Funkcje opiekuńczo-wychowawcze i

środowiskowa nauczyciela

Nauczyciel każdego przedmiotu oprócz przygotowania
specjalistycznego ma przygotowanie ogólnopedagogiczne.
Należy pamiętać, że opiekuńcza funkcja szkoły wywodzi
się z konkretnych źródeł, jakimi są potrzeby rozwojowe i
zagrożenia rozwoju uczniów. Zadania opiekuńcze mogą być
realizowane szczególnie w formie zajęć świetlicowych lub pracy w internatach.

Według T. Kotarbińskiego wzorem osobowości jest
opiekun odpowiedzialny i dzielny, czyli spolegliwy.
Na zmiany spektrum pożytecznego wykorzystania wolnego
czasu dla podniesienia efektów dydaktyczno-wychowawczych
zwraca uwagę /. Kominarec. W obecnych czasach mamy dość
zróżnicowanie dziedzin wychowania
oraz pozaszkolnego.

Nauczyciele jako grupa społeczno-zawodowa są ściśle związani ze

społeczeństwem,

najbardziej

równomiernie

(wraz

z

upowszechnieniem
szkolnictwa) w nim oraz stanowią najliczniejszą i najlepiej
przygotowaną
do udziału w zróżnicowanych formach życia społecznego grupę
zawodową.

Interwencja wychowawcza w procesie dydaktycznym

Czesław Wiśniewski godzi się z istnieniem konieczności interwencji

wychowawczej. Stawia sobie jednak pytanie w jakich granicach jest ona

usprawiedliwiona. Przejaskrawienie tej interwencji może przeistoczyć się w

skrajność,

która zatraci wartości procesu wychowania, a zbliży się do takiego stanu,

który

będzie miał znamiona tresury. Wiec należy zachować umiar w tym

względzie.

Jednak daleko posunięty liberalizm osłabi siłę oddziaływań wychowawczych.

Może uczynić je nieskutecznymi.

Zbigniew Książek, zasłużony wychowawca dzieci i młodzieży,

który wychowuje poprzez realizowane filmy dziecięce jest wyjątkowo

uwrażliwiony

na interwencje wychowawcze. Uważa, że system wychowawczy, nie tylko

polski jest jedną wielką indoktrynacją. Jego zdaniem polega to na

„wpakowaniu" dziecka w świat ludzi dorosłych. Taki zabieg pozbawia

wychowanków naturalnej dziecięcej czystości, neutralności i niezależności.

Wytrąca ich ze stanu bezinteresowności. Ukształtowywanie osobowości

poprzez interwencje wychowawczą uznaje za ingerowanie w naturę młodego

człowieka.

Podstawowymi "odmianami takiej zasady interwencji

wychowawczej są: • inwigilacja czysta polegająca na

ograniczaniu uczestnictwa tylko do pilnowania dokonującego się

procesu wychowania,

• potencjalizacja poprzez zastępowanie działania

okazywaniem stałej gotowości do takowego,

• immanentyzacja polegająca na zastępowaniu działania

czynnościami obserwowania i myślenia.

Proces wychowawczy winien być więc tak organizowany, by

interwencja wychowawcza ulegała stopniowej redukcji, aż do

braku interwencji. Jeżeli zaistnieją takie warunki oznacza to, że

osiągnęliśmy pożądany efekt, czyli wychowanek uzyskał zdolność

do samowychowania.

Istotę zasady minimalizacji interwencji najlepiej określił Tadeusz
Kotarbiński. Jego zdaniem jak najmniej wtrącać się w tok ;
zdarzeń, osiągać swoje przy możliwym minimum wtrącania się, a
w optymalnym przypadku po prostu bez interwencji własnej".

Interwencja wychowawcza powinna słabnąć wraz ze wzrostem

aktywności własnej wychowanka w miarę osiągania przez niego coraz

wyższych efektów rozwojowych. M. Demet twierdzi, że w procesie

rozwoju człowieka można wyodrębnić następujące fazy:

*heteroedukacja, wtedy wychowanek występuje w roli podmiotu
oddziaływań wychowawczych,
*pośrednia- pełne upodmiotowienie wychowanka.
*autoedukacja polegająca na samowychowawczym współuczestnictwie
wychowanka w procesie kształtowania jego osobowości,
* heteroedukacja odwrócona, przechodzenie w rolę wychowawcy.
Dwie ostatnie fazy odnoszą się do okresu dorosłości. Kiedy człowiek
wcho dzi w okres autoedukacji i wychowania nie oznacza to potrzeby
całkowitego zakończenia interwencji wychowawczej. Będzie ona ulegać
osłabieniu w miarę w wychowaniu i zaawansowaniu rozwoju osobowości.

Wolność wychowanka nie wyklucza konieczności przymusu w
konkretnych okolicznościach. W procesie wychowania
występuje jedno i drugie. Niczym nie skrępowana wolność i
swoboda może doprowadzić do anarchizacji zachowań a więc
zaprzepaszczenia wolności. Podobnie jest też z przymusem.
Jego nadużycie może spowodować niekorzystne wychowawczo
następstwa. Wychowanek zostanie pozbawiony inicjatywy,
będzie objawiał schematyczne zachowania, asekuranctwo oraz
postawy lękowe.

Śmiałe, jednocześnie bardzo jednostronne poglądy w tej
dziedzinie,

prezentują

przedstawiciele

antypedagogiki.

Wyznawcy tego nurtu refleksji pedagogicznej uznają potrzebę
nieinterwencji w procesy wychowania. Przytoczmy wypowiedź
takiego podejścia: „żadne dziecko nie potrzebuje, by je ktoś
wychowywał. Kto kocha dzieci ten ich nie wychowuje". To
demokracja i pluralizm pozwala na swobodne prezentowanie
takich poglądów, które w swej skrajności kwestionują nie tylko
zasadność wszelkiej interwencji wychowawczej, ale także
prawo do wychowania. Wychowawca ma więc dzisiaj możność
poznania wszelkich koncepcji wychowania. Wybór środków
wychowawczych należy do niego i do społeczności szkoły.

Koncepcja motywacyjna procesu dydaktyczno-wychowawczego

Założenia psychologicznej teorii motywacji pozwalają na
określenie praktycznych podstaw koncepcji motywacyjnej
procesu edukacyjnego. J. Reykowski"'' przez proces
motywacyjny rozumie „proces regulacji, który pełni
funkcje sterowania czynnościami, tak aby doprowadziły
one do osiągnięcia określonego wyniku, który może być
zarówno zmianą zewnętrznego stanu rzeczy, jak też
zmianą w samym sobie".

Dwa warunki muszą być spełnione dla powstania procesu

motywacyjnego:

1) wynik musi być przez ucznia oceniony zdecydowanie pozytywnie,
2) uczeń musi mieć przeświadczenie, że wynik nauczania w danych

warunkach może osiągnąć z dużym prawdopodobieństwem.

W przypadku stwierdzenia przez ucznia, że aktualny stan jego pozycji

nie odpowiada własnym oczekiwaniom w zakresie wymagań
aspiracyjnych, występuje narastanie napięcia motywacyjnego, które
przybierze formę nieugiętego zmierzania do celu poprzez podjęcie
konkretnych zachowań i działań.

W celu kształtowania w uczniach odpowiednich motywacji

pobudzających do nauki należy systematycznie realizować
następujące kierunki działań:

1. W działalności dydaktyczno-wychowawczej zwracać znacznie

większą uwagę na kształtowanie pozytywnego nastawienia do
wybranej szkoły (uczelni) poprzez wskazanie jej wartości nie tylko od
strony ściśle profesjonalnej, ale również społecznej i humanistycznej.
Tworzyć podstawy do identyfikacji z przyszłym zawodem.

2. Działalność mająca na celu wyrobienie pozytywnych motywów

do edukacji powinna być podjęta od momentu rozpoczęcia nauki w
danej szkole (uczelni). Dokładnie przygotować pierwsze zajęcia
wprowadzające uczniów w nowy obszar problematyki dydaktyczno-
wychowawczej na danym kierunku oraz informacje o cechach i
strukturze zarówno całego programu, jak i poszczególnych
przedmiotów lub bloków przedmiotowych. Te informacje powinny
dopomóc uczniom we właściwym ukierunkowaniu zainteresowań
poznawczych, w ukształtowaniu emocjonalnego stosunku do procesu
edukacyjnego. Wskazanie im metodologicznych podstaw nauczania
przedmiotów powinno ich upewnić co do możliwości podołania nie
tylko formalnym wymaganiom programowym, ale również zachęcić
do przekraczania obowiązujących w programach granic poznania
przedmiotowego.

3. Stwarzać koleżeńską atmosferę. Utrzymywać
partnerskie stosunki między gronem nauczycieli i
uczniami. Ważną sprawą jest upodmiotowienie uczniów
i zwiększenie zakresu ich wpływu na realizacje
programowych zadań kształcenia.
4. Rozwijać innowacyjne i twórcze nastawienia w
kierunku zdobywania wiedzy nie tylko z potrzeby
zdobycia umiejętności praktycznych, lecz także z
konieczności zaspokojenia ciekawości świata, z
potrzeby poznania rzeczywistości materialnej,
kulturowej, społecznej oraz z wewnętrznej gotowo ści do
jej twórczego doskonalenia i przekształcania.
5. Zgodnie z istniejącą tendencją wzmóc wysiłki w celu
nadania proce sowi kształcenia charakteru procesu
poznania naukowego, a motywację poznawczą
wzbogacić twórczością naukową i wynalazczą.
6. Realizować działania wychowawcze w kierunku
ukształtowania cech patriotycznych i obywatelskich,
które mobilizują uczniów do podjęcia zwiększonego
wysiłku w procesie kształcenia.

Nauczyciele w systemie dydaktyczno-wychowawczym

Stefan Szuman, psycholog o renesansowej osobowości, opublikował
pogląd, iż „z całą pewnością nie istnieje jakaś odrębna, wrodzona cecha,
która by była swoistym i zasadniczym dyspozycyjnym podłożem tego
talentu". Talent pedagogiczny jest nabywany własną pracą nauczyciela
nastawioną na to, by „z danej indywidualnej struktury swojej osobowości
wyłonić swój własny talent pedagogiczny".

Systemem dydaktycznym nazwiemy układ sytuacji dydaktycznych
służących określonym celem kształcenia: dyscyplinarnym,
wyzwalającym, usprawniającym. Nie tylko historyczne, ale i
współczesne nauczycielskie systemy dydaktyczne można z grubsza
podzielić na autorytarne, humanistyczne i technologiczne.
1. System autorytarny za punkt wyjścia przyjmuje pozycję
nauczyciela " rozumianego nie tylko osobowo, ale i zbiorowo jako
instytucja pań stwowa lub społeczna. Uczniowie muszą
podporządkować się nauczycielowi oraz instytucji, od czego głównie
zależy ich własna pozycja w systemie. Treść nauczania jest starannie
dobrana i ujednolicona, środki dydaktyczne służą jako dowody potęgi
nauki, a or ganizacja nauczania jest usztywniona.
2. System humanistyczny za punkt wyjścia przyjmuje zaspokojenie
po trzeb poznawczych uczniów, to jest stworzenie im warunków do
uczenia się według własnych zainteresowań i uzdolnień. Zadaniem
nauczyciela jest tu przede wszystkim rozpoznanie tych
zainteresowań i uzdolnień, a następnie takie dostosowanie do nich
treści nauczania i swoich metod, by rozwój uczniów pozostał
możliwie naturalny.