Partie polityczne

Partie polityczne

w porządku

w porządku

konstytucyjnym Polski i

konstytucyjnym Polski i

innych państw

innych państw

współczesnych

współczesnych

Definicje partii

Definicje partii

politycznej

politycznej

•

Partia polityczna to ugrupowanie zmierzające do zdobycia

Partia polityczna to ugrupowanie zmierzające do zdobycia

władzy w państwie i uzyskania kontroli nad działalnością

władzy w państwie i uzyskania kontroli nad działalnością

aparatu państwowego (W. Skrzydło)

aparatu państwowego (W. Skrzydło)

•

Istota partii polega na ich organizacji” i dlatego

Istota partii polega na ich organizacji” i dlatego

“współczesne partie określa przede wszystkim ich budowa

“współczesne partie określa przede wszystkim ich budowa

(...); program i skład klasowy członków określają charakter

(...); program i skład klasowy członków określają charakter

współczesnych partii w znacznie mniejszym stopniu niż

współczesnych partii w znacznie mniejszym stopniu niż

rodzaj ich organizacji” (M. Duverger)

rodzaj ich organizacji” (M. Duverger)

•

Partie “jako dobrowolne zrzeszenia, których podstawowym

Partie “jako dobrowolne zrzeszenia, których podstawowym

zadaniem jest zorganizowanie działań, jakie na mocy

zadaniem jest zorganizowanie działań, jakie na mocy

postanowień Konstytucji należą do obywateli jako

postanowień Konstytucji należą do obywateli jako

podmiotu zwierzchniej władzy w państwie (Z. Jackiewicz)

podmiotu zwierzchniej władzy w państwie (Z. Jackiewicz)

•

Partia polityczna jest dobrowolną organizacją, występującą

Partia polityczna jest dobrowolną organizacją, występującą

pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w

pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w

życiu publicznym poprzez wywieranie metodami

życiu publicznym poprzez wywieranie metodami

demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki

demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki

państwa lub sprawowanie władzy publicznej (ustawa o

państwa lub sprawowanie władzy publicznej (ustawa o

partiach politycznych)

partiach politycznych)

Geneza partii

Geneza partii

politycznych

politycznych

•

Starożytne Ateny – luźne frakcje skupione

Starożytne Ateny – luźne frakcje skupione

wokół przywódców o nietrwałym charakterze

wokół przywódców o nietrwałym charakterze

•

Starożytny Rzym – stronnictwa optymatów i

Starożytny Rzym – stronnictwa optymatów i

popularów

popularów

•

Koterie arystokratyczne (wiek XV-XVIII,

Koterie arystokratyczne (wiek XV-XVIII,

pierwsze wigowie i torysi w Anglii)

pierwsze wigowie i torysi w Anglii)

•

Partie klubowe (przełom XVIII-XIX wieku –

Partie klubowe (przełom XVIII-XIX wieku –

Francja, Wielka Brytania)

Francja, Wielka Brytania)

•

Partie masowe (od końca XIX wieku, powstałe

Partie masowe (od końca XIX wieku, powstałe

pod wpływem stronnictw robotniczych)

pod wpływem stronnictw robotniczych)

•

Partie półmasowe (od końca XX wieku)

Partie półmasowe (od końca XX wieku)

Klasyfikacje partii

Klasyfikacje partii

politycznych

politycznych

cz. 1

cz. 1

•

Kadrowe, półmasowe, masowe (M. Duverger)

Kadrowe, półmasowe, masowe (M. Duverger)

•

Reprezentacji i integracyjne (S. Neumann)

Reprezentacji i integracyjne (S. Neumann)

•

Wewnętrznie demokratyczne i scentralizowane

Wewnętrznie demokratyczne i scentralizowane

•

O słabej i silnej artykulacji

O słabej i silnej artykulacji

•

O członkostwie bezpośrednim i pośrednim (w

O członkostwie bezpośrednim i pośrednim (w

tym dopuszczające członkostwo bezpośrednie i

tym dopuszczające członkostwo bezpośrednie i

członkostwa takiego niedopuszczające)

członkostwa takiego niedopuszczające)

•

O genezie parlamentarnej i pozaparlamentarnej

O genezie parlamentarnej i pozaparlamentarnej

•

Rządzące i opozycyjne (w tym parlamentarne i

Rządzące i opozycyjne (w tym parlamentarne i

pozaparlamentrane)

pozaparlamentrane)

Klasyfikacje partii

Klasyfikacje partii

politycznych

politycznych

cz. 2

cz. 2

•

O kierownictwie parlamentarnym i

O kierownictwie parlamentarnym i

pozaparlamentarnym

pozaparlamentarnym

•

O kierownictwie jednoosobowym i

O kierownictwie jednoosobowym i

kolegialnym

kolegialnym

•

Patronażu, interesu i światopoglądowe

Patronażu, interesu i światopoglądowe

•

Reakcyjne, konserwatywne,

Reakcyjne, konserwatywne,

reformistyczne i rewolucyjne

reformistyczne i rewolucyjne

•

Socjaldemokratyczne, socjalistyczne,

Socjaldemokratyczne, socjalistyczne,

komunistyczne, liberalne, chadeckie,

komunistyczne, liberalne, chadeckie,

konserwatywne, narodowe,

konserwatywne, narodowe,

ekologiczne i inne

ekologiczne i inne

Partie polityczne a prawo

Partie polityczne a prawo

•

Konstytucjonalizacja partii politycznych

Konstytucjonalizacja partii politycznych

proces wprowadzenia problematyki

proces wprowadzenia problematyki

partii politycznych do regulacji

partii politycznych do regulacji

konstytucyjnych

konstytucyjnych

•

Instytucjonalizacja partii politycznych –

Instytucjonalizacja partii politycznych –

„normowanie, przez powołane do

„normowanie, przez powołane do

tworzenia norm prawnych organy

tworzenia norm prawnych organy

państwowe, zagadnień odnoszących się

państwowe, zagadnień odnoszących się

do organizacji społecznej, określanej

do organizacji społecznej, określanej

formalnie jako partia polityczna” (K.

formalnie jako partia polityczna” (K.

Grzybowski), czyli przyjmowanie

Grzybowski), czyli przyjmowanie

osobnych aktow normatywnych

osobnych aktow normatywnych

poświęconych partiom politycznym

poświęconych partiom politycznym

Tryb tworzenia partii

Tryb tworzenia partii

politycznych

politycznych

•

Tryb koncesyjny – utworzenie partii

Tryb koncesyjny – utworzenie partii

wymaga zgody organu państwowego

wymaga zgody organu państwowego

•

Tryb administracyjny – utworzenie partii

Tryb administracyjny – utworzenie partii

wymaga wpisu do ewidencji

wymaga wpisu do ewidencji

administracyjnej

administracyjnej

•

Tryb rejestrowy – utworzenie partii

Tryb rejestrowy – utworzenie partii

wymaga wpisu do rejestru sądowego

wymaga wpisu do rejestru sądowego

•

Swoboda tworzenia partii politycznych –

Swoboda tworzenia partii politycznych –

partia rozpoczyna działalność polityczną

partia rozpoczyna działalność polityczną

poprzez podjęcie działań politycznych, w

poprzez podjęcie działań politycznych, w

szczególności start w wyborach

szczególności start w wyborach

Tworzenie partii

Tworzenie partii

politycznych w RP

politycznych w RP

•

Partię polityczną zgłasza się do ewidencji partii

Partię polityczną zgłasza się do ewidencji partii

politycznych, zwanej dalej "ewidencją", prowadzonej

politycznych, zwanej dalej "ewidencją", prowadzonej

przez Sąd Okręgowy w Warszawie, Zgłoszenie powinno

przez Sąd Okręgowy w Warszawie, Zgłoszenie powinno

zawierać nazwę, skrót nazwy i określenie adresu siedziby

zawierać nazwę, skrót nazwy i określenie adresu siedziby

partii politycznej oraz imiona, nazwiska i adresy osób

partii politycznej oraz imiona, nazwiska i adresy osób

wchodzących w skład organów uprawnionych w statucie

wchodzących w skład organów uprawnionych w statucie

do reprezentowania partii na zewnątrz oraz do zaciągania

do reprezentowania partii na zewnątrz oraz do zaciągania

zobowiązań majątkowych. Do zgłoszenia można załączyć

zobowiązań majątkowych. Do zgłoszenia można załączyć

wzorzec symbolu graficznego partii politycznej.

wzorzec symbolu graficznego partii politycznej.

•

Do zgłoszenia należy załączyć: statut partii politycznej,

Do zgłoszenia należy załączyć: statut partii politycznej,

wykaz zawierający imiona, nazwiska, adresy

wykaz zawierający imiona, nazwiska, adresy

zamieszkania, numery ewidencyjne PESEL i własnoręczne

zamieszkania, numery ewidencyjne PESEL i własnoręczne

podpisy popierających zgłoszenie co najmniej 1000

podpisy popierających zgłoszenie co najmniej 1000

obywateli polskich, którzy ukończyli 18 lat i mają pełną

obywateli polskich, którzy ukończyli 18 lat i mają pełną

zdolność do czynności prawnych; każda strona wykazu

zdolność do czynności prawnych; każda strona wykazu

powinna być opatrzona adnotacją zawierającą nazwę

powinna być opatrzona adnotacją zawierającą nazwę

partii politycznej zgłaszanej do ewidencji.

partii politycznej zgłaszanej do ewidencji.

(art. 11 ustawy o partiach politycznych)

(art. 11 ustawy o partiach politycznych)

Delegalizacja partii

Delegalizacja partii

politycznych

politycznych

•

Organ właściwy – trybunały konstytucyjne bądź sądy

Organ właściwy – trybunały konstytucyjne bądź sądy

najwyższe

najwyższe

•

Przesłanki – zagrożenie dla demokratycznego

Przesłanki – zagrożenie dla demokratycznego

państwa, stosowanie przemocy bądź metod

państwa, stosowanie przemocy bądź metod

terrorystycznych, utajnianie struktur

terrorystycznych, utajnianie struktur

•

Skutki – zakaz istnienia, utrata mandatów

Skutki – zakaz istnienia, utrata mandatów

przedstawicielskich, zakaz działalności politycznej

przedstawicielskich, zakaz działalności politycznej

dla przywódców, pozbawienie praw politycznych

dla przywódców, pozbawienie praw politycznych

przywódców

przywódców

•

Praktyka – głownie Niemcy (SRP, KPD i NPD) i

Praktyka – głownie Niemcy (SRP, KPD i NPD) i

Hiszpania (Herri Batsuna, Euskal Herritarrok,

Hiszpania (Herri Batsuna, Euskal Herritarrok,

Batsuna, Euskal Herrialdeetako Alderdi Komunista

Batsuna, Euskal Herrialdeetako Alderdi Komunista

Herritarren Zerrenda, Autodeterminaziorako

Herritarren Zerrenda, Autodeterminaziorako

Bilgunea, Abertzale Sozialisten Batasuna, Aukera

Bilgunea, Abertzale Sozialisten Batasuna, Aukera

Guztiak, Demokrazia Hiru Milioi, Iniciativa

Guztiak, Demokrazia Hiru Milioi, Iniciativa

Internacionalista) oraz Turcja (Partia Słusznej Drogi)

Internacionalista) oraz Turcja (Partia Słusznej Drogi)

Delegalizacja partii

Delegalizacja partii

politycznych w Polsce

politycznych w Polsce

•

Przesłanki – odwoływanie się w programach do totalitarnych

Przesłanki – odwoływanie się w programach do totalitarnych

metod i praktyk działania komunizmu, faszyzmu lub

metod i praktyk działania komunizmu, faszyzmu lub

nazizmu, zawieranie w programie lub dopuszczanie bądź

nazizmu, zawieranie w programie lub dopuszczanie bądź

zakładanie w działalności nienawiści rasowej i

zakładanie w działalności nienawiści rasowej i

narodowościowej, stosowanie przemocy w celu zdobycia

narodowościowej, stosowanie przemocy w celu zdobycia

władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewidywanie

władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewidywanie

utajnienia struktur bądź członkostwa

utajnienia struktur bądź członkostwa

•

Orzeka Trybunał Konstytucyjny w składzie pełnym na

Orzeka Trybunał Konstytucyjny w składzie pełnym na

wniosek sądu rejestrowego (gdy sprzeczność dotyczy celów

wniosek sądu rejestrowego (gdy sprzeczność dotyczy celów

działalności partii politycznych z konstytucją) lub podmiotów

działalności partii politycznych z konstytucją) lub podmiotów

takich jak Prezydent RP, Marszałek Sejmu, Marszałek

takich jak Prezydent RP, Marszałek Sejmu, Marszałek

Senatu, Prezes Rady Ministrów, 50 posłów, 30 senatorów,

Senatu, Prezes Rady Ministrów, 50 posłów, 30 senatorów,

Pierwszy Prezes SN, Prezes NSA, Prokurator Generalny,

Pierwszy Prezes SN, Prezes NSA, Prokurator Generalny,

Prezes NIK i RPO (gdy sprzeczność dotyczy działalności

Prezes NIK i RPO (gdy sprzeczność dotyczy działalności

partii)

partii)

•

Skutki – wykreślenie partii z ewidencji, nie powoduje jednak

Skutki – wykreślenie partii z ewidencji, nie powoduje jednak

innych konsekwencji, czyli mandaty w organach

innych konsekwencji, czyli mandaty w organach

przedstawicielskich pozostają ważne, nie ma również zakazu

przedstawicielskich pozostają ważne, nie ma również zakazu

utworzenia nowych partii przez dotychczasowych działaczy

utworzenia nowych partii przez dotychczasowych działaczy

Organizacja partii

Organizacja partii

politycznych

politycznych

•

Wielka Brytania – decyduje prawo

Wielka Brytania – decyduje prawo

zwyczajowe oraz konwenanse

zwyczajowe oraz konwenanse

•

Daleko idąca swoboda

Daleko idąca swoboda

wewnętrznej organizacji partii

wewnętrznej organizacji partii

politycznych np. Francja

politycznych np. Francja

•

Ścisłe określenie struktury

Ścisłe określenie struktury

organizacyjnej, w szczególności

organizacyjnej, w szczególności

poszczególnych organów i

poszczególnych organów i

struktur terenowych np. Niemcy

struktur terenowych np. Niemcy

Finansowanie partii

Finansowanie partii

politycznych

politycznych

•

Wydatki partii politycznych (limity wydatków, wyborcze

Wydatki partii politycznych (limity wydatków, wyborcze

limity oraz inne; rodzaje wydatków – wyborcze,

limity oraz inne; rodzaje wydatków – wyborcze,

eksperckie, na bieżącą działalność, inne)

eksperckie, na bieżącą działalność, inne)

•

Dochody partii politycznych

Dochody partii politycznych

- samofinansowanie - składki członkowskie,

- samofinansowanie - składki członkowskie,

zarządzanie majątkiem partii, działalność gospodarcza

zarządzanie majątkiem partii, działalność gospodarcza

- finansowanie pozapubliczne – darowizny, daniny

- finansowanie pozapubliczne – darowizny, daniny

publiczne, finansowanie przez organizacje afiliowane,

publiczne, finansowanie przez organizacje afiliowane,

kredyty i pożyczki

kredyty i pożyczki

- finansowanie publiczne - bezpośrednie (dotacje i

- finansowanie publiczne - bezpośrednie (dotacje i

subwencje budżetowe) oraz pośrednie (fundacje

subwencje budżetowe) oraz pośrednie (fundacje

partyjne, diety, zwolnienia podatkowe, dostęp do radia i

partyjne, diety, zwolnienia podatkowe, dostęp do radia i

telewizji, zwolnienie z opłat pocztowych, udostępnianie

telewizji, zwolnienie z opłat pocztowych, udostępnianie

miejsc na plakaty)

miejsc na plakaty)

•

Jawność finansowania – sprawozdania i ich weryfikacja

Jawność finansowania – sprawozdania i ich weryfikacja

•

Ograniczenia finansowania partii politycznych –

Ograniczenia finansowania partii politycznych –

przedmiotowe i podmiotowe

przedmiotowe i podmiotowe

Finansowanie partii

Finansowanie partii

politycznych w Polsce

politycznych w Polsce

•

Dochody partii politycznych – oprocentowanie środków

Dochody partii politycznych – oprocentowanie środków

na rachunkach bankowych i lokatach, zbycie

na rachunkach bankowych i lokatach, zbycie

składników majątkowych, darowizny od osób

składników majątkowych, darowizny od osób

fizycznych posiadających polskie obywatelstwo

fizycznych posiadających polskie obywatelstwo

(maksymalnie 15 minimalnych wynagrodzeń rocznie),

(maksymalnie 15 minimalnych wynagrodzeń rocznie),

subwencja budżetowa dla partii, które w ostatnich

subwencja budżetowa dla partii, które w ostatnich

wyborach do Sejmu uzyskały 3% ważnie oddanych

wyborach do Sejmu uzyskały 3% ważnie oddanych

głosów lub wchodziły w skład koalicji, która uzyskała

głosów lub wchodziły w skład koalicji, która uzyskała

co najmniej 6% ważnie oddanych głosów

co najmniej 6% ważnie oddanych głosów

•

Obligatoryjny Fundusz Ekspercki i Fundusz Wyborczy

Obligatoryjny Fundusz Ekspercki i Fundusz Wyborczy

•

Coroczna informacja finansowa o otrzymanej subwencji

Coroczna informacja finansowa o otrzymanej subwencji

i poniesionych z niej wydatkach (odrzucenie powoduje

i poniesionych z niej wydatkach (odrzucenie powoduje

utratę subwencji na rok) oraz sprawozdanie o źródłach

utratę subwencji na rok) oraz sprawozdanie o źródłach

pozyskania środków finansowych (odrzucenie skutkuje

pozyskania środków finansowych (odrzucenie skutkuje

utratą subwencji na 3 lata) składane do Państwowej

utratą subwencji na 3 lata) składane do Państwowej

Komisji Wyborczej, na jej postanowienie przysługuje

Komisji Wyborczej, na jej postanowienie przysługuje

skarga do Sądu Najwyższego

skarga do Sądu Najwyższego

Partie polityczne a

Partie polityczne a

wybory

wybory

•

Wyłanianie i zgłaszanie

Wyłanianie i zgłaszanie

kandydatów w wyborach (niekiedy

kandydatów w wyborach (niekiedy

występuje monopol partii

występuje monopol partii

politycznych)

politycznych)

•

Prowadzenie kampanii wyborczych

Prowadzenie kampanii wyborczych

•

Dostęp do publicznego radia i

Dostęp do publicznego radia i

telewizji

telewizji

Partie polityczne w

Partie polityczne w

parlamentach

parlamentach

•

Frakcje parlamentarne i ich

Frakcje parlamentarne i ich

znaczenie

znaczenie

•

W Polsce kluby i koła poselskie,

W Polsce kluby i koła poselskie,

senatorskie i parlamentarne,

senatorskie i parlamentarne,

skupiające parlamentarzystów na

skupiające parlamentarzystów na

zasadach politycznych (w Sejmie –

zasadach politycznych (w Sejmie –

klub co najmniej 15 posłów, koło

klub co najmniej 15 posłów, koło

co najmniej 3 posłów, w Senacie –

co najmniej 3 posłów, w Senacie –

klub co najmniej 7 senatorów, koło

klub co najmniej 7 senatorów, koło

co najmniej 3 senatorów)

co najmniej 3 senatorów)

Systemy partyjne

Systemy partyjne

Pojęcie:

Pojęcie:
•

formy i warunki koegzystencji

formy i warunki koegzystencji

wielu partii w danym państwie (M.

wielu partii w danym państwie (M.

Duverger)

Duverger)

•

relacje pomiędzy legalnie

relacje pomiędzy legalnie

działającymi partiami politycznymi

działającymi partiami politycznymi

w danym państwie, związane z ich

w danym państwie, związane z ich

rywalizacją na scenie politycznej

rywalizacją na scenie politycznej

oraz współdziałaniem w

oraz współdziałaniem w

sprawowaniu władzy

sprawowaniu władzy

Podział systemów

Podział systemów

partyjnych wg M.

partyjnych wg M.

Duvergera

Duvergera

•

System monopartyjny – klasyczny

System monopartyjny – klasyczny

i partii hegemonicznej

i partii hegemonicznej

•

System dwupartyjny

System dwupartyjny

•

Systemy wielopartyjne –

Systemy wielopartyjne –

dwublokowy, trójblokowy

dwublokowy, trójblokowy

(trójpartyjny), partii dominującej,

(trójpartyjny), partii dominującej,

wielopartyjny ustabilizowany i

wielopartyjny ustabilizowany i

wielopartyjny nieustabilizowany

wielopartyjny nieustabilizowany

•

Systemy ograniczone

Systemy ograniczone

Klasyfikacja systemów

Klasyfikacja systemów

partyjnych wg J. La

partyjnych wg J. La

Palombary

Palombary

•

Systemy partyjne dopuszczające konkurencyjność

Systemy partyjne dopuszczające konkurencyjność

•

Systemy partyjne konkurencyjności niedopuszczające:

Systemy partyjne konkurencyjności niedopuszczające:

–

Prawnie

Prawnie

–

Faktycznie

Faktycznie

Normą stały się bowiem jej ograniczenia, objawiające się na trzech

Normą stały się bowiem jej ograniczenia, objawiające się na trzech

płaszczyznach:

płaszczyznach:

–

Delegalizacji pewnych partii w systemie, co obecnie ma odbicie

Delegalizacji pewnych partii w systemie, co obecnie ma odbicie

w licznych ustawach konstytucyjnych. Dotyczy to partii

w licznych ustawach konstytucyjnych. Dotyczy to partii

nierespektujących wartości demokratycznych, których istnienie

nierespektujących wartości demokratycznych, których istnienie

może stanowić realne zagrożenie dla określonego systemu

może stanowić realne zagrożenie dla określonego systemu

politycznego.

politycznego.

–

Niedopuszczenia partii do udziału w wyborach lub ustanowienia

Niedopuszczenia partii do udziału w wyborach lub ustanowienia

norm prawa wyborczego, naruszających zasady równości lub

norm prawa wyborczego, naruszających zasady równości lub

ograniczających szansę pewnych ugrupowań (np. progi

ograniczających szansę pewnych ugrupowań (np. progi

wyborcze)

wyborcze)

–

Trwałego wykluczenia partii z udziału w rządzie, mimo

Trwałego wykluczenia partii z udziału w rządzie, mimo

posiadania reprezentacji parlamentarnej. Wykluczenie to nie

posiadania reprezentacji parlamentarnej. Wykluczenie to nie

opiera się jednak na normach prawnych, a jest wyrazem

opiera się jednak na normach prawnych, a jest wyrazem

stosunku pozostałych ugrupowań do konkretnej partii. Taka

stosunku pozostałych ugrupowań do konkretnej partii. Taka

swoista izolacja występuje stosunkowo często..

swoista izolacja występuje stosunkowo często..

Klasyfikacja systemów

Klasyfikacja systemów

partyjnych wg G. Smith’a

partyjnych wg G. Smith’a

•

System równowagi, w którym istnieje wyraźna linia

System równowagi, w którym istnieje wyraźna linia

polaryzacji, nie pozwalająca jednej ze stron konfliktu

polaryzacji, nie pozwalająca jednej ze stron konfliktu

uzyskania znaczącej przewagi. Najczęściej występują

uzyskania znaczącej przewagi. Najczęściej występują

w tym systemie dwie partie bądź dwa bloki,

w tym systemie dwie partie bądź dwa bloki,

zmieniające się u steru rządów

zmieniające się u steru rządów

•

System nierównowagi istniejący, gdy jedna partia lub

System nierównowagi istniejący, gdy jedna partia lub

grupa powiązanych ze sobą partii zajmuje pozycję

grupa powiązanych ze sobą partii zajmuje pozycję

nadrzędną w znacznym okresie czasu. Luka

nadrzędną w znacznym okresie czasu. Luka

pomiędzy tą partią, a kolejną jest tak szeroka iż

pomiędzy tą partią, a kolejną jest tak szeroka iż

wyklucza rządy bez jej udziału

wyklucza rządy bez jej udziału

•

System rozproszony charakteryzujący się względnie

System rozproszony charakteryzujący się względnie

dużą liczbą partii, ale żadna z nich nie jest w stanie

dużą liczbą partii, ale żadna z nich nie jest w stanie

uzyskać znaczącej przewagi i kilka z nich uzyskuje w

uzyskać znaczącej przewagi i kilka z nich uzyskuje w

wyborach zbliżone poparcie społeczne. Różnice

wyborach zbliżone poparcie społeczne. Różnice

polityczne między tymi partiami są z reguły

polityczne między tymi partiami są z reguły

niewielkie

niewielkie