Nauczanie pojęć 

występujących w 

dydaktyce 

wychowania 

fizycznego

Ćwiczenie 
10

Dr Piotr Oleśniewicz

 

 



Istota pojęć i ich znaczenie dla kształcenia.



Kategorie pojęć (koniunkcyjne, dysjunkcyjne 
i stosunkowe, konkretne i abstrakcyjne).



Cechy pojęć (istotne i nieistotne, przykłady i 
nieprzykłady, kontekst społeczny).



Wiedza konceptualna i proceduralna.



Od pojęcia do reguły.



Postępowanie nauczyciela podczas 
nauczania pojęć.

Zagadnieni
a

 

 

Znaczenie 
pojęć

Pojęcia:



Stanowią podstawę logiczną dla 

naszego myślenia



Umożliwiają ludziom wzajemne 

porozumiewanie się

 

 

Istota 
pojęć

Pojęcia

Są to 

słowa

, które posiadają 

sens

 

i służą za 

nazwę

 klasy bodźców 

pod innymi względami do siebie 
niepodobnych.

                   

(E.J. 

Archer)

 

 

Uczenie się pojęć 

(wg 

Galloway’a)

 :

 polega na 

zaliczaniu

 rozmaitych 

zdarzeń

 czy 

przedmiotów

 do 

wspólnej 

kategorii

, 

określanej

 

zazwyczaj za pomocą pewnej etykiety 
słownej czyli 

nazwy

.

 

 

 

nazwa

 ta jest dla uczącego się 

nośnikiem

 jakiegoś zdarzenia, gdyż 

wspiera

 ona 

skojarzenia

 

odnoszące się

 do rozmaitych 

odrębnych zdarzeń czy 
przedmiotów, a 

stanowiące

 

podstawę zaliczenia ich do wspólnej 
kategorii.

Uczenie się pojęć 

(wg 

Galloway’a)

 :

 

 

Opanowywanie pojęć

1. Uczeniu się 

atrybutów

 

wspólnych rozmaitym bodźcom.

Opanowywanie pojęć 
polega na:

2. Uczeniu się 

zbioru związków

 

pomiędzy atrybutami nie tylko 
danego pojęcia, ale pojęć 
potencjalnie z nim związanych

 

 

Opanowywanie pojęć

Te 

zbiory związków

, a więc 

skojarzenia

 dotyczących rozmaitych 

pojęć,  pod wpływem naszych 
doświadczeń, wciąż się rozszerzają i 
rozwijają. Można to przedstawić w 
formie 

spiral

 rosnących wzwyż i 

wszerz.

 

 

Opanowywanie pojęć

Wzwyż, bo w miarę 
postępującego procesu uczenia 
się, coraz dalej będziemy wnikać 
w głąb tych pojęć

 

 

Opanowywanie pojęć

Wszerz, bo stale będziemy się 
dowiadywać o nich czegoś 
nowego, ilekroć pojawiać się 
one będą w nieco innym 
kontekście 

 

 

Kategorie 
pojęć I

Kategorie pojęć wg 

Galloway’a:

1. Konkretne

2. Abstrakcyjne

 

 

Kategorie 
pojęć I

1.Pojęcia konkretne

 Są to pojęcia ukształtowane 

w drodze obserwacji

 Tzn. są to pojęcia, które 

możemy wyjaśnić wskazując 
je palcem

 

 

Kategorie 
pojęć I

To jest 
chłopiec

To jest pies

 

 

Kategorie 
pojęć I

Parametrami pojęć konkretnych

 

są zazwyczaj 

fizyczne atrybuty

 

przedmiotów, których uczniowie 
mogą doświadczyć wprost np. 
 chłopiec ma 2, a pies 4 nogi
 pies ma ogon, a chłopiec go 
nie ma

 

 

Kategorie 
pojęć I

2. Pojęcia abstrakcyjne

 Są to pojęcia, których nie można 
wskazać      

   lub doświadczyć wprost,
 Tzn. są to pojęcia, które na ogół 
nie są  

    bezpośrednio dostępne naszym 
zmysłom,  

    dlatego wymagają definicji 
słownej.

 

 

Kategorie 
pojęć I

Ten mały 
chłopiec 

lubi

 

swojego 
psa

Pies

 

jest

 

głodn
y

 

 

Kategorie 
pojęć I

Parametry pojęć abstrakcyjnych

 

odnoszą się

 z reguły do pewnych 

związków

 

między 

pojęciami

 (często konkretnymi).

Sens takiego związku trudno opisać inaczej 
niż za pomocą określeń słownych, 
ilustracji, bądź pokazu.

Dlatego o 

opanowaniu pojęcia 

abstrakcyjnego

 świadczy umiejętność 

objaśniania

 lub 

zilustrowania

 jego sensu za 

pomocą słów lub czynności. Samo 
wskazanie czy wybór pewnych 
przedmiotów nie jest w tym wypadku 
wystarczające

 

 

Kategorie 
pojęć II

Kategorie pojęć wg 

Arends’a:

1. Koniunkcyjne

2. Dysjunkcyjne

3. Stosunkowe

 

 

Kategorie 
pojęć II

1. Koniunkcyjne

Cechy istotne

 pojęcia są 

zawsze takie 

same

 w przypadku każdego 

przedmiotu należącego do 

danej klasy.

Przykład:

 

- pojęcie „wyspa” zawsze zawiera cechę – 
część lądu otoczonego woda ze wszystkich 
stron;

- pojęcie „trójkąt” – płaska figura 
geometryczna o trzech bokach i trzech 
kątach.

 

 

Kategorie 
pojęć II

2. 
Dysjunkcyjne

Szersze kategorie pojęć. Te pojęcia 
są bardziej 

elastyczne

 i dopuszczają 

zestawy cech

.

Przykład:

- 

pojęcie „rzeczownik” – osoba, 

miejsce, rzecz  - lecz nie mogą one 
występować jednocześnie, gdyż osoba 
nie może być rzeczą lub miejscem i 
odwrotnie.

 

 

Kategorie 
pojęć II

3. Stosunkowe

O zaliczeniu pojęcia do jakiejś klasy 
decyduje stosunek do innych pojęć

Przykład:

 pojęcie czasu i przestrzeni

Aby mówić o pojęciu stosunkowym należy znać 
inne (dodatkowe) pojęcie oraz stosunek między 
tymi pojęciami.

Przykład:

 „tydzień” 

(pojęcie)

 – część 

(stosunek)

 miesiąca 

(pojęcie)

Pojęcia stosunkowe odnoszą się do innych pojęć – 

ustosunkowują się.

 

 

Cechy pojęć

I. Istotne i nieistotne

II. Przykłady i nieprzykłady

III. Kontekst społeczny

 

 

Cechy pojęć

Istotne

 – są potrzebne do rozróżniania 

jednych pojęć od drugich. Jest to rozróżnienie 
pojęć z tych samych klas np. „trójkąt 
równoboczny” posiada cechy istotne dla 
siebie (równe boki i kąty) oraz cechy istotne 
dla danej klasy.

Nieistotne

 (niedefinicyjne) – pewne 

cechy występujące w niektórych, ale nie 
we wszystkich obiektach z danej klasy.

 

 

Cechy pojęć

Trójkąt równoboczny

Cecha 
istotna:

Wszystkie 
boki i kąty 
równe

Cecha 
nieistotna:

Powierzchnia 
trójkąta

 

 

Cechy pojęć

Przykład

„Fakt mogący służyć za ilustrację, 
dowód poparcia czegoś...”

                                (Słownik języka 
polskiego, PWN)

Nieprzykład

Zaprzeczenie przykładu

 

 

Przykład

Nieprzykład

ssak

PIES

gad

jedwab

TKANINA

skóra

Ford K

SAMOCHÓD 

OSOBOWY

Star

Sycylia

WYSPA

Hel

Cechy pojęć

 

 

Cechy pojęć

Kontekst społeczny

Pojęcia o 

zmiennych cechach istotnych

 

w zależności od 

kontekstu społecznego

Przykłady:

- 

trójkąt równoboczny – kontekst 

społeczny wszędzie taki sam;

- ciotka – krewna lub osoba 
opiekująca się dzieckiem 

 

 

Rodzaje wiedzy

Konceptualna

 – zdolność ucznia do 

zdefiniowania pojęcia według 
pewnych kryteriów i rozpoznaniu 
stosunków w jakich pozostaje z 
innymi pojęciami.

Proceduralna

 – zdolność 

wykorzystania pojęcia do 
dokonywania rozróżnień

 

 

Rodzaje wiedzy

Wiedz
a

Konceptualna

Proceduralna

Przykład 
wiedzy o 
trójkącie 
równoboczny
m

Jest to trójkąt, 
ma 3 boki i 
kąty równe. 
Jest figurą 
posiadającą 3 
boki

Zastosowanie i 
odróżnienie:

Jest inny niż 
pozostałe trójkąty, 
gdyż ma boki równe i 
kąty. Jest figurą inną 
niż prostokąt czy 
ośmiokąt

 

 

Metody nauczania 
pojęć

Od 

reguły

 do 

przykładu

– 

nauczyciel podaje pojęcie (definicję 
pojęcia), a następnie podaje 
przykład dla utrwalenia 
(zrozumienia) pojęcia.

Od 

przykładu

 do 

reguły

 – 

nauczyciel prezentuje przykłady i 
nieprzykłady, a uczniowie sami 
dochodzą do definicji lub sami 
odkrywają pojęcie dzięki 
rozumowaniu indukcyjnemu.

 

 

Postępowanie 

nauczyciela przy 

nauczaniu pojęć

I. Dobór pojęć

II.    Definiowanie pojęć

III. Analiza pojęć

IV. Dobór przykładów i 

nieprzykładów

V. Wybór metod

VI. Sprawdzenie opanowania 

pojęć

 

 

Postępowanie 

nauczyciela przy 

nauczaniu pojęć

I. Dobór pojęć

Program szkolny stanowi podstawowe 

źródło, z 

którego nauczyciel czerpie pojęcia do 

nauczania. W 

wyborze pojęć kluczowych pomaga 

podręcznik i 

wskazówki metodyczne dla nauczycieli 

– jak 

posługiwać się podręcznikiem.

 

 

Postępowanie 

nauczyciela przy 

nauczaniu pojęć

II. Definiowanie pojęć

 (trójstopniowe 

definiowanie)

1. Określ nazwę pojęcia – nazwą jest słowo 

lub symbol odnoszący się do klasy 
obiektów lub do egzemplarza należącego 
do tej klasy.

2. Wylicz cechy istotne i nieistotne.

3. Napisz zwartą definicję – definicja jest 

wyrażeniem zawierającym wszystkie 
cechy istotne i wskazującym jak są 
połączone.

 

 

Postępowanie 

nauczyciela przy 

nauczaniu pojęć

III. Analiza pojęć

Wydzielanie cech ma zasadnicze znaczenie 
dla analizy i nauczania pojęcia. Nauczyciel 
musi zdecydować, które cechy są istotne i 
powinny być zestawione w przykładach i 
nieprzykładach. Cechy nieistotne zaś 
najlepiej przedstawić w serii 
zróżnicowanych przykładów dopiero w 
następnej kolejności po zademonstrowaniu 
przykładów wyraziście eksponujących 
cechy istotne.

 

 

III. Analiza pojęć (c. 
d.)

Pojęci

e

Definicja

Przykład

Nieprzykła

d

Cechy istotne

wyspa Część lądu 

mniejsza od 

kontynentu 
otoczona ze 
wszystkich stron 
wodą 

Hawaje, 
Kuba, 

Grenlandi
a

Floryda, 
Australia, 

Jezioro 
Śniardwy

- Część lądu 

(nie 

kontynen
t)

oraz
- Woda
oraz
- ląd otoczony 

wodą

 

 

Pojęci

e

Definicja

Przykład Nieprzykł

ad

Cechy istotne

zatok
a

Zbiornik wodny 
otoczony lądem 

z szerokim 
wyjściem na 
morze.

Zatoka 
Gdańska

,
Zatoka 
Kadyksu

, 
Zatoka 
Ryska

Floryda,
Jezioro,
Zalew

- Zbiornik
wodny z
szerokim 
wyjściem na
morze, oraz
- ląd, oraz
- woda 
częściowo 
otoczona lądem,

III. Analiza pojęć (c. 
d.)

 

 

Postępowanie 

nauczyciela przy 

nauczaniu pojęć

IV. Dobór przykładów i 
nieprzykładów

Nauczyciel często dobierając przykłady 
posługuje się jak największym kontrastem 
oraz różnicuje cechy nieistotne, gdyż dzięki 
temu pozwala to skupić uwagę na cechach 
istotnych.

Przykład: Wyspa – Hawaje, Grenlandia; 
i jedna i druga to wyspa, różnią się tylko 
klimatem, ale należą do tej samej klasy 
pojęć, posiadają te same cechy istotne 
(są wyspami), ale różne cechy 
nieistotne.

 

 

IV. Dobór przykładów i nieprzykładów

Przy doborze przykładów i nieprzykładów 
należy zwrócić uwagę, aby kolejność 
doboru była logiczna, gdyż może to 
pozwolić na uporządkowanie według 
stopnia trudności: od łatwych do 
trudnych.

Dobrym sposobem jest grupowanie 
przykładów w zestawy (np.. pięć 
przykładów) – pozwoli to ukierunkować 
myślenie uczniów.  

 

 

Postępowanie 

nauczyciela przy 

nauczaniu pojęć

V. Wybór 
metod

 metoda indukcyjna – 
poszukiwanie cech istotnych, pojęć 
nie obcych uczniom
 metoda dedukcyjna – definicja, a 
później przykłady i nieprzykłady 
drogą do zrozumienia 

 

 

Postępowanie 

nauczyciela przy 

nauczaniu pojęć

VI. Sprawdzenie opanowania pojęć

Podanie definicji oraz umiejętności wskazania 
cech istotnych oraz powiązań między nimi.

Wśród zadań powinno być takie, które:
 Sprawdzają zdolność ucznia do generalizacji 
wiedzy, tj. do rozpoznawania nieznanych 
wcześniej przykładów pojęcia,
 Powinny sprawdzać umiejętność odróżniania 
przykładów od nieprzykładów (np. prawda / 
fałsz),

 

 

Postępowanie 

nauczyciela przy 

nauczaniu pojęć

Sprawdzenie możemy jako 

diagnozę

. 

Dzięki temu możemy zmodyfikować 
nauczanie pojęć w zależności od tego w 
czym tkwi błąd.

 Jeśli błąd ucznia polega na nadaniu 
pojęciu zbyt szerokiego zakresu, trzeba 
dodatkowo zestawić pary przykładów i 
nieprzykładów, żeby unaocznić brak cech 
istotnych.

 

 

Postępowanie 

nauczyciela przy 

nauczaniu pojęć

 Jeśli błąd ucznia polega na nadaniu 
pojęciu zbyt wysokiego zakresu, trzeba 
dodatkowo podać trudne przykłady, aby 
unaocznić występowanie cech istotnych.
 Jeśli uczeń błędnie rozumie pojęcia, 
trzeba dodatkowo zestawić pary 
przykładów i nieprzykładów różniących 
się cechami nieistotnymi powodującymi 
błąd.

 

 

Literatura:

1. Arends R.I., Uczymy się nauczać. WSiP, 

Warszawa 2002.

2. Galloway Ch., Psychologia uczenia się i 

nauczania. PWN, Warszawa 1998.

3. Bruce J. I in., Przykłady modeli uczenia się i 

nauczania. WSiP, Warszawa 1999.

4. Kruszewski K., Sztuka nauczania. Czynności 

nauczyciela. PWN, Warszawa 1998.

 

 

KONIEC 

DZIĘKUJEMY ZA 

UWAGĘ