby wojskowej w tych krajach, które uznają odmowę służby wojskowej ze względu na
przekonania;

c) żadnych świadczeń wymaganych w stanach nadzwyczajnych lub klęsk zagrażających życiu lub
dobru społeczeństwa;

d) żadnej pracy ani świadczeń stanowiących część zwykłych obowiązków obywatelskich.”

7. Wprowadzenie w życie dokumentów praw człowieka.

Traktaty wynikają z pragnienia licznych państw by wspierać i podtrzymywać w mocy prawa
człowieka. Umowy są uzgadniane i podpisywane. Traktat, aby uzyskać moc prawną, musi
zazwyczaj przejść dwuetapowy proces wprowadzania.

1. Adaptacja traktatu

Ma miejsce za zgodą wszystkich lub większości państw, które brały udział w tworzeniu
porozumienia.

2. Wiążąca zgoda

Dopóki dwa lub więcej państw nie zobowiąże się do przestrzegania treści traktatu, nie ma on
mocy prawnej. Państwa mogą tego dokonać na kilka sposobów: przez podpisanie traktatu,
ratyfikację, przyjęcie, zatwierdzanie czy też akcesję. Metoda zależy od treści jakie postuluje
traktat. Często dane państwo podpisuje porozumienie i następnie czeka na ratyfikację parlamentu.
Do tego czasu, traktat nie obowiązuje.

Zazwyczaj istnieje określone minimum liczby państw, które muszą wyrazić zgodę na wejście
danej konwencji w życie. Nic dziwnego, ze proces ten może okazać się bardzo długi.

W postępowaniach prawnych zawsze liczy się ostatecznie prawo ratyfikowane, gdyż ma ono moc
prawną i jest prawem pozytywnym. Nie dające się ratyfikować dokumenty praw człowieka (takie
jak Powszechna Deklaracja Praw Człowieka) nie mają takiego znaczenia prawnego, natomiast
pełnią bardziej funkcję reprezentowania aspiracji, bez obligowania państw do ich bezpośredniego
zastosowania.

Traktaty należy wprowadzać w życie i nadzorować wywiązywanie się z nich:

Wprowadzanie w życie rozumiane jest jako faktyczne dostosowanie się do standardów praw
człowieka i przedsięwzięcie odpowiednich kroków przez państwa, organy międzynarodowe,
organizacje pozarządowe i inne podmioty w celu zwiększenia poszanowania praw człowieka.

Nadzór odnosi się do ustanowionych procedur służących zapewnieniu utrzymania standardów
praw człowieka.

Wyróżnia się cztery sposoby nadzorowania:

1. Procedury raportowe.

Czasami konwencja wymaga od wszystkich stron okresowego składania sprawozdań do organu
nadzorującego ustanowionego przez daną konwencję. Sprawozdania dotyczą implementacji w
danym państwie praw zawartych w umowie. Organ nadzorujący może poprosić o dodatkowe
informacje na temat wybranych sytuacji i udzielić komentarza. Możliwości sankcji za
niedostosowanie do konwencji są ograniczone, ponieważ celem tego mechanizmu jest bardziej
zachęcanie do aktywnej współpracy, niż przyjmowanie podejścia karnego.

2. Procedury skarg państw.

Poprzez ratyfikowanie i podpisanie traktatu dane państwo zobowiązuje się do jego
przestrzegania, w ramach swoich możliwości, wobec wszystkich osób podlegających jurysdykcji,
włączając w to cudzoziemców przebywających w danym państwie. Jeśli jedno z państw uważa,
że inne państwo nie spełnia zobowiązań konwencji, może podjąć działania przeciwko temu

państwu, zazwyczaj poprzez sporządzenie raportu dla odpowiedniego organu nadzorującego,
ustanowionego tą samą konwencją. W większości przypadków będzie to skuteczne, jeśli oba
państwa zdeklarowały się uznawać kompetencje organu nadzorującego (Art. 24 Europejskiej
Konwencji Ochrony Praw Człowieka i Fundamentalnych Wolności jest wyjątkiem od tej
zasady). Niniejsza metoda nadzoru jest rzadziej stosowana ze względu na czasami delikatną
naturę relacji między państwami. Co więcej, często zdarza się tak, że jedno z dwóch
wspomnianych państw nie zatwierdziło kompetencji organu nadzorującego.

3. Procedury skarg indywidualnych.

Jako że prawa człowieka są głównie tworzone z myślą ochrony jednostki przed władzą państwa,
wydawałoby się logiczne, by każdy skrzywdzony miał szansę złożyć skargę, kiedy jedno z jego
lub jej praw zostało złamane. Procedura, za pomocą której jednostka mogłaby na arenie
międzynarodowej pociągnąć państwo do odpowiedzialności za jego działania, jest uważana za
procedurę dalekosiężną. Mimo to jednak, poszczególne konwencje właśnie takie działania
dozwalają, pod warunkiem, że państwo, które dopuściło się tego wykroczenia, zatwierdziło
kompetencje organu nadzorującego.

(Można się tu odnieść do Fakultatywnego Protokołu do Międzynarodowego Paktu Praw
Obywatelskich i Politycznych (ICCPR) oraz Konwencji ONZ w sprawie Zakazu Stosowania
Tortur. Według tej konwencji jednostka może dochodzić rekompensaty krzywd poprzez
odwołanie się do Komitetu Przeciwko Torturom. Art. 25 Europejskiej Konwencji Ochrony Praw
Człowieka i Fundamentalnych Wolności jest podobnie sformułowany i tak jak Międzynarodowy
Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (ICCPR) pozwala zainteresowanej grupie osób lub
organizacjom pozarządowym inicjować akcję, pod warunkiem, że wszystkie sposoby wewnątrz
państwa zostały wyczerpane i że prawo, do którego się odwołują, jest zawarte w konwencji, która
utworzyła organ nadzorujący. Zazwyczaj określony jest też maksymalny czas, w którym można
podjąć działania.

4. Zaangażowanie niezależnej, trzeciej strony.

Jak widać z wcześniejszych sposobów nadzoru, organ orzekający pełni raczej bierną rolę,
podejmując działania dopiero w momencie, gdy jego uwaga została zwrócona na naruszenie lub
serię naruszeń prawa konwencji. Dotyczy to także zbierania informacji, na podstawie których ma
być podjęta decyzja. Większość organów orzekających rzadko może inicjować działania.
Ważnym wyjątkiem jest tu Komitet Rady Europy ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu
lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT). W przeciwieństwie do innych nadzorujących
mechanizmów w Unii Europejskiej, takich jak Europejski Trybunał Sprawiedliwości czy Komisja
Europejska, CPT nie jest organem sądowniczym obdarzonym kompetencjami rozstrzygania
sporów prawnych, dotyczących domniemanych naruszeń zobowiązań traktatowych. Komitet ten
jest raczej zaprojektowany jako mechanizm profilaktyczny.

8. Sposoby modyfikowania zobowiązań wynikających z praw człowieka.

Pod pewnymi warunkami państwo może prawnie modyfikować stopień swoich zobowiązań.
Jednak takie okoliczności są bardzo ograniczone i dodatkowo istnieją pewne powinności, których
nie da się uniknąć.

Zawieszenie

Mają zastosowanie tylko w ograniczonej ilości sytuacji, które są ściśle zastrzeżone w danym
dokumencie. Zazwyczaj ma to miejsce tam, gdzie uważa się to za ”...konieczne w
demokratycznym społeczeństwie, w interesie narodowego bezpieczeństwa lub też
ekonomicznego dobrostanu pastwa, dla zapobiegania dezorganizacji czy przestępstwom, dla
ochrony zdrowia lub morale lub też dla ochrony praw i wolności innych” (Art. 8 Europejskiej
Konwencji Ochrony Praw Człowieka).

Poszczególne warunki zawieszenia różnią się w zależności od danego prawa. Zazwyczaj podaje
się treść prawa i później, w paragrafie 2 tego artykułu, wymienia się okoliczności, w jakich może
nastąpić zawieszenie praw. Artykuł 15 Europejskiej Konwencji Ochrony Praw Człowieka mówi,
że uchylenie praw może mieć miejsce w czasie wojny lub w nagłych sytuacjach zagrażających
życiu narodu.”

Istnieją też prawa, co do których nie ma żadnego zawieszenia. Są to: prawo do życia (z
wyjątkiem kary śmierci wydanej zgodnie z prawem), absolutny zakaz torturowania i nieludzkiego
lub poniżającego traktowania lub karania i niewolnictwa.

Ograniczenia

Również określane jako restrykcje, występują często w konwencjach i innych dokumentach.
Ogólnie przyjmuje się, że mało jest praw absolutnych, bezwarunkowych. Większość zaś jest
ograniczona przez istnienie praw, wolności czy nawet interesów innych.

Ograniczenie może być użyte tylko w celu ustanowienia właściwych limitów praw chronionych, a
nie jako środek pomniejszania znaczenia tych praw, lub wręcz niszczenia ich. Istnieje też ogólny
wymóg proporcjonalności pomiędzy samym ograniczeniem, a przyczyną uzasadniającą go. Dla
ochrony przed nadużyciem, konwencje zawierają dodatkowy, w tym celu stworzony paragraf.

Często dany artykuł może zawierać kategoryczne lub charakterystyczne dla tego prawa
ograniczenia. Istnieje pewna liczba minimalnych wymagań, które muszą być tu spełnione.

Ograniczenia muszą być:

 zgodne z prawem
 oparte na prawie koniecznym i jest to określone na podstawie kazusów. Sama przydatność

danego prawa jest niewystarczająca – konieczna jest zgodność z innymi chronionymi
prawami

 uzasadnione jako chroniące ściśle ograniczoną listę dokładnie sprecyzowanych interesów

publicznych, która najczęściej zawiera jeden lub więcej z następujących elementów:
bezpieczeństwo narodowe, bezpieczeństwo publiczne, porządek publiczny, ochrona
zdrowia czy morale lub też ochrona praw i wolności innych.

Zastrzeżenia

Mimo, iż dąży się do tego, by państwa przystępowały do konwencji bezwarunkowo, nie zawsze
jest to możliwe, gdyż pozwolenie danemu państwu na klauzule w pewnych sytuacjach jest
jednym ze sposobów zapewnienia dotrzymania przez nie warunków większości zabezpieczeń
zawartych w konwencji. Klauzula jest jednostronnym oświadczeniem dokonywanym w chwili
przystępowania danego państwa do konwencji, za pomocą którego deklaruje ono swoją intencję
do modyfikowania lub wykluczenia prawnych skutków niektórych zabezpieczeń traktatu w
odniesieniu do siebie.

Np. w Art. 64 Europejskiej Konwencji Ochrony Praw Człowieka i Fundamentalnych Wolności
państwa mogą wprowadzić zastrzeżenia co do tych części konwencji, które dotyczą prawa
krajowego nie współgrającego z wymaganiami konwencji, pod warunkiem, że obowiązuje ono w
okresie ratyfikacji traktatu.

Pożądane jest, by ilość zastrzeżeń była ograniczona. W przeciwnym razie nasuwa się wniosek, że
dane państwo albo nie może, albo też nie chce przybliżyć swych prawnych zabezpieczeń do
minimum standardu międzynarodowego.

Interpretacje

Jeśli dane państwo przystępuje od traktatu i uważa, że jedna z jego części jest dwuznaczna, może
zadeklarować jak będzie interpretować tę część. Nie sprowadza się to jednak do jej modyfikacji.

Deklaracje

Sporadycznie konwencja może wymagać od państwa deklaracji co do stopnia podlegania
pewnym wymogom, m.in. kompetencjom mechanizmów nadzorujących. Np. Art. 41
Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (ICCPR) stwierdza, że dane
państwo może zdecydować się nie uznawać kompetencji Komitetu Praw Człowieka do ICCPR
jako organu nadzorującego skargi na państwo co do nie wywiązywania się z jego zobowiązań
wobec praw człowieka.

Załącznik 1

Projekt WHO dotyczący zdrowia psychicznego i praw człowieka

Ludzie cierpiący na dolegliwości psychiczne są często narażeni na różnego rodzaju naruszenia
praw człowieka. Na całym świecie powszechne są nadużycia w zakładach psychiatrycznych.
Zalicza się do nich niewłaściwą, poniżającą i szkodliwą opiekę i traktowanie, jak również
niehigieniczne i nieludzkie warunki życia. Dodatkowo, choć mniej jawnie, występują liczne
pogwałcenia praw poza instytucjonalnym kontekstem. Stygmat, mity i przesądy związane z
chorobami psychicznymi, często negatywnie odbijają się na codziennym życiu osób na nie
cierpiących. Prowadzą one do dyskryminacji i zanegowania nawet najbardziej podstawowych
praw, takich jak prawo do głosowania, do mieszkania, zatrudnienia i edukacji. To zaś z kolei ma
wpływ na możliwości zdobycia dostępu do właściwej opieki, integracji ze społeczeństwem i
wyjścia z choroby.

Niestety, niski priorytet jaki nadaje się chorobom psychicznym w terminarzach rządowych,
oznacza niewielki postęp w promocji praw i interesów ludzi z dolegliwościami psychicznymi. W
wielu krajach na przykład nie istnieje prawne podłoże ich ochrony. Dane z projektu WHO
„Atlas” pokazują, że ze 160 krajów, które dostarczyły informacje dotyczące legislacji, 23% nie
ma prawodawstwa o zdrowiu psychicznym, prawie połowa istniejącego ustawodawstwa została
sformułowana w ostatniej dekadzie, a około 17% datuje się przed 1960 rokiem, zanim większość
z obecnych metod leczenia stała się dostępna. W wielu krajach ustawodawstwo pozostaje nie
wprowadzone lub źle wprowadzone w życie, z przyczyn takich jak brak środków na
operacjonalizację prawa, brak koordynujących agencji lub władz nadzorujących wywiązywanie
się z zadań, jak również niepowodzenie w informowaniu i angażowaniu do współpracy
sponsorów i aktorów.

Jednakże na poziomie międzynarodowym można zauważyć rosnącą świadomość konieczności
ochrony praw osób z dolegliwościami psychicznymi. Znalazło to swoje odbicie w przyjęciu przez
Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1991 roku Zasady Ochrony Osób z Chorobą Psychiczną i Poprawa
Opieki Nad Chorymi Psychicznie. Posłużyło to ustanowieniu międzynarodowych standardów w
tej dziedzinie. Co więcej, w ostatnich latach coraz więcej państw podejmuje kroki w kierunku
sformułowania, poprawienia, lub też wprowadzenia w życie praw dotyczących ludzi z
dolegliwościami psychicznymi. Światowa Organizacja Zdrowia wspierała ostatnimi czasy kilka
państw poprzez asystowanie w terenie, prawny zarys i poradnictwo. Krajami tymi były Bośnia i
Hercegowina, Mozambik, Rumunia i Republika Zjednoczonej Tanzanii.

Aby poprawić zdolności państw w tej dziedzinie, Światowa Organizacja Zdrowia rozpoczęła
projekt „Zdrowie Psychiczne a Prawa Człowieka”. Celem jego jest techniczne wsparcie państw w
promocji i ochronie praw ludzi z dolegliwościami psychicznymi. W tym celu WHO
zorganizowała wspólne spotkanie z PAHO (Regionalnym Biurem WHO dla obu Ameryk) w
kwietniu 2001 roku. Przybyli na nie międzynarodowi eksperci w dziedzinach zdrowia
psychicznego, praw człowieka i legislacji aby dyskutować nad dowodami i informacjami
dotyczącymi strategii ochrony i sposobów wprowadzania w życie na poziomie państwa
międzynarodowych standardów.
Obecnie uczestnicy projektu skupiają się na utworzeniu vademecum ustawodawstwa dotyczącego
zdrowia psychicznego. Celem jego jest zebranie kluczowych informacji i opisów najlepszych
praktyk prawa dotyczącego zdrowia psychicznego, aby informować i asystować krajom chcącym
sformułować, adaptować i wprowadzać w życie ich legislację. Vademecum dostarczy

praktycznych, przyjaznych użytkownikowi wskazówek co do międzynarodowych standardów,
kluczowych komponentów do zawarcia w ustawodawstwie, strategii wprowadzania przepisów w
życie, przeszkód, jakie mogą się pojawić na różnych etapach procesów legislacyjnych, jak
również propozycje sposobów ich przezwyciężania. Podręcznik ten jest zaprojektowany by
wspierać wszystkich tych, którzy biorą udział w procesie legislacyjnym, w tym ekspertów od
zdrowia i ochrony zdrowia psychicznego, edukacji i zatrudnienia, systemu prawnego i innych
istotnych dziedzin, prawników i reprezentantów służb społecznych. Vademecum jest pisane także
z myślą o poziomie lokalnym, np. świadczeniobiorcach, rodzinach i ich stowarzyszeniach,
organizacjach pozarządowych, pracownikach służby zdrowia i ochrony zdrowia psychicznego,
tradycyjnych uzdrowicielach oraz innych, którzy odgrywają znaczącą rolę w procesie
legislacyjnym.

Obecnie centralny zarząd Światowej Organizacji Zdrowia asystuje Regionalnemu Biuru dla obu
Ameryk (PAHO) w organizowaniu serii warsztatów w kilku państwach Ameryki Łacińskiej, aby
rozpowszechnić informacje i materiały na temat ochrony praw osób z dolegliwościami
psychicznymi. Uczestnikami są m.in. biura Rzeczników Praw Obywatelskich, ministerstwa
zdrowia (departamenty zdrowia psychicznego, administracja służb społecznych i personel
państwowych zakładów psychiatrycznych), agencje Narodów Zjednoczonych, pracownicy
sądownictwa, prawnicy, studenci prawa, jak również stowarzyszenia psychiatrów i pielęgniarek.
Po zakończeniu pisania vademecum będzie rozpowszechniane właśnie poprzez te środowiska.
Jeśli warsztaty okażą się efektywnym sposobem szerzenia idei, obejmą one także inne kraje w
innych regionach.

Artykuł powstał przy współpracy z:

Natalie Drew i dr Michelle Funk, Mental Health Policy and Service Development, Departament
of Mental Health and Substenance Dependance. Aby uzyskać więcej informacji na temat projektu
„Zdrowie Psychiczne a Prawa Człowieka”, lub zaangażować się w niego, prosimy o kontakt: Dr
Michelle Funk, Coordinator, Mental Health PoLicy and Service Development, Department of
Mental Health and Substenance Dependance, WHO, 20 Avenue Appia, 1211 Geneva 27,
Switzerland. Tel: (+41) 22 791 3855. Fax: (+41) 22 791 4160.
E-mail:

funkm@who.int

Proponowana dalsza lektura:
Wytyczne do Promocji Praw Człowieka Osób z Dolegliwościami Psychicznymi (Guidelines
for the Promotion of Human Rights of Persons with Mental Disorders). Geneva, WHO, 1996
(dokument WHO/MNH/MND/95.4). vii + 86 stron

ANEKS 3:

ALTERNATYWY DLA OPIEKI ZINSTYTUCJONALIZOWANEJ –

ŚWIADCZENIA OPARTE NA SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ

„Każda organizacja nie tylko niesie ze sobą brzemię własnego rozkładu, lecz również

przygotowuje się do walki z najbardziej znienawidzonym konkurentem.”

William Inge 1922

Rys historyczny

Przekształcenie systemu leczenia chorób psychicznych, opartego na opiece szpitalnej w bardziej
holistyczny, oparty na społeczności lokalnej model, jest procesem ogromnie trudnym,
wymagającym nie tylko rewizji poglądów, lecz wręcz rewolucyjnego podejścia wszystkich
zainteresowanych stron.

Byłoby rzeczą naiwną sądzenie, że opieka środowiskowa zrodziła się z pobudek humanitarnych.
Korzenie modelu brytyjskiego należy szukać w polityce ekonomicznej, a nie w akceptacji
pryncypiów holistycznych. Program zamykania szpitali, realizowany w niezwykłym wręcz
pośpiechu w latach 80. i 90., wyrósł z konieczności znalezienia oszczędności w leczeniu
pacjentów co znalazło swoje odbicie w kompletnym braku infrastruktury mogącej zabezpieczyć
jego realizację.

Porażki i sukcesy podobnych modeli realizowanych w USA i Włoszech, nie stały się bodźcem do
głębszego przeanalizowania ewentualnych jego konsekwencji. Cechą charakterystyczną modelu
brytyjskiego była częsta alokacja zasobów i odpowiedzialności. Modele systemu opieki szpitalnej
w bezpośredni sposób próbowano skopiować na grunt społeczności lokalnej. Do
przeprowadzenia tej restrukturalizacji ponownie zatrudniano obsługę szpitali, która przenosiła
dawne wzorce funkcjonowania na nowy grunt. Takie ponowne wykorzystywanie pracowników,
bez koniecznej w tej sytuacji gruntownej ich reedukacji często prowadziło do duplikacji
szpitalnego modelu i odtworzenia relacji pomiędzy pacjentem a obsługą, w której ten pierwszy
pełni rolę osoby podległej, a nie współuczestnika leczenia. Ku przerażeniu zwolenników zmian
„nowy” model, nie był ani rewolucyjny, ani w jego centrum nie znajdował się pacjent. Na
dodatek nie próbowano nawet wesprzeć wprowadzanych zmian akcją informacyjną dla
społeczeństwa. Głęboko zakorzenione w jego świadomości „prawdy” dotyczące potencjalnego
niebezpieczeństwa osób z problemami psychicznymi, spowodowały wręcz kampanię (popartą
również przez media) nienawiści przeciwko opuszczającym szpitale.

Bez wyraźnie zdefiniowanej przez rząd wizji rozwoju usług opartych na lokalnej społeczności to,
co zastąpiło stary system, było często od samego początku skażone błędem, a częściej po prostu
okazało się kopią tyle, że z mniejszym budżetem. Cały system opieki wyrastał na bazie decyzji
podejmowanych ad hoc, bez wyraźnego pomysłu na rozwój. Izolowane „Wyspy Usług”
powstawały w niezwykłym pośpiechu. Placówki opieki dziennej, przeszczepione a nie utworzone
przy współpracy z lokalnym środowiskiem, stały się „punktami zapalnymi”. W związku, z czym
nie było dla nikogo niespodzianką, że wielu pacjentów wyraziło chęć powrotu do szpitali.

Tradycyjne instytucje szpitalne cieszyły się jednak bardzo złą opinią, i były postrzegane jako
przestarzałe i kosztowne. Jednakże ich likwidacja i totalne odrzucenie było swoistym

„wylewaniem dziecka z kąpielą”. Wielu byłych pacjentów czuło się izolowanych, odrzuconych i
niechcianych w społecznościach, w których kazano im funkcjonować.
Tęsknili, więc za bezpieczeństwem i pewnością jutra, które oferował stary system. Stare
instytucje często dostarczały sensu istnienia, zapewniając zatrudnienie. Farmy, warsztaty,
piekarnie i zorganizowane grupy, będące integralną częścią życia szpitali, znikły w momencie
przybycia buldożerów, a nowy system niestety nie zaoferował nic w zamian. Jego użytkownicy
byli zdani wyłącznie na siebie. Rozrywki w centrach opieki dziennej sprowadzały się głównie do
gry w bilard i oglądania telewizji. Idea „wtopienia się” nowoprzybyłych w już istniejącą
społeczność pozostała wyłącznie pustym sloganem. Usługi, które były oferowane skupiły się
wyłącznie na osobach przewlekle chorych, jednak osiągane efekty były niejasne.

W latach 90. miały miejsce pewne wydarzenia, które zmieniły diametralnie całą sytuację.

W 1993 r. dwie sprawy poruszyły opinie publiczną. Morderstwo w londyńskim metrze Jonathana
Zito popełnione przez schizofrenika Chistophera Clunis’a, oraz dramat innego schizofrenika,
Bena Silcock’a który wtargnął do klatki lwa w londyńskim zoo. Obydwa przypadki wytworzyły
atmosferę sensacji i społecznej dyskusji wobec problemu życia osób psychicznie chorych w
społeczeństwie, na niespotykaną dotychczas skalę. Kierowana przez Fleet Street dyskusja, trafiła
na pierwsze strony brukowców i do telewizji. Mimo, że cała kampania miała wyjątkowo
negatywne przesłanie i odbywała się pod hasłem „bezpieczeństwa zwykłych obywateli”, co w
gruncie rzeczy sprowadzało się do uwolnienia ich od obecności „psychopatycznych zabójców”
(którymi rzekomo były osoby z problemami psychicznymi), to jednak wszystkie te wypadki
przyniosły pozytywny efekt uboczny.

Brak środków na utrzymanie placówek lecznictwa psychiatrycznego po raz pierwszy uwidocznił
się z taką siłą, co naocznie uwidaczniały kolejne publiczne śledztwa w pierwszej połowie lat 90.
Stało się dla wszystkich jasne, że Wielka Brytania nie posiada żadnego strategicznego planu
opieki środowiskowej. Nie istniał także żaden strategiczny plan jej rozwoju.

W praktyce, istniały oczywiście placówki zapewniające usługi wysokiej jakości, jednakże ich
rozmieszczenie na mapie Wielkiej Brytanii było bardzo nierównomierne. Ponadto, od momentu
zamknięcia szpitali, rozwój świadczeń zdrowia psychiatrycznego napiętnowany był nie tylko
brakiem jakiegokolwiek programu działań, lecz również kłótniami dotyczącymi podziału
terytorialnego pomiędzy placówki służby zdrowia, opieki społecznej i wolontariatu. Mówiąc
krótko, wszystkie trzy sektory opieki medycznej były niezdolne do współpracy w ramach
programów strategicznych. Służba zdrowia i opieka społeczna, wywodzące się z dwóch różnych
ideologii, miały zupełnie odmienne wizje leczenia pacjentów z zaburzeniami psychiatrycznymi.
Obydwa poglądy- jeden zdominowany przez leczenie farmakologiczne, a drugi przez pracę
socjalną, nie znalazły wspólnego mianownika. W rezultacie nie powstała żadna wspólna strategia
działań. Służba zdrowia zbudowała własny system opieki opartej na lokalnej społeczności, a
opieka społeczna swój. W wyniku takich działań można było zaobserwować zupełnie zbędną
duplikację działań, co z kolei prowadziło do obniżenia jakości świadczeń. Wolontariat był w tym
okresie najprężniej rozwijającym się sektorem, być może dzięki efektowi „gdzie dwóch się bije,
tam trzeci korzysta”.

Komunikacja pomiędzy sektorami albo w ogóle nie istniała, albo miała postać szczątkową. Nie
było strategicznego porozumienia, co do dalszego kierunku rozwoju świadczeń (czy pójść w
stronę centralizacji, czy też wręcz odwrotnie). Główni świadczeniodawcy nie byli w stanie
efektywnie współpracować, opinia publiczna miała poważne wątpliwości, co do „bezpieczeństwa

społecznego” wprowadzanych zmian, media ukazywały chorobę psychiczną jako piętno,
niezadowalająca była jakość i ilość usług, a użytkownicy pozostali izolowanymi i biernymi
członkami społeczeństwa. Podsumowując, opieka zdrowotna, której podstawą miała być lokalna
społeczność, po prostu nie funkcjonowała.

Krok w dobrym kierunku

Pod koniec lat 90. stało się jasne, że bez interwencji ze strony rządu nie należy oczekiwać zmian
jakościowych świadczeń systemu ochrony zdrowia psychicznego. Główni protagoniści wydawali
się ignorować postulowany przesz Departament Zdrowia okres 10 lat pozytywnych zmian.

Pakiet Świadczeń Zdrowotnych (National Service Framework) stworzony przez gabinet partii
pracy pod koniec lat 90., po raz pierwszy zwrócił uwagę i domagał się współpracy między
agencjami. Jednakże, co ważniejsze, określił podstawowe cele świadczeń zdrowia psychicznego,
wymagany poziom zaangażowania użytkowników, strategiczne usługi, zadania i „image” zdrowia
psychicznego. Domagał się odpowiedzialności, współpracy między agencjami i stworzenia
standardów świadczeń psychiatrycznych. Był to oczywiści krok w dobrym kierunku, chociaż
daremny.

Być może w ciągu następnych paru lat system opieki psychiatrycznej opartej na lokalnym
środowisku rozwinie się na skalę ogólnokrajową i spełni pokładane w nim oczekiwania. Cynicy
wskażą jednak na brak środków, niezbędnych do jego wdrażania, niski poziom świadomości
opinii publicznej i chaos w organach odpowiedzialnych za wprowadzanie zmian.

Przedstawiony powyżej rys historyczny jakże wolno rozwijającego się modelu brytyjskiego, niech
będzie przykładem, w jaki sposób NIE NALEŻY postępować. System ten powstawał
ad hoc, bez wsparcia ideologicznego i edukacji opinii publicznej, które to elementy są przecież
niezbędne w czasie wprowadzania fundamentalnych zmian. Niech ta lekcja będzie ostrzeżeniem
dla krajów poszukujących alternatyw dla leczenia zinstytucjonalizowanego chorób psychicznych.

W dalszej części tego artykułu zostaną przedstawione najważniejsze komponenty tworzenia
systemu opieki środowiskowej: od podstaw teoretycznych do praktyki. Żaden z elementów nie
jest sam w sobie „lekarstwem”. Tworzą one swego rodzaju układankę, która dopiero jako całość
może być właściwie zrozumiana.

Podstawy teoretyczne.

„Stopień rozwoju społeczeństwa można rozpoznać po sposobie,

w jaki traktuje ono swych najsłabszych członków”

Jeśli zaakceptujemy założenie, że większość dorosłych cierpiących z powodów zaburzeń o
charakterze psychicznym, nie potrzebuje zinstytucjonalizowanej opieki, to będziemy musieli
znaleźć uzasadnienie dla przekształcenia jej w usługi, których podstawą będzie lokalna
społeczność.

Stary system opieki szpitalnej oparty był na filozofii zwartości i podległości. System ten był
dostarczycielem usług, a nie miał na celu zaangażowanie pacjentów w proces leczenia. W

rezultacie, wyniki leczenia były co najmniej niejasne, natomiast to co było najbardziej widoczne,
to wytworzona grupa „pacjentów- rezydentów” o praktycznie zerowych szansach na znalezienie
sobie miejsca w społeczeństwie.

Zadaniem nowoczesnych systemów powinno być stworzenie warunków do integracji jednostki ze
społeczeństwem, a nie jej izolacja. Powinien to być fundament aktywności każdej instytucji
świadczeń psychiatrycznych. Integracja ze społeczeństwem nie polega jednak na zamykaniu
szpitali i wypuszczaniu z nich pacjentów. Potrzebuje ona podejścia strategicznego i musi być
głównym celem wszystkich rodzajów usług.

Na następnych stronach spróbujemy bliżej przyjrzeć się wszystkim elementom układanki, które
są niezbędne, jeśli myślimy o stworzeniu realistycznej alternatywy dla leczenia szpitalnego.

•

Zaangażowanie Użytkowników

•

Planowanie Opieki, Szacowanie Ryzyka i

Zarządzanie
•

Usługi Socjalne

•

Zakwaterowanie

Nie wszystkie powyższe elementy są pochodnymi zapewnianych przez świadczeniodawców
usług zdrowotnych. Niektóre, mogą być raczej opisem sposobu działania, niż mieć charakter
procesu czy też systemu. Również nie wszystkie „elementy układanki” będą oparte na służbie
zdrowia. Lista ta nie wyczerpuje także wszystkich możliwych obszarów działań. Można
wymienić jeszcze takie kluczowe elementy jak np. Zespoły ds. Opieki Środowiskowej
(Community Mental Health Teams), Zespoły ds. Asertywności (Assertive Outreach Teams) czy
Środowiskowe Placówki Opieki Psychiatrycznej (Community Psychiatry Nursing). Są to
przykłady konkretnych rozwiązań organizacyjnych, skupionych na użytkowniku i będących
odzwierciedleniem współpracy formalnych jednostek organizacyjnych i wolontariatu.

Jednakże to, na co powinniśmy zwrócić uwagę, to jasno określona strategia, wytyczona ścieżka
postępowania dla użytkowników i usługodawców. Jest ona dwupoziomowa i pełni funkcje
spoiwa dla wszystkich podstawowych usług.

Dla tych pacjentów, którzy rokują szansę na integrację społeczną, powinna istnieć prosta,
wytyczona droga, która wiedzie ze szpitala, poprzez system opieki środowiskowej, aż do
osiągnięcia przynajmniej częściowej niezależności od systemu. Każdy kolejny etap przebytej
przez użytkownika drogi powinien w coraz większym stopniu oddalać go od podległości
związanej zarówno procesem leczenia jak i z samą chorobą. Droga ta powinna być przez cały
czas monitorowana i kontrolowana przez obie strony: użytkowników i personel tak, aby
pojedyncze cele były osiągane.

Równolegle do powyższej drogi, powinna również biec droga dla tych, dla których
prawdopodobieństwa usamodzielnienia się od systemy opieki jest bardzo nikłe, a ich integracja
ze społeczeństwem wręcz nieprawdopodobna. Dla nich należy stworzyć zupełnie odmienne
strategie postępowania w ramach tego samego systemu.

Należy zdać sobie sprawę, że istnieją także i inne grupy społeczne, których potrzeby z zakresu
opieki psychologicznej powinny być zaspokajane. Znajdują się wśród nich osoby z problemami w
uczeniu się, czy też ofiary wykorzystywania psychicznego i fizycznego. One również powinny

mieć dostęp do specjalistycznej opieki. Powtórzmy jeszcze raz: w modelu tradycyjnym,
anachronicznym pacjent pozostawał pod stałą opieką, skutecznie odizolowany od społeczeństwa
natomiast podstawowe cele, jakie przyświecają nowoczesnemu podejściu to idee wspierania i
integracji ze środowiskiem.

Zmiana sposobu myślenia, będąca zmiana fundamentalną, oraz która jest podstawą
nowoczesnego podejścia do usług w zakresie zdrowia psychicznego może być zilustrowana za
pomocą poniższego diagramu. Zwraca on uwagę na aspekty filozoficzne związane z pozytywnym
postępem.

Odmienny Sposób Myślenia

Oddalanie się od: Dążenie do:

SKUPIENIA SIĘ NA USŁUGACH SKUPIENIA SIĘ NA JEDNOSTCE
• Dostosowaniu się pacjentów

• Słuchania ludzi

do proponowanych im usług

• Kontroli lekarskiej

• Upełnomocnienia ludzi

• Budowania programów

• Budowania społeczności

• Kontroli władzy centralnej • Zmiany ograniczających struktur

Zaprezentowane powyżej odmienne podejście do usług z dziedziny zdrowia psychicznego
wymaga zmian systemowych i mentalnych. Stara ideologia prowadziła nieuchronnie do
stworzenia klienta, podczas gdy nowa powinna prowadzić do obywatela.

Zaangażowanie użytkownika i samopomoc

Indywidualne traktowanie pracowników, oraz dostrzeganie w nich „prawdziwych” ludzi,
są bez wątpienia elementami wzmacniającymi i pożądanymi. Łączą one zamiast dzielić
i tworzyć stosunki typu świadczeniodawca i świadczeniobiorca. Nieodłączną częścią takiego
podejścia jest zdanie sobie sprawę z korzyści, jakie odnosimy w przypadku traktowania nas jako
użytkowników a nie klientów.

Użytkownik usług

Bardzo często eksperci innych dziedzin pytają: Po co w ogóle angażować użytkowników usług
medycznych? W pracy z osobami z problemami natury psychicznej jest kilka takich powodów:

• Celem zaangażowania się użytkownika jest stworzenie podstaw do psychologicznej rehabilitacji
i leczenia, do uczestniczenia w tym procesie na warunkach partnerskich, co przełamie barierę
podległości i doprowadzi do wzrostu pewności siebie i upełnomocnienia.

• Jak każdy inny użytkownik, każdego rodzaju usług powinni mieć narzędzia i władzę do
kontrolowania jakości dostarczanych im usług

• Usługi powinny być adekwatne do rodzaju zgłaszanego zapotrzebowania. Wspólna praca z
użytkownikami sprzyja powstawaniu poczucia „własności”, przełamuje system oparty na
podległości i buduje zaufanie

Efektywne zaangażowanie użytkownika jest samo w sobie przykładem ścieżki rozwoju opieki
zdrowia psychicznego, której elementy są identyfikowalne na całej jej długości. Składają się na
nie trzy etapy, zaczynając od prawnej reprezentacji, poprzez zaangażowanie na poziomie
lokalnym, a kończąc na poziomie strategicznym. Często popełnianym błędem są próby
zaangażowania użytkowników na poziomie strategicznym z pominięciem dwóch pierwszych
etapów. Pominięcie etapowego rozwoju zaangażowania bez wątpienia doprowadzi do porażki.
Ma ono charakter rozwojowy i powinno prowadzić do uzyskania pełnej samodzielności (o ile jest
to oczywiście możliwe). Jeśli usługi stworzą więzy na zasadzie podległości, to zaangażowanie
będzie nieefektywne i wręcz nie do osiągnięcia.

Etap 1- Reprezentacja Prawna w Systemie Ochrony zdrowia Psychicznego

Instytucję reprezentacji prawnej można zdefiniować jako: zachęcanie jednostki do wyrażania
własnych opinii, lub też działanie w jej imieniu.

„Korzyści, jakie uzyskują pacjenci z instytucji reprezentanta są coraz bardziej widoczne w
ostatnich latach. Reprezentant jest kimś, kto może reprezentować i bronić poglądów, potrzeb,
życzeń, zażaleń i praw pacjentów, którzy nie są w stanie robić tego osobiście. Pomaga on także w
uczestniczeniu i podejmowaniu decyzji. Reprezentanci są zupełnie niezależni i obiektywni.

Wielu użytkowników usług, szczególnie pacjenci szpitali, ma poczucie pozbawienia wpływu na
przebieg leczenia. Często twierdzą, że nie wierzy im się i nie słucha, co mają do powiedzenia.
Dodając do tego symptomy choroby, oraz efekty uboczne przyjmowanych leków, które mogą
wpływać na zdolność logicznego myślenia i wypowiadania się, otrzymamy obraz osoby
sfrustrowanej i niezdolnej do jasnego artykułowania swoich życzeń i poglądów.

Oczywiście wielu z nich wspierają rodziny i przyjaciele, jednakże sytuacja jest daleka od ideału.
Członkowie rodziny mogą działać w najlepszych intencjach, ale w rzeczywistości będą
powstawały sytuacje konfliktowe. To, co członek rodziny lub przyjaciel bierze za najlepsze
rozwiązanie, może daleko rozmijać się z oczekiwaniami użytkownika. Właśnie w takich
momentach swoją przydatność potwierdza instytucja reprezentanta.

Większość reprezentantów jest niezawisłych i model ten powinien być wzorcem dla wszystkich.
W wielu wypadkach ich usługi są opłacane przez lokalne władze lub organizacje socjalne.
Jednakże projekty są zarządzane w sposób niezależny przez lokalne organizacje charytatywne lub
typu non- profit. Niezależność reprezentanta od struktur szpitalnych i środowiskowych jest
sprawą pierwszorzędną, szczególnie w przypadku, gdy będzie musiał, działając w imieniu
użytkownika, przeciwstawić się władzom szpitala. Jego niezawisłość będzie wtedy gwarantem
efektywności podjętych działań.

Reprezentanci mogą pomagać użytkownikom w wielu przypadkach, np.:

• Wspierać w czasie zebrań, spotkań omawiających przebieg leczenia, wywiadów

• Pomagać w zrozumieniu przysługujących im prawom człowieka

• Zbierać informacje o zastosowanych lekarstwach

• Pomagać w dostępie do karty leczenia

• Pomagać w złożeniu skargi

• Zapewnić wypisanie ze szpitala

• Poinformować na temat dostępnych środków oferowanych przez lokalną społeczność

• Wskazać właściwą agencję w sprawie ubezpieczenia społecznego

Reprezentant będzie zawsze działał według instrukcji użytkownika. Nie będzie miał z góry
ustalonego porządku czynności- klient zawsze decyduje. Reprezentant i jego klient powinni się
porozumieć w sprawach kluczowych w danej sytuacji.

W idealnym świecie, wszyscy reprezentują samych siebie. Jednakże nie żyjemy w idealnym
świecie i w większości przypadków użytkownik będzie stroną inicjującą, zgłaszającą potrzebę
uzyskania wsparcia lub też pełnej reprezentacji. Wraz z upływem czasu i wzrostu pewności siebie
może on pokusić się o samodzielne reprezentowanie własnych praw.

Raport Królewskiego Collegu Psychiatrów (Royal College of Psychiatrists) na temat Prawnej
Reprezentacji z lutego 1999 r. popiera tą instytucję i stwierdza:

„Prawna reprezentacja pozwala ludziom wyrażać swoje potrzeby i umożliwia walkę o lepszej
jakości usługi lekarskie. Można się także pokusić o stwierdzenie, że bez instytucji prawnej
reprezentacji powyższe cele nie zostałyby osiągnięte. Zachęca się psychiatrów do współpracy z
reprezentantami, do wspierania rozwoju tej instytucji i promowania dostępności do stosownych
rozwiązań finansowych”.

Etap 2- Poziom Usług i Zaangażowanie Środowiska

Użytkownicy muszą odczuwać potrzebę udziału w procesie leczenia. Lokalne usługi służby
zdrowia mogą być rozwijane zaraz po określeniu podstawowych zasad zaangażowania
użytkownika. Poziom ten jest procesem, który zaczyna się wraz ze wzrostem zaufania.

Zaangażowanie użytkownika i komunikacja jest mieszanką formalnych i nieformalnych procesów
zachodzących w lokalnym środowisku. Szkolenie użytkownika jest równie ważne jak szkolenie
kadry. Można wyróżnić kilka obszarów działań praktycznych na tym poziomie.

• Powstanie grup samopomocy

• Usługi dostarczane przez użytkowników

• Zaangażowanie użytkownika w tworzenie strategii działań usług

• Zaangażowanie użytkownika w organizację usług

• Zaangażowanie użytkownika w dostarczanie usług

• Zaangażowanie użytkownika w pracę kadry i jej rekrutację

• Zaangażowanie użytkownika w ewaluację

• Zaangażowanie użytkownika w szkolenie

Etap 3- Poziom Strategiczny- Zaangażowanie Użytkownika

Model brytyjski promuje zaangażowanie użytkowników we wszystkich etapach, a więc
i również na poziomie strategicznym, łącznie z planowaniem polityki państwa. Zaangażowanie na
tym poziomie może być efektywne jedynie, jeśli wcześniej zdobyto doświadczenia na niższych
poziomach. Użytkownicy powinni być włączeni w działania organów podejmujących
strategiczne, długofalowe decyzje, które przecież dotyczą ich życia.

Sukces, jaki może przynieść zaangażowanie użytkowników zależy w dużym stopniu od podejścia
kadry i jej zdolności do stopniowego odsuwania się na dalszy plan. W szpitalach poziom
zaangażowania w proces leczenia będzie stosunkowo niski, a interwencyjna rola kadry duża.
Jednakże wraz z integracją pacjentów ze środowiskiem, powinna postępować również redukcja
znaczenia kadry z jednoczesnym wzrostem roli użytkownika.

Zaangażowanie użytkownika w proces leczenia może być znakomicie zilustrowane na
przykładzie Programu Opieki (The Care Programme Approach), opartego na spójnym systemie
stawiania zadań i ocenie poziomu ich wykonalności, oraz leczeniu pacjentów z problemami
natury psychicznej w oparciu o lokalne środowisko.

Program Opieki

Program ten został wprowadzony w Anglii i Walii w 1991 r. i miał za zadanie stworzenie
podstaw dla świadczeń psychiatrycznych w środowiskach lokalnych.

Jego cztery główne elementy to:

• Rozwiązania systemowe mające na celu oszacowanie potrzeb psychiatrycznych i socjalnych
osób z rozpoznaniem ze specjalistycznych jednostek służby medycznej.

• Stworzenie planu opieki, który będzie określał podstawowe zadania różnorodnych
świadczeniodawców.

• Wyznaczenie pracownika do kontaktu z poszczególnymi użytkownikami usług, którego zadaniem
będzie także monitorowanie i koordynowanie opieki.

• Regularne spotkania z użytkownikami i kadrą w celu omówienia przebiegu opieki i uzgodnienia
planu działań.

Użytkownicy świadczeń psychiatrycznych mają tak szerokie i różnorodne potrzeby, że jest rzeczą
niemożliwą ich zaspokojenie przez jedną, wyspecjalizowaną placówkę. Dlatego tak ważny jest
dostęp do możliwie szerokiego wachlarza świadczeń. Podstawowym zadaniem jest więc,
zapewnienie ludziom właściwych usług, we właściwym miejscu i czasie. Zadanie to jest
szczególnie ważne w przypadku osób potrzebujących wsparcia ze strony wielu placówek, wymienić
wśród nich można osoby z problemami w uczeniu się, uzależnione od alkoholu lub narkotyków.
We wszystkich tych wypadkach kluczem do efektywnego leczenia są skoordynowane działania
odpowiednich placówek i należy w tym miejscu zaznaczyć, że żadna z nich nie ma pozycji
dominującej. Sami użytkownicy decydują o priorytetowych celach przebiegu leczenia.

Efektywna opieka i właściwa koordynacja powinna zapewnić użytkownikom dostęp do pełnego
zakresu usług psychiatrycznych, które będą ich wspierać w leczeniu i integracji ze środowiskiem.
Szczególnie ważne wydaje się zapewnienie wsparcia w następujących obszarach:

• Edukacja

• Zakwaterowanie

• Zatrudnienie

• Wolny czas

oraz stworzenie właściwych kanałów z systemem sądownictwa, opieka socjalną itp.

Określenie „Potrzeb” poprzez Program Opieki (Szacowanie)

W celu jasnego sklasyfikowania potrzeb użytkowników, a przez to określenia oczekiwanych
rezultatów, należy odgórnie wprowadzić jedność używanych pojęć. W Wielkiej Brytanii, w
ramach Programu Opieki, sklasyfikowano dwa poziomy potrzeb użytkowników.

1.Standardowy Program
2.Rozszerzony Program

Jeśli jednostka nie spełnia warunków żadnego z powyższych poziomów, to nie będzie
traktowana jako użytkownik Programu Opieki.

Charakterystyka:

Standardowy Program

Osoby, które objęte będą Standardowym Programem:

• Potrzebują pomocy lub wsparcia ze strony jednej instytucji, lub potrzebują niewielkiego
wsparcia ze strony więcej niż jednej instytucji.

• Potrafią, przynajmniej częściowo, sami rozwiązywać problemy zdrowotne.

• Posiadają nieformalną sieć osób wspierających ich aktywnie.

• Nie przedstawiają praktycznie żadnego niebezpieczeństwa dla siebie i innych.

• Rokują duże szanse na poprawne stosunki z usługodawcami.

Rozszerzony Program
Osoby objęte Rozszerzonym Programem:

• Mają różnorodne potrzeby związane z zakwaterowaniem, zatrudnieniem itp. wymagające
interdyscyplinarnej współpracy.

• Są gotowi do współpracy z jednym specjalistą lub instytucją, lecz mają szeroki wachlarz
potrzeb

• Mogą być w kontakcie z wieloma instytucjami (również wymiar sprawiedliwości).

• Prawdopodobnie będą potrzebowali częstszych i intensywniejszych kontaktów (mogą
potrzebować kontroli podawanych lekarstw).

• Równolegle z problemami psychicznymi wystąpią u nich i inne zaburzenia.

• Mogą stworzyć zagrożenie dla siebie i innych.

• Istnieje większe prawdopodobieństwo, że nie nastąpi ich integracja z lokalnym
środowiskiem.

Wraz z oszacowaniem potrzeb użytkownika, następuje stworzenie dla niego Programu Opieki,
skupionego na jego indywidualnych potrzebach. Na program składają się dwa 6- miesięczne
okresy. Pierwsze pół roku upływa pod znakiem spotkań użytkownika w lokalnej placówce ze
wszystkimi zaangażowanymi w realizację jego programu osobami, z jednoczesną ewaluacją
efektywności podejmowanych działań i aktywnym planowaniem następnego półrocza.
Potrzeby i życzenia użytkownika są punktem centralnym programu. Cały plan programu dla
określonej osoby skupia się na jej indywidualnych potrzebach.

Nieodzowną częścią efektywnego Programu Opieki jest oszacowanie i „zarządzanie”
ryzykiem. Obejmuje ono identyfikację poziomu ryzyka i jego kontrola w odniesieniu do danej
osoby.

Sama koncepcja szacowania ryzyka jest dla wielu bardzo kontrowersyjna. Jeśli ma ona mieć
jakikolwiek sens, to powinna być skupiona na potrzebach użytkownika, a nie oczekiwaniach
społeczeństwa w stosunku do jego osoby. Można zauważyć kilka grup, w których interesie
leży negowanie szacowania ryzyka:

• Rząd- odczuwa potrzebę brania na siebie odpowiedzialności za wizerunek w mediach, a co
za tym idzie, odbiór opinii publicznej.

• Opinia publiczna- obawia się incydentów z udziałem osób z problemami psychicznymi i ich
powiązań z działaniami opieki środowiskowej.

• Pracodawcy- skłonni do wypełniania zasad i obowiązków narzuconych przez społeczeństwo
i ustawodawstwo.

• multi- dyscyplinarne zespoły- mają za zadanie wdrożyć politykę organizacji i chcą uniknąć
jakiegokolwiek wchodzenia w szczegóły.

• Psychiatrzy- ze względu na „instynkt samozachowawczy”, który karze im troszczyć się o
prywatne praktyki.

Niefortunnym efektem ubocznym szacowania ryzyka jest strach przed nim. Chęć jego
przezwyciężenia może odbywać się kosztem użytkownika. Jednakże należy pamiętać, żę
ryzyko jest niejako wpisane w proces leczenia, a nieodłącznym prawem każdego jest prawo do
jego podejmowania.

Szacowanie ryzyka w Wielkiej Brytanii jest podzielone na pięć kategorii:

• Agresja i Przemoc

• Poważne Zaniedbanie

• Samobójstwo i Samookaleczenie

• Wykorzystywanie

• Inne

Prawdopodobnie jedynie pierwsza kategoria stanowi przedmiot źle pojętego zagrożenia w
mniemaniu opinii publicznej. Ogromna większość osób z poważnymi i przewlekłymi
problemami psychiatrycznymi nie stanowi większego zagrożenia niż przeciętni „zdrowi”
obywatele. Jedynie 17% osób skazanych za zabójstwa miało symptomy choroby psychicznej w
chwili jego popełniania (1997- Appleby Report). Jednakże jest to swego rodzaju idee fix w
świadomości społecznej.
Szacowanie ryzyka stało się kluczowym elementem w praktyce leczenia psychiatrycznego. Nie
jest ono jednak czystą formalnością. Jest ono procesem, a więc elementem zmieniającym się i
dostosowującym. Każdy członek zespołu ma obowiązek włączenie szacowania ryzyka i
zarządzania nim w proces leczenia.

Ryzyko nie może by ć postrzegane jedynie przez pryzmat zagrożenia, jakie stwarza jednostka
dla siebie i innych. Należy brać pod uwagę, również ryzyko związane z sytuacją rodzinną i
socjalną jak i potrzebę podejmowania „pozytywnego” ryzyka. Dane będące rezultatem takich
szacunków będą podstawą określenia poziomu współpracy pomiędzy instytucjami.

Szacowanie i zarządzanie ryzykiem powinno znajdować się w centrum zainteresowania każdej
organizacji zajmującej się świadczeniami psychiatrycznymi i musi być kluczową
umiejętnością osiąganą w czasie szkoleń nt. Programu Opieki. Kadra musi także wziąć pod
uwagę zakres pomocy ze strony innych instytucji w razie pojawienia się nieoczekiwanych
problemów.

Po skompletowaniu dokumentów, należy uporządkować zgromadzone informacje w formie
planu leczenia. W dokumentacji powinna się także znaleźć klasyfikacja (według istotności)
problemów danej osoby. Kolejnym zadaniem jest określenie celu (ów) leczenia, które powinny
być logicznym następstwem wyszczególnionych wcześniej problemów, np.:

Problem: Historia choroby: próba samobójstwa poprzez przedawkowanie

Cel leczenia: Redukcja ryzyka podjęcia podobnej próby w przyszłości

Plan Działań powinien szczegółowo opisywać czynności. Powinien zawierać jak, gdzie, kiedy
i przez kogo mają być przeprowadzone.

Tak jak i wszystkie pozostałe plany, plan zarządzania powinien być regularnie aktualizowany,
a data aktualizacji musi być formalnie udokumentowana. Identycznie także jak i w innych
planach użytkownik powinien być czynnie zaangażowany w jego tworzenie. Jest bardzo

dobrym zwyczajem pytanie go o rodzaj podejmowanych działań w sytuacji zaistnienia ryzyka.
Większość z nich nosi przy sobie tzw. karty kryzysu (crisis cards), które zawierają opis
czynności, które powinny być podjęte w przypadku nawrotu choroby.

Po oszacowaniu potrzeb i ryzyka, po otrzymaniu „pakietu” opieki skierowanego na
utrzymanie, wspieranie i „leczenie” użytkownika w środowisku, jego końcowy sukces zależy
wyłącznie od dostępności i odpowiedniemu zakresowi świadczeń ze strony lokalnej
społeczności.

Świadczenia Lokalnej Społeczności.

Ścieżka prowadząca w kierunku integracji ze społeczeństwem, progresji i działań skupionych
na użytkowniku jest „najszersza” (najbardziej efektywna) w obszarze rozwoju świadczeń ze
strony lokalnej społeczności. Historycznie rzecz ujmując świadczenia środowiskowe w
Wielkiej Brytanii, jak wcześniej wspomniano, rozwinęły się z powodu braku spójnej strategii.
Efektem braku planowania było powstanie szeregu nie powiązanych ze sobą instytucji, o
niskim poziomie komunikacji i praktycznie bez jakiejkolwiek współpracy. Scenariusz ten
oddziaływał w wysoce negatywny sposób na efekty leczenia, a ponadto nie dawał żadnych
szans na rozwój.

Świadczenia powinny być planowane i konsultowane z użytkownikami na poziomie lokalnym
tak, aby zidentyfikować jak największą ilość potrzeb. Powinny istnieć jasno określone,
zindywidualizowane cele wraz z mierzalnymi efektami. Podsumowując, użytkownik powinien
wiedzieć, dlaczego jest tutaj i czego może oczekiwać.

Na samym końcu spektrum działań znajdują się placówki takie jak środowiskowe poradnie
zawodowe, które są niezbędne dla osób o skonkretyzowanych potrzebach. Świadczenia tego
typu charakteryzują się wysokim nakładem wyspecjalizowanych działań ze strony kadry, oraz
niskim zaangażowaniem użytkownika. Procedury określania potrzeb i interwencje o
charakterze krótkofalowym są zwykle przeprowadzane przez organy statutowe.

W czasie okresu rehabilitacji, użytkownik powinien mieć zapewniony dostęp do różnorodnych
form usług, takich jak na przykład placówki o charakterze doradczym, informacyjnym,
edukacyjnym lub też dostarczające po prostu rozrywki. Przejście ze struktur opieki zdrowotnej
do struktur „cywilnych” powinno być w miarę harmonijne. W tym miejscu ścieżki należy
także zacząć przygotowywanie projektów dotyczących zatrudnienia i szkolenia dla osób, które
nie mają szans powrotu na otwarty rynek pracy. Właśnie na tym poziomie, stopień
zaangażowania użytkownika w proces podejmowania decyzji, powinien być bliżej określony.

Dla tej grupy chorych, którzy są zdolni do „oderwania się” od świadczeń lecznictwa
psychiatrycznego i usamodzielnienia, powinno się stworzyć miejsca pracy w ramach
istniejących już środowiskowych świadczeń psychiatrycznych. Nie można przecież
zmarnować ich bogatego doświadczenia na tym polu.

Na każdym etapie leczenia użytkownicy powinni być świadomi, jakie świadczenia są im
oferowane i czego mogą oczekiwać. Pełne zrozumienie i jasność sytuacji powinny być
podstawową funkcją procedur planowania, których odzwierciedleniem jest Program Opieki.

Problem zatrudnienia osób z zaburzeniami psychicznymi wydaje się być kluczowym
zagadnieniem w całym procesie. Zatrudnienie przynosi szereg korzyści (wyłączając
finansowe), np.:

• Kontakty towarzyskie

• Wsparcie

• Status społeczny i Identyfikacja

• Zorganizowanie dnia i zajęcie

• Aktywność i zaangażowanie

• Osiągnięcia osobiste

• Potencjalny czynnik wpływający pozytywnie na wynik leczenia psychiatrycznego

Dla tych i wielu innych powodów zdolność do zatrudnienia pozostaje główną miarą „bycia
zdrowym” dla wszystkich użytkowników świadczeń psychiatrycznych.

W przeszłości otwarty rynek pracy pozostawał zupełnie niedostępny dla osób z chorobą
psychiczną. Obecnie szacuje się, że około 85% psychicznie chorych pozostaje bezrobotnymi.
Badania przeprowadzone, w 1997 r. przez MIND pokazały, że większość pracodawców
dyskryminuje tą grupę potencjalnych pracowników. Wcześniejsze badania, z 1995 r.
przeprowadzone z kolei przez Royal College of Psychiatrists ujawniły, że 30% ze 120
badanych firm NIGDY nie zatrudniłoby osoby z diagnozą choroby psychicznej. Staje się jasne,
że istnieje nagląca potrzeba stworzenia rozwiązań systemowych w tym zakresie. Należy w tym
momencie podkreślić słowo „systemowych”, gdyż pojedyncze projekty dotyczące zatrudnienia
były dotychczas blokowane przez brak możliwości rozwoju i kariery zawodowej
użytkowników świadczeń psychiatrycznych.

W 1992 r. Państwowy Instytut Niepełnosprawnych i Rehabilitacji (National Institute of
Disability and Rehabilitation) przeprowadził badania, które wykazały, że zdolność do

zatrudnienia nie jest prostą pochodna stwierdzonej diagnozy czy też symptomów. Zależy ona
od historii zatrudnienia, gotowości do podjęcia pracy, zdolności interpersonalnych i chęci do
pracy.

Posiadanie efektywnych świadczeń w zakresie zatrudnienia przynosi mierzalne korzyści:

• Przeprowadzone w 1994 r. badania (Conning i Ekdawi) pokazują, że od 15% do 40% osób z
historią choroby psychicznej, jest zdolnych do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze
godzin w przeciągu 3 lat od momentu diagnozy.

• Osoby z diagnozą choroby psychicznej są szczególnie wrażliwe na negatywne skutki braku
zatrudnienia.

• Pogorszenie się stanu zdrowia pacjentów z chroniczną schizofrenią było ściśle związane z
brakiem zatrudnienia. Był to jedyny czynnik wyróżniający pacjentów, u których stwierdzono
postępy w leczeniu, od tych, u których postępów nie stwierdzono

(8 lat badań, 3 duże szpitale, Wing i Brown 1970)

• W środowisku, osoby pracujące, dłużej pozostaną poza obrębem opieki szpitalnej.

Wartości i Zasady w Modelach Zatrudnienia

Bez względu na rodzaj budowanego modelu, każdy jest opisany poprzez określone wartości i
zasady.
Jest bardzo ważne, aby model nie wprowadzał jednych wartości kosztem innych. Na przykład
projekt, który ma za zadanie stworzenie przyjaznych warunków pracy, nie może pomijać
możliwości rozwoju dla najlepszych.

Użytkownicy świadczeń, powinni być zaangażowani we wszystkie aspekty ich projektowania,
jak i w definiowanie stojących za nimi wartości.

Poniższe zasady tworzą podstawy każdego projektu związanego z tworzeniem miejsc pracy.

Podstawowe potrzeby

Świadczenia powinny być odbiciem jasno zidentyfikowanych,
indywidualnych potrzeb osób z problemami natury psychicznej.
Program powinien się opierać na potrzebach, a nie modelach czy
wzorcach.

Dostępność

Świadczenia powinny być dostępne w jednakowym zakresie dla
wszystkich zainteresowanych, szczególnie dla grup, które nie są
silnie reprezentowane w środowisku.

Są to:
-

kobiety

osoby niepełnosprawne fizycznie lub z problemami w uczeniu
się

Mniejszości etniczne

Osoby opiekujące się dziećmi lub innymi

Uzależnieni od alkoholu i narkotyków

Osoby o przeszłości kryminalnej

Orientacja na rynek lokalny Świadczenia powinny być tak konstruowane, aby odzwierciedlały

problemy lokalnego rynku pracy. Powinny one być wiernym
odbiciem zapotrzebowania zgłaszanego przez lokalnych
pracodawców.

Skupienie na użytkownikach Świadczenia powinny być zorganizowane tak, aby spełniały

indywidualne wymagania użytkowników, którzy powinni mieć
maksymalną kontrolę nad ich rodzajem i efektywnością. Powinno
się ich zachęcać do uczestniczenia w projektowaniu,
przeprowadzaniu i ewaluacji świadczeń.

Wybór

Wybór programów, ich umiejscowienie, poziom i zakres
wymaganych umiejętności, powinny być jak najszersze.

Wsparcie

Świadczenia powinny oferować wszystkim użytkownikom wsparcie
w czasie poszukiwania pracy, i/oraz partycypować w lokalnych
programach edukacyjnych lub szkoleniowych. Powinno ono być
zindywidualizowane i długoterminowe.

Bezpieczeństwo

Świadczenia powinny przyczynić się do stworzenia środowiska
będącego wsparciem dla użytkowników.

Ciągłość

Świadczenia powinny mieć charakter długoterminowy.
Użytkownicy powinni mieć możliwość do ponownego skorzystania
z programu w przypadku epizodycznego nawrotu choroby.

Rozwój

Użytkownicy powinni mieć możliwość rozwoju (np. budowania
pewności siebie, podnoszenia kwalifikacji, zdobywania nowych

umiejętności, znalezienia zatrudnienia itp.). Powinni mieć także
możliwość pozostania na określonym etapie lub w danym projekcie.

Wzmocnienie

Świadczenia powinny się skupić na wzmocnieniu tych cech
użytkowników, które umożliwią im współuczestniczenie w
planowaniu, wdrażaniu i ewaluacji projektów.

Integracja

Świadczenia powinny być umiejscowione w zwykłym, lokalnym
środowisku. Powinny opierać się na środkach w nim dostępnych i
rozwijać współpracę z jego członkami.

Jakość

Świadczenia powinny być różnorodne, interesujące i
satysfakcjonujące. Powinny wspierać samorealizację i podnosić
status społeczny.

Efektywność kosztowa

Świadczenia powinny być efektywne z finansowego punktu
widzenia.

Istnieje kilka wyraźnie odrębnych obszarów zatrudnienia. W każdym z nich można
wyróżnić określone potrzeby. Dlatego też jest sprawą dużej wagi stworzenie maksymalnie
szerokiego zakresu świadczeń, który zapewni swego rodzaju „kontinuum zatrudnienia”. Jego
kluczowymi komponentami są:
-

Możliwości zatrudnienia w zakładach pracy chronionej

- Rehabilitacja Zawodowa
- Wsparcie na otwartym rynku pracy
- Edukacja i Szkolenia

Składniki te są wzajemnie uzupełniające się i współzależne. Brak możliwości rozwoju lub
dostępu do otwartego rynku pracy może zadecydować o porażce danego projektu.

Modele te nie mają charakteru nienaruszalnych wzorców. Powinny być adaptowane do
lokalnych potrzeb. Wraz z postępem w realizacji danego projektu powinien on być także
dostosowywany do zmieniających się warunków, a użytkownik powinien mieć decydujący
wpływ na jego kształt.

W Wielkiej Brytanii istnieje wiele projektów, które udowodniły swoją przydatność w praktyce
podczas pracy z osobami z zaburzeniami psychicznymi o charakterze przewlekłym, oraz z
tymi, którzy wyrazili chęć powrotu na otwarty rynek pracy. Poniższe zestawienie jest próbą
skrótowego scharakteryzowania najważniejszych z tych modeli.

Terapia zajęciowa

Stworzenie warunków do pracy bezpłatnej w specjalnie przygotowanym środowisku.

Rehabilitacja poprzez pracę

Stworzenie warunków do pracy bezpłatnej w specjalnie przygotowanym środowisku, lecz z
naciskiem na podnoszenie kwalifikacji, budowanie śmiałości i powrotu do zatrudnienia
płatnego (dla niektórych), np.: wolontariat, świadczenia z zakresu rehabilitacji.

Zakłady Pracy Chronionej

Stworzenie warunków do płatnego zatrudnienia w specjalnie przygotowanym środowisku w
tzw. zakładach pracy chronionej.

Zatrudnienie w firmach rodzinnych

Stworzenie warunków do płatnego zatrudnienia w mniejszych przedsięwzięciach o charakterze
lokalnym (np. firmach rodzinnych), które są w stanie zapewnić zarobki na poziomie
rynkowym i posiadają zagraną, nieliczną kadrę.

Przedsięwzięcia komercyjne

Przedsięwzięcia o charakterze komercyjnym, w których osoby z zaburzeniami psychicznymi
posiadają pełną kontrolę.

Stowarzyszenia

Organizacje kierowane przez osoby z zaburzeniami psychicznymi, których specyfika pozwoli
im odzyskać pewność siebie, rozwinąć swoje zdolności i umiejętności, oraz podjąć pracę
dzięki prowadzonym Programom Pracy Okresowej.

Edukacja i Szkolenia

Stworzenie warunków do uczestniczenia w programach edukacyjnych i szkoleniowych,
zarówno w tych skierowanych do grup docelowych jak i ogólnych.

Zatrudnienie

Stworzenie warunków do wejścia i pozostania na otwartym rynku pracy (trenerzy wspierający
na stanowisku pracy).

System Wymiany Lokalnej

System, dzięki któremu ludzie mogą świadczyć wzajemne usługi i wymieniać się towarami
bez udziału pieniędzy. Członkowie kupują i sprzedają dobra przy użyciu wyłącznie
abstrakcyjnego systemu walutowego.

Mieszkanie

Zamknięcie dużych szpitali psychiatrycznych w Wielkiej Brytanii spowodowało konieczność
przekwaterowania mieszkańców z przewlekłymi chorobami, do środowisk lokalnych. Patrząc
z perspektywy czasu, program ten nie stworzył warunków do zapewnienia zakwaterowania
użytkownikom świadczeń psychiatrycznych, lecz jedynie odtwarzał stare wzorce, tworząc
nowe instytucje w lokalnych środowiskach, które miały być „domami na całe życie”.

Filozofia rozwoju jest kluczem do sukcesu w rozwiązywaniu problemu zakwaterowania osób
z zaburzeniami psychicznymi. Wybiega ona w przyszłość i promuje niezależność i rozwój dla
tych, którzy są w stanie tą niezależność osiągnąć, oraz bezpieczeństwo dla tych, którzy jej
prawdopodobnie nigdy nie osiągną.

Selekcja osób, które nie potrzebują „domu na całe życie” powinna odbyć się poprzez system
procedur Programu Opieki, a uzasadnienie powinno być jasne i wiarygodne. Stworzona w
ramach Programu Opieki polityka powinna mieć charakter ciągły i powinna być przez cały
czas monitorowana.

Polityka kwaterunkowa lecznictwa psychiatrycznego powinna oferować w miarę możliwości
różnorodny zakres świadczeń, któryby odpowiadał szerokiemu spektrum potrzeb. Jednym z
rozwiązań są praktycznie zamknięte dla reszty społeczeństwa domy mieszkalne dla osób
przewlekle chorych, oferujące 24- godzinną opiekę.

Polityka mieszkaniowa z jasno zdefiniowanymi celami powinna zabezpieczać rozwój
użytkowników, w przeciwnym razie będzie elementem blokującym cały system. W związku, z
czym powinna promować stopniową redukcję kontroli i popierać dążenie użytkowników do
uzyskania pełnej niezależności.

Większość Towarzystw Mieszkaniowych (Housing Associations) w Wielkiej Brytanii
akceptuje system Zmiennego Wsparcia (Floating Support), który może być zaadoptowany dla
klientów, których potrzeby zostały jasno sprecyzowane. Stawiają one jednak jeden warunek,
muszą mianowicie uzyskać wsparcie ze strony innych agencji w formie chociażby rehabilitacja
środowiskowej, czy opieki domowej.

Organizacja „Wspieramy Ludzi” (Supporting People) jest zupełnie nową inicjatywą, powstałą
w Anglii i Walii, która wciela w życie idee zmiennego wsparcia i promuje międzyagencyjną
współpracę w zakresie polityki mieszkaniowej dla lecznictwa psychiatrycznego. Program ten
daje użytkownikom świadczeń psychiatrycznych szansę na poprawę jakości ich życia poprzez
zmniejszenie uzależnienia od systemu. Promuje świadczenia z pogranicza mieszkalnictwa,
które są rozsądne pod względem finansowym, oraz godne zaufania, a jednocześnie
komplementarne w stosunku do istniejących już świadczeń. Jest to wspólne przedsięwzięcie
lokalnych władz, użytkowników świadczeń systemu ochrony zdrowia psychicznego i agencji
wspierających. Zarówno budżet jak i planowanie nowego systemu są koordynowane przez
wszystkich jego współuczestników.

Jego podstawowe cele to:

• Wspieranie osób starszych, mieszkających w domach opieki, lub wspieranie tych, którzy
zdecydowali się pozostać w swoich domach, lecz potrzebują pomocy.

• poszukiwanie mieszkań dla osób z problemami w uczeniu się, którzy są zdolni do wyjść
poza obręb opieki zinstytucjonalizowanej, jeśli udzieli się im pomocy

• poszukiwanie mieszkań dla przewlekle chorych osób z zaburzeniami psychicznymi, którzy
mogą zostać zwolnieni ze szpitali pod warunkiem uzyskania regularnej opieki.

Celem programu jest dostarczenie środków umożliwiających tym osobom znalezienie
mieszkania, nauczenie ich podstawowych umiejętności umożliwiających funkcjonowanie w
społeczeństwie, np. jak płacić czynsz, robić zakupy, organizować uczęszczanie na szkolenia
itp. Stabilna sytuacja mieszkaniowa umożliwi im podejmowanie dalszych kroków w kierunku
uniezależnienia się.

Osoby z zaburzeniami w uczeniu się lub psychicznymi są często użytkownikami świadczeń ze
strony instytucji takich jak na przykład szpitale, mimo że nie zaspokajają one ich potrzeb i są
zbyt drogie. Ich jakość życia może się niewymiernie polepszyć w momencie zmiany
warunków mieszkaniowych i zamieszkania chociażby we wspólnym domu, który będą dzielić
z innymi osobami o zbliżonych problemach i potrzebach, a w którym uzyskają także
niezbędną pomoc i opiekę ze strony wyspecjalizowanych służb. Również i w tym przypadku
organizacja „Wspieramy Ludzi” pomoże im nabyć niezbędne umiejętności życiowe i zapewni
minimum wsparcia umożliwiającego życie w lokalnej społeczności. Ponadto promując ich
rozwój umożliwi im bycie aktywnymi jej członkami, a nie biernymi klientami świadczeń

lecznictwa psychiatrycznego. Będą oni również mogli uczestniczyć w programach
edukacyjnych i szkoleniach zawodowych.

Organizacja ta wraz z najnowszymi inicjatywami w zakresie mieszkalnictwa dla osób z
zaburzeniami psychicznymi, doskonale odzwierciedla najnowszy trend w dziedzinie zdrowia
psychicznego, który skupia się na wzmocnieniu, integracji z lokalnym środowiskiem i
niezależności użytkowników.

Nowoczesne Świadczenia Systemu Ochrony Zdrowia Psychicznego

Wnioski
System oparty na powrocie do zdrowia

Ostatnie czterdzieści lat upłynęło pod znakiem przejścia z Instytucji do Społeczności. To z
kolei doprowadziło do zmiany systemu opartego na leczeniu medycznym (jedynie), pełnej
kontroli pacjenta mieszkającego w szpitalu (najczęściej) i ochronie (przed światem
zewnętrznym) na system, którego podstawowymi założeniami są powrót do zdrowia i
wspieranie. Nie ma już „dożywotnich pacjentów”.

Doświadczenia brytyjskie z tworzeniem systemu opieki środowiskowej powinny być uważnie
przestudiowane, chociażby w celu uniknięcia podobnych błędów.

Rola kształcenia w procesie de instytucjonalizacji jest nie do przecenienia. Jednym z głównych
błędów twórców systemu brytyjskiego były zaniedbania właśnie na tym polu. Jest bardzo
ważne, aby najbardziej zainteresowane grupy były w pełni zaznajomione z problematyką
dotyczącą zdrowia psychicznego, a nie bazowały na stereotypach przekazywanych z pokolenia
na pokolenie. Opinia publiczna powinna być wcześniej przygotowana na planowane zmiany w
zinstytucjonalizowanym leczeniu. Powinna zrozumieć wszystkie aspekty związane z
bezpieczeństwem i wystąpieniem aktów przemocy.

Pracownicy różnorodnych agencji powinni być także przygotowani na fundamentalne zmiany
towarzyszące przejściu od leczenia szpitalnego do opieki środowiskowej. Nie jest dla nikogo
tajemnicą, że pracownicy „wyrośli” na zinstytucjonalizowanej służbie zdrowia, będą kopiować
swoje zachowania także w zmienionych warunkach opieki środowiskowej i bez wsparcia nie
będą w stanie ich zmienić.

Komunikacja i kooperacja pomiędzy agencjami jest fundamentem całego systemu. W
początkowej fazie tworzenia systemu popełniono wiele błędów, których podłożem był właśnie
brak efektywnej komunikacji. Sektory służby zdrowia, opieki socjalnej i wolontariatu mają
wszystkie jednakowo ważne role do odegrania na różnych etapach procesu. Założenia powinny
mieć charakter multi- dyscyplinarny, a zadania w ramach Programu Opieki powinny
angażować wszystkie agencje.

Nowoczesny system środowiskowej opieki psychiatrycznej opiera się na następujących
fundamentalnych założeniach:

• Nowoczesna systemy są „skierowane na użytkownika”.

Użytkownik jest centrum systemu. Fakt ten powoduje konieczność stopniowego ograniczania
roli „eksperta” pracowników opieki psychiatrycznej i pójście w kierunku partnerstwa. W
każdy systemie musi występować:

1.Konsultacja z użytkownikiem jako część ewaluacji i monitorowania
2.Grupy użytkowników jako forum dla przeprowadzania zmian
3.Prowadzone przez użytkowników świadczenia jako kontynuacja procesu powrotu do zdrowia
4.Programy Opieki, które zapewnią rozwój osobisty.

• Nowoczesne systemy wspierają rodzinę

Wsparcie musi pójść w kierunku rodziny użytkownika, która jest często istotną częścią
procesu leczenia. Członkowie rodziny powinni uzyskać wszelkie niezbędne informacje, które
mogą być przydatne we wspieraniu odzyskiwania zdrowia.

• Nowoczesne systemy są skierowane na wyniki i odzyskanie zdrowia

W przeciwieństwie do starego systemu, opieka środowiskowa ma prawo odgrywać kluczową
rolę w istnieniu każdego społeczeństwa. Użytkownik sam bierze odpowiedzialność za wyniki
leczenia. Jego rezultaty nie są oceniane jedynie z punktu widzenia zdrowia, lecz także w takich
obszarach jak mieszkanie, edukacja, zatrudnienie i wolny czas.

• Nowoczesne systemy są charakteryzowane przez jakość świadczeń

Szczególna uwaga musi być zwracana na płeć i pochodzenie osób z zaburzeniami
psychicznymi, a cały proces leczenia powinien uwzględniać te zagadnienia.

Nowoczesne systemy powinny być systemami „całościowymi”, a nie tylko i wyłącznie
ograniczonymi do specjalistycznych zagadnień lecznictwa psychiatrycznego. Nowe systemy
widzą osobę przez pryzmat wszystkich czynników mających wpływ na potencjalny sukces w
jej socjalizacji.

Jakkolwiek artykuł ten zwrócił uwagę na kilka kluczowych obszarów pracy opartej na
współpracy z lokalnym środowiskiem, to jednak należy przedstawić w tym momencie ich
ujęcie całościowe.
Cały system powinien pokrywać następujące obszary:

• Zindywidualizowane plany rozwoju osobowego obejmujące:

1.Zdrowie
2.Sprawy socjalne
3.Zatrudnienie
4.Mieszkanie
5.Edukację

• Zespoły opieki środowiskowej, składające się z członków różnych dyscyplin i oferujące
wsparcie i rutynowe czynności medyczne

• Systemy na wypadek sytuacji kryzysowych, których właściwa reakcja zapobiegnie
odwiezieniu użytkownika do szpitala

• System zapomóg finansowych poprzez instytucję reprezentanta prawnego i centra doradcze

• Zdolności organizacyjne do reagowania w wyjątkowych sytuacjach, np. bezdomność czy
zapobieganie próbom samobójczym

• Wspieranie „bycia zdrowym” np. psychoterapia czy wysokiej jakości opieka medyczna

• Rozwinięta sieć systemów wsparcia socjalnego.

BIBLIOGRAFIA

1. Breakey R.William - Servicii integrate de sanatate mintala (Integrated Services of

Mental Health)/ Fundatiei Pro, Bucharest, 2001

2. Carter Rosalyn /Susan K. Golan - Cum sa ajutam bolnavul mintal (How to help a

metally ill) / Medical Publishing House, Bucharest, 2002

3. Larousse - Dictionar de psihiatrie (Psychiatry Dictionary), Univers Enciclopedic,

Bucharest, 1998

4. Mental Health in Romania - Report of Assessment mission, 2000

5. Guidance papers – InterMinds, Scotland

6. TalkWorks-Andrew Bailey, British Telecommunication plc.

7. Kaplan & Sadock’s Comprehensive Textbook of Psychiatry – Seventh Edition,

Lippincott Williams&Wilkins, 2000

8. Schizophrenia A Handbook for Families / Published by Health Canada in Co-operation

with Schizophrenia Society of Canada

9. The WPA Global Programme Against Stigma and Discrimination Because of

Schizophrenia

10. Self Help Groups:

Hill, Karen, Helping You Helps Me, Canadian Council on Social Development,

1987.

Stroul, Beth A., Models of Community Support Services, National Institute of

Mental Health, 1986.

Humm, Andy, How to Organize a Self-Help Group, National Self-Help

Clearinghouse, New York 1979.

Katz, Fred, and Eugene Bender, The Strength in Us, New Viewpoints, New York

1976.

Gartner, Alan, and Frank Riessman, Help: A Working Guide to Self-Help Groups,

New Viewpoints, New York.

Silverman, Phyllis, Mutual Help Groups: Organization and Development, Sage

Publications, 1980.

Mallow, Lucretia, Leading Self-Help Groups: A Guide for Training Facilitators,

Family Service America, 1984.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
pytania.lata poprzednie odp, Kokoszka Postępowanie z osobami zaburzonymi psychicznie
12 Specyfika prowadzenia zajęć z osobami z zaburzeniami psychicznymi Adaptowana aktywność fizyczna a
Agnieszka Pietrzyk Praca socjalna z osobami z zaburzeniami psychicznymi
specyfika prowadzenia zajec z osobami z zaburzeniami psychicznymi
Zaburzenia myślenia i komunikowania się, Zdrowie psychiczne, Egzamin
Zaburzenia psychiczne na tle organicznym
13 ZAPOBIEGANIE ZABURZENIOM PSYCHICZNYMid 14868 ppt
Zaburzenia psychiczne
16 09 Przyczyny zaburzeń psychicznych
rozpoznawanie zaburzeń psychicznych
kultura a zaburzenia psychiczne Nieznany
Zaburzenia psychiczne wieku podeszłego, Pielęgniarstwo licencjat cm umk, III rok, Geriatria i pielęg
Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem substancji, medyczne, psychiatri
Diagnostyka i Psychoterapia Zaburzeń Psychicznych i Seksualnych
ZABURZENIA PSYCHIATRYCZNE
Zaburzenia psychiczne w okresie połogu

więcej podobnych podstron