Podstawy filozofii

epistemologia (teoria

poznania)

Plan

1.
• ustalenia definicyjne
• starożytność
• nowożytność

2.
• pozytywizm, podział nauk, twierdzenia

naukowe

3.
• falsyfikacjonizm
• konstruktywizm
+ zmiany w nauce

Co poznajemy?

+ podstawowa relacja poznawcza

epistemologia

(Ferrier w XIXw.)

• gr. episteme -

odbicie

• gnoseologia

gr. gnosis
- poznanie,
wiedza

epistemologia

• dział filozofii, badający naturę, sposób

budowania i granice ludzkiej wiedzy;

• czym jest wiedza?
• jak jest gromadzona?
• skąd wiemy, że wiemy?

+ logika, semiotyka, metodologia, filozofia nauki,

filozofia umysłu, filozofia języka, ...

epistemologia

• analizuje relacje pomiędzy

poznawaniem, poznaniem a
rzeczywistością

• rozważa naturę pojęć jak: wiedza, prawda,

przekonanie, sąd, fakt, spostrzeganie czy
uzasadnienie;

wiedza ?

• potoczna

- prze(d)sądy

• naukowa

- sprawdzone i

prawdziwe sądy o
świecie

rodzaje wiedzy

czym jest zielarstwo?

np. wiedźmy

ryc. John William Waterhouse

empiryczna
• z doświadczenia

=> empiryzm

metodologiczny

+ nauki indukcyjne

rozumowa
• z rozumu

=> racjonalizm

metodologiczny

+ nauki dedukcyjne

rodzaje wiedzy

(sposób zdobywania

wiedzy)

wizja

tworzenia

wiedzy

empirycznej

innymi słowy…

metoda naukowa

Ale:
• złożony proces

społeczno-
kulturowo-
poznawczy

z doświadczenia
(empiryzm

genetyczny)

• tabula rasa

wrodzona
(racjonalizm

genetyczny,
natywizm)

rodzaje wiedzy

(pochodzenie wiedzy)

• świadoma

• nieuświadomiona

?

rodzaje wiedzy

wiedza

• porcja informacji?
• system zdań

prawdziwych?

• model rzeczywistości?

+

METODA!!

sprawdzalność i
komunikowalność

prawda, a + lethos

• klasyczna

– zgodność myśli z rzeczą (Arystoteles)
– zgodność myśli/słowa z kryteriami

(np. z doświadczeniem, z danymi
zmysłowymi)

• …

myśl starożytnych

• Nous i Logos - dusza i rozum świata a

dusza i rozum człowieka

• episteme – odbicie

Platon,

427-347 r. p. n. e.

Arystoteles

384-322 r. p. n. e.

• empiryzm

genetyczny

• klasyczna teoria

prawdy

• Św. Tomasz

sceptycyzm starożytnych

Zenon z Elei

• np. Achilles i żółw

• paradoks Russella

Fryzjer, mieszkaniec pewnego miasta, goli tych

jego mieszkańców, którzy sami się nie golą.
Czy fryzjer goli się sam?

William Ockham

1285-1348

• ‘nie wolno mnożyć bytów

ponad potrzebę’

• najprostsze wyjaśnienie =

najlepsze wyjaśnienie

Kartezjusz

• wiedza absolutnie pewna

• sceptycyzm akademicki

• racjonalizm met. i genet.

(natywizm)

+ uzasadnienie przyrodoznawstwa
matematycznego

Rene Descartes, 1596-1650

ego cogito – cogito ergo

sum

• Etapy poszukiwania

prawdy:

1. ‘oczyszczanie’

a) złudzenia (empir)
b) sen (racjo)
c) Demon Zwodziciel (matem)

2. budowanie

a) nienaruszalny pkt. oparcia
b) jasność i wyrazistość
c) Bóg => świat i matematyka

Immanuel

Kant

1724 - 1804

• ‘rewolucja kopernikańska’

• spór empiryzmu z

racjonalizmem – teoria sądów

• czy możliwa jest wiedza

metafizyczna?

• co w ogóle człowiek poznaje?
• idealizm krytyczny

(transcendentalny)

dodatkowo - podział sądów wg Kanta

sądy

a priori

a posteriori

analityczne

oparte na
zasadzie
niesprzeczności;

objaśniają
wiedzę i mają
charakter definicji
(np. definicje

matematyczne)

nie istnieją

syntetyczne

równania

matematyczne;
sądy metafizyki ?

z doświadczenia;

poszerzają
wiedzę; w
przyrodoznawstwi

e

fenomeny a rzeczy same-w-

sobie

1. formy zmysłowej naoczności

- czas i przestrzeń (algebra i geometria)

2. czyste pojęcia intelektu

- (np. przyczyna i skutek, jakość, ilość, substancja)

3. idee czystego rozumu

- niedoświadczane pojęcia/byty jak: bóg, dusza,

świat jako całość.

relacja poznawcza

zamiast poznania rzeczy, badania warunków

poznania rzeczy!!

• nie znamy świata spoza

naszego aparatu
poznawczego,

 nie tylko problem
metafizyki, ale i fizyki;

• INTERSUBIEKTYWNA

KOMUNIKOWALNOŚĆ
I SPRAWDZALNOŚĆ
WIEDZY

prawda, a + lethos

• klasyczna

– zgodność myśli z rzeczą (Arystoteles)
– zgodność myśli/słowa z kryteriami

(np. z doświadczeniem, z danymi zmysłowymi)

• nieklasyczna

– koherencyjna teoria prawdy (spójność aktualna,

potencjalna, wewnętrzna teorii, itp., Bradley)

– kryterium oczywistości (Kartezjusz)
– pragmatyzm (James, Peirce)

• od XIXw. - pozytywizm, scjentyzm,

empiryzm, rozwój nauk szczegółowych,
metodologia i metodologie szczegółowe
+ sens technologiczny sądu
(pragmatyzm);

• Kanta pytanie o warunki możliwości

poznania –
- istota poszukiwań epistemologii XX i XXI
wieku

pozytywizm

pozytywizm Augusta

Comte ‘a

pozytywizm jako

ogólne
stanowisko
dotyczące wiedzy
ludzkiej

Pozytywizm Augusta Comte’a

1. stadia rozwoju wiedzy:

1. teologiczne (Zasada Absolutna)
2. metafizyczne (Natura, przyczyny rzeczy)
3. naukowe (prawa jako opisy)

2. filozofia jako socjologia

pozytywizm

• zbiór reguł i kryteriów wartościowania

odnoszących się do ludzkiego poznania;

• sądy (sensowne):

– oceniające i normatywne (nie mają wartości

poznawczej

– o faktach (weryfikowalne)

• sądy bezsensowne

• fizyka a metafizyka

reguły zadawania pytań wg

pozytywizmu

:

• reguła fenomenalizmu

• reguła nominalizmu (

nie istnieją realnie byty

geometrii czy np. rzeczywiste układy izolowane)

• reguła antynormatywizmu

• (skrytykowana) metoda jedności języka i

metody wiedzy

nauki empiryczne – empiryzm w wersji

pozytywistycznej

1. Indywidualny ludzki umysł rodzi się jako ‘czysta

karta’. Wiedzę nabywamy poprzez zmysłowe
doświadczenie świata.

2. Każde

prawdziwe

twierdzenie

może

być

potwierdzone poprzez doświadczenie (obserwację
i eksperyment).

3. To wyklucza twierdzenia na temat bytów, których nie

można poddać obserwacji.

4. Prawa naukowe to twierdzenia na temat ogólnych,

powtarzalnych wzorców doświadczenia.

nauki empiryczne – empiryzm w wersji

pozytywistycznej

5. Wyjaśnić zjawisko naukowo to wykazać, iż jest

ono przypadkiem prawa nauki („wyjaśnienie
naukowe oparte na prawie ogólnym”).

6. Znajomość prawa ogólnego pozwala nam

przewidzieć przyszłe zjawiska danego typu
(„symetria wyjaśniania i przewidywania”).

7. Obiektywność naukowa polega na wyraźnym

odróżnieniu

zdań

o

faktach

od

zdań

normatywnych/wartościujących.

Pozytywistyczne

spostrzeganie nauki jako

systemu twierdzeń

nauka

(z dwóch perspektyw)

• rzemiosło

naukowców

• epistemologia bada

czynności
wykonywane w
pracy naukowej

• system twierdzeń

(efekt pracy naukowców)

• epistemologia bada sposoby

stawiania i sprawdzania
twierdzeń

wyrażenia języka nauki

zdania
• w sensie logicznym

– wyrażenia mające
wartość logiczną
(prawda lub fałsz)

twierdzenia
• zdania uznane za

prawdziwe
(zdania
oznajmujące
wypowiedziane z
asercją)

nauka

• twierdzenia

pierwotne
(założone,
podstawowe dla
danej nauki, zał.
aksjomatyczne)

• twierdzenia

pochodne
(wywnioskowane
odpowiednią
metodą)

nauka

• twierdzenia

pierwotne
(założone,
podstawowe dla
danej nauki, zał.
aksjomatyczne)

• twierdzenia

pochodne
(

wywnioskowane

odpowiednią
metodą)

czym jest rozwój

nauki?

nauka

• twierdzenia

pierwotne
(założone,
podstawowe dla
danej nauki, zał.
aksjomatyczne)

• twierdzenia pochodne

(

wywnioskowane

odpowiednią metodą)

czym jest rozwój nauki?
- badaniem prawdziwości

twierdzeń i
powiększaniem zbioru
zdań prawdziwych

klasyfikacja twierdzeń naukowych

twierdzenia

analityczne

syntetyczne

tautologie tezy empiryczne

ontologiczne

logiczne

języka

jednostkowe

egzystencjalne ogólne

atomowe

molekularne

numerycznie ściśle

ogólne ogólne

‘czyste’ ‘mieszane’

twierdzenia

analityczne

WNIOSKOWANIE

DEDUKCYJNE

- w naukach formalnych

- ich prawdziwość/fałszywość

wykazujemy na mocy praw

logiki

lub

logiki

i

postulatów

języka

(ustalających

znaczenie

wyrażeń)

- np. p v (~ p), ‘wszyscy

kawalerowie są nieżonaci’,

syntetyczne

WNIOSKOWANIE INDUKCYJNE

- w

naukach

empirycznych,

wiedzy

potocznej

i

w

niektórych dziedzinach filozofii

- ich

prawdziwość

–

przez

doświadczenie

(odniesienie

do

rzeczywistości

pozazdaniowej)

- np. ‘śnieg jest biały’, ‘wszystkie

kruki są czarne’, ‘metale są

dobrymi

przewodnikami

elektryczności’,

zdania syntetyczne

ontologiczne

- typowe dla filozofii bytu
- opisy ogólnych

charakterystyk
rzeczywistości

- funkcja opisowa i

wyjaśniająca

-

sprawdzenie…

?

empiryczne

jednostkowe

- zdania o konkretnych obiektach

(i o zbiorach w sensie

kolektywnym, czyli o

wszystkich konkretnych

elementach);

- np. wszystkie (cztery) kruki

we wrocławskim ZOO są

czarne;

egzystencjalne

(dawniej szczegółowe)

-

zdania o istnieniu,

np. istnieją czarne kruki lub dla

każdej cząstki elementarnej

istnieje antycząstka

ogólne

- zdania o całościach

(zbiorach w sensie

dystrybutywnym,

czyli o wszelkich

możliwych

elementach);

- np. (wszystkie)

kruki są czarne

procedury sprawdzania twierdzeń

konfirmacja
- wykazanie

prawdziwości zdania
dla części przypadków

weryfikacja
- wykazanie

prawdziwości
zdania w całym
zakresie jego
stosowalności

dyskonfirmacja
- obniżenie

wiarygodności
zdania

falsyfikacja
- wykazanie

fałszywości zdania

trudność krytycznie ważna:

• Jak weryfikować zdania ogólne?

– np. twierdzenie – wszystkie kruki są czarne;

• Jak falsyfikować zdania egzystencjalne?

- np. twierdzenie – istnieją rusałki;

logiczny empiryzm a falsyfikacjonizm

(Russell, Carnap, Hempel)

(K. R. Popper)

stąd krytyka pozytywizmu

=> rozwój wiedzy:

• poprzez falsyfikację (Popper,

Einstein)

• + zmiany paradygmatyczne (Kuhn)

pozytywizm logiczny, neopozytywizm

(później: łagodniejszy empiryzm logiczny )

• Schlick, Carnap, Neurath

• empiryzm pozytywistyczny + logika jako

narzędzie opisu wiedzy (

język logiczno-

matematyczny

)

• redukcjonizm

(fizykalistyczny)

Teorie naukowe

(empiryczne)

• opisują

(funkcja deskryptywna nauki

- co?)

• wyjaśniają

(funkcja eksplanacyjna nauki -

jak? dlaczego?)

• przewidują

(funkcja prewidystyczna

–

jak się zachowa?

co

się stanie wg prawa?)

proces poznania naukowego wg

indukcjonisty

świat konstrukcji
teoretycznych

dedukcja

teorie

przewidywania

(analiza)

indukcja (uogólnianie)

weryfikacja

(lub

konfirmacja)

świat faktów
empirycznych:

fakty

fakty

dwa rodzaje badania doświadczalnego

[

POSTULOWANE PRZEZ

indukcjonizm]:

obserwacja

• zjawisk

zachodzących
niezależnie od
badacza

• zazw.

indukcyjne

zbieranie danych

eksperyment

• badacz wywołuje badane

zjawisko lub wpływa na
jego przebieg

• zazw.

potwierdzanie

teorii

• mocny eksp. krzyżowy

(np. Newton vs. Huyghens - światło – falowa
lub korpuskularna teoria)

• problemy indukcjonizmu

- z

weryfikacją

=> prawdopodobieństwo, a

nie prawda, więc i zalecenie, żeby stawiać jak

najwęższe

uogólnienia obserwacyjne, ale……

nauka chce ogólności i rozwija się często
poprzez

stawianie

hipotez

śmiałych

i

wykraczających daleko poza doświadczenie …

- z zał.

antymetafizycznym

(np. wymóg weryfikowalności

empirycznej wymaga założenia

uporządkowanej struktury świata, + continuum

czasoprzestrzeni

, niezniszczalność ogólnego bilansu masy i energii,)

-

czysta

(przedteoretyczna)

obserwacja

?!?!

metoda

hipotetyzmu

• krytyka

indukcjonizmu (jako

uogólniania

,

+

czystych

obserwacji i
weryfikacjonizmu

)

• metoda stawiania i

falsyfikacji hipotez

K. R. Popper, „Logika odkrycia naukowego”
A. Einstein, „O metodzie badania teoretycznej
fizyki”

metoda naukowa wg

hipotetyzmu

1. swobodne stawianie śmiałych

hipotez

Dygresja:

klasycznie wyróżniane dwa typy

pomysłów

w aktywności badawczej:

• odkrycia

- zrozumienia relacji występujących w rzeczywistości

(modele, odzwierciedlenia)
- pomysły rozwiązania (

stawianie hipotez

w proc.

tworzenia wiedzy)

- ocena –

trafność

w stos. do rzeczywistości

• wynalazki

- ocena –

skuteczność

problem z kryterium prawdziwości i metodami

tworzenia wiedzy – konstruowanie odkryć?

metoda naukowa wg

hipotetyzmu

1.

swobodne stawianie śmiałych

hipotez

2.

dedukcyjne wyprowadzanie z nich

wniosków

obserwacyjnych

3.

surowe próby ich

obalenia

(przez wykazanie

niezgodności wniosków z wynikami
doświadczenia)

rozwój nauki

– poprzez wykazywanie

fałszywości i odrzucenie teorii (hipotezy)

proces poznania naukowego wg stanowiska hipotetyczno-

dedukcyjnego

świat konstrukcji
teoretycznych:

dedukcja

teorie

przewidywania

(analiza)

stawianie hipotez

falsyfikacja

świat faktów
empirycznych:

fakty

fakty

proces poznania naukowego wg stanowiska hipotetyczno-

dedukcyjnego

świat konstrukcji
teoretycznych:

dedukcja

teorie

przewidywania

(analiza)

stawianie hipotez

falsyfikacja

świat faktów
empirycznych:

fakty

fakty

falsyfikacja

:

• słaba wersja eksperymentu rozstrzygającego

(krzyżowego) – pojedynczy eksperyment obala

teorię (Popper, Giedymin)

ale: konwencjonaliści, np.

Duhem

, „nie istnieją

teorie izolowane, a całe systemy teoretyczne”,

stąd:
• zastępowanie jednych teorii teoriami innymi

na mocy

sytuacji rozstrzygających

(wiele

eksperymentów komplementarnych)

ale: same anomalie nie wystarczą…

zmiana teoretyczna w

nauce

- wyjaśniać anomalie

i wyjaśniać wszystko

(obiecywać wyjaśnienie tego)

, co

wyjaśniała dawna teoria (+ funkcja prewidystyczna)

i/lub wyjaśniać w prostszy sposób (brzytwa Ockhama)

i/lub obiecywać wyjaśnienia kolejnych zjawisk

i/lub być bardziej spójna z innymi teoriami

nowa teoria
powinna:

przełom XIX/XX w.

konstruktywizm w nauce

• realizm (reprezentacjonizm) vs konstruktywizm

• m.in. Edouard Le Roy (konwencjonalizm - język), Ludwik

Fleck,

• nowy eksperymentalizm – Hacking, Galison, Franklin

(nauka manipuluje rzeczywistością, a nie reprezentuje)

• zacieranie granicy pomiędzy faktem a teorią

• co poznajemy?

XX wiek – nauki o

poznaniu

• psychologia poznawcza,

kognitywistyka, neurokognitywistyka,
SI, informatyka, robotyka, logika, teorie
sieci rozproszonych i filozofia umysłu;

• neuroetyka, neuroteologia,

neuroestetyka;