System pieniężny

Rola pieniądza w gospodarce

Pieniądz jest wszystkim tym, co jest w danym czasie

powszechnie akceptowane jako środek dokonywania

transakcji.

Pieniądzem jest pewien powszechnie

akceptowany towar

, za pomocą którego dokonywane są

płatności za dostarczone dobra lub następuje

wywiązywanie się ze zobowiązań.
Współczesny pieniądz występuje w dwóch postaciach:

jako

pieniądz gotówkowy

(w postaci banknotów i monet)

i

bezgotówkowy

(w postaci zapisów w systemach

informatycznych banków). W

sensie historycznym

można wyróżnić

pieniądz pełnowartościowy

, którego siła

nabywcza wynika z

wartości materiału

, z jakiego jest on

wykonany, lub

pieniądz niepełnowartościowy

, którego

siła nabywcza nie wynika z wartości materiału lecz

wartości dóbr i usług

dostępnych w danym czasie na

rynku i jest skutkiem pewnego porozumienia między

emitentem a dysponentem. Porozumienie to oparte jest

na zaufaniu, jakim podmioty dysponujące pieniądzem

obdarzają emitenta. W taki właśnie sposób funkcjonuje

pieniądz współczesny.

Funkcje pieniądza

• Pieniądz jako miernik wartości

, w ramach której

pieniądz jest jednostką obrachunkową, dzięki

której możliwe jest porównywanie wartości

różnych dóbr o różnych funkcjach i cechach lub

inaczej mówiąc, możliwe jest odejście od

relatywnego ustalania wartości poszczególnych

dóbr i przejście do wartościowania absolutnego.

• Pieniądz jako środek tezauryzacji

czyli

przechowywania wartości w czasie, jednakże

odnosi się to do wartości nominalnej, natomiast

przechowywanie wartości realnej będzie ściśle

uzależnione od warunków rynkowych, a w

szczególności tempa wzrostu cen.

• Pieniądz jako środek płatniczy

.

• Pieniądz jako środek wymiany

.

Dwie ostatnie funkcje czasami są traktowane jako

jedna, co miało swoje uzasadnienie w czasach,

gdy pieniądz miał charakter towarowy i każda

transakcja wymiany była poparta płatnością.

Obecnie, gdy często transakcje wymiany

dokonywane są z odroczonym terminem

płatności, należy wyraźnie rozdzielić te dwa

etapy: wymiany i płatności. Pierwszy z nich jest

związany z przeniesieniem praw własności do

nabywanej rzeczy, a drugi – z dokonaniem zapłaty

za tę operację.

Czasami wymienia się inne funkcje

Pieniądz jako środek realizacji zobowiązań

, co oznacza,

że „wierzyciel nie może odmówić przyjęcia środka
płatniczego w celu spłaty długu”

[1]

Pieniądz jako międzynarodowy środek płatniczy

, co

oznacza, że „pieniądz jednego kraju jest honorowany
jako środek płatniczy w innym kraju”

[2]

Aby pieniądz należycie mógł pełnić wszystkie
przypisane mu funkcje musi posiadać określone cechy

[1]

T. Gruszecki: Teoria pieniądza i polityka pieniężna. Oficyna Ekonomiczna, Kraków, 2004, s. 71

[2] S. Owsiak: Podstawy nauki finansów. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 2002, s .

109

Cechy tradycyjne, które w przeszłości miały

ogromne znaczenie dla ewolucji pieniądza

– Łatwość w przenoszeniu

, która to cecha

przyczyniła się do powstania pieniądza
papierowego, a której działanie współcześnie
można obserwować w stopniowym odchodzeniu
od pieniądza gotówkowego do pieniądza
bezgotówkowego, a w szczególności -
elektronicznego

– Trwałość

– cecha ta odegrała kolosalną rolę w

okresie, gdy towary konsumpcyjne, o krótkim
okresie przechowywania, zostały zastąpione
kruszcami, które nie są tak podatne na upływ
czasu

Cechy uniwersalne, które odgrywały istotną

rolę w przeszłości, ale są też ważne

współcześnie

– Powszechna akceptacja

– cecha ta wynika z

samej definicji, ponieważ pieniądz może pełnić

swoje funkcje tylko wtedy, gdy jest

akceptowany przez większość podmiotów

działających na rynku

– Ograniczony dostęp

– rzadkość pieniądza jest

konieczna, aby podmioty odczuwały potrzebę

wymiany i pozyskiwania środków

– Podzielność

– pieniądz powinien umożliwiać

realizację transakcji na różną skalę, zarówno

tych na duże kwoty, jak i na niewielkie. Cecha

ta przyczyniła się do powstania pieniądza

zdawkowego, którym współcześnie są monety.

Cechy współczesne, które pojawiły się

stosunkowo niedawno

Usankcjonowanie prawne

(państwowy, instytucjonalny charakter

pieniądza), które oznacza, że w każdej gospodarce jest

wyodrębniany podmiot odpowiedzialny za obieg pieniądza, jego

kształt i funkcjonalność

Papierowy

charakter pieniądza oznacza jego całkowity brak

związku ze złotem jako gwarancją wartości i nadaniu pieniądzowi

formy papierowej jako podstawowej

Kredytowy (żyrowy)

charakter pieniądza, który oznacza, że

głównym źródłem pieniądza jest kredyt bankowy jako efekt kreacji

pieniądza przez system bankowy. Podstawą tak tworzonego

pieniądza są wkłady depozytowe przyjmowane przez banki od

podmiotów działających na rynku

Substancjonalny

charakter pieniądza, który oznacza, że

zabezpieczeniem wartości pieniądza znajdującego się w obiegu nie

są zgromadzone w skarbcach państwowych kruszce, lecz towary i

usługi dostępne w danym czasie na rynku. Brak adekwatności w

ilości pieniądza oraz dóbr i usług przyczynia się do wzrostu bądź

spadku cen na skutek działania mechanizmu rynkowego.

Współcześnie trudno jest sobie wyobrazić

funkcjonowanie gospodarki bez pieniędzy, ale

historia pokazywała, że takie sytuacje się zdarzały.

Najczęściej miały one charakter przejściowy (gdy

występował brak zaufania do obowiązującego

pieniądza bądź skrajny niedobór pieniędzy), ale

możliwe jest także trwałe działanie gospodarki bez

pieniędzy, np. wobec:

• braku własności prywatnej (funkcjonowaniu

społeczeństwa jako wspólnoty),

• planowania autokratycznego,
• postrzegania pieniądza jako źródła zła,
• działania grup wyizolowanych,

samowystarczalnych, zamkniętych na wszelkie

relacje z innymi społecznościami

[1]

.

[1]

Na podstawie T. Tyszka (red.): Psychologia ekonomiczna. GWP, Gdańsk, 2004, s. 167-168

Zasoby pieniądza w gospodarce

Jak zostało to wspomniane wcześniej, pieniądz może występować w

gospodarce w dwóch formach: gotówkowej (jako banknoty i monety) oraz

bezgotówkowej jako zapisy na rachunkach bankowych (pieniądz

skrypturalny). Zapisy te mogą dotyczyć środków banków komercyjnych

znajdujących się w banku centralnym oraz środków pozostałych podmiotów,

które zostały zdeponowane w bankach komercyjnych.

[1]

Państwo powinno posiadać pełną kontrolę nad ogólnym zasobem pieniądza

znajdującym się w danym czasie w obiegu, zarówno gotówkowego jak i

bezgotówkowego. Nie jest to proste, ponieważ wraz z rozwojem gospodarki

zacierają się wyraźne granice między tym, co jest, a tym, co nie jest

uznawane za pieniądz. Dlatego też w praktyce nie mówi się o jednej mierze

pieniądza, lecz kilku, wzajemnie od siebie zależnych. Miary te nazywa się

agregatami pieniężnymi, a ich hierarchia jest uzależniona od płynności, jaką

cechują się aktywa składające się na nie. Od marca 2003 roku obowiązuje

w tym zakresie klasyfikacja ustalona przez Europejski Bank Centralny, co

przedstawia tabela 1

[1]

T. Gruszecki: Teoria…, op.cit., s. 93

Tabela 1. Agregaty pieniężne według systematyki

Europejskiego Banku Centralnego

1. Gotówka w obiegu poza kasami banków – M0 (baza

monetarna)
2. Depozyty bieżące: gospodarstw domowych, niemonetarnych

instytucji

finansowych,

przedsiębiorstw,

instytucji

niekomercyjnych działających na rzecz gospodarstw domowych,

instytucji samorządowych, funduszy ubezpieczeń społecznych
1 + 2 = M1 (pieniądz wąski)
3. Depozyty terminowe z terminem pierwotnym do 2 lat

włącznie: gospodarstw domowych, niemonetarnych instytucji

finansowych,

przedsiębiorstw,

instytucji

niekomercyjnych

działających na rzecz gospodarstw domowych, instytucji

samorządowych, funduszy ubezpieczeń społecznych
4. Depozyty terminowe z terminem wypowiedzenia do 3 miesięcy

włącznie
M1 + 3 + 4 = M2 (pośrednia miara pieniądza)
5. Operacje z przyrzeczeniem odkupu
6. Dłużne papiery wartościowe z terminem pierwotnym do 2 lat

włącznie
M2 + 5 + 6 = M3 (pieniądz szeroki)

Źródło:

www.nbp.pl

Jedną z miar, dzięki której można określić,
jaką rolę w gospodarce odgrywa pieniądz,
jest ocena monetyzacji gospodarki. Dokonuje
się jej poprzez ustalenie proporcji między
ilością gotówki w obiegu (miara M0) a
wielkością PKB. Im bardziej rozwinięta jest
gospodarka, a wraz z nią systemy rozliczeń
bezgotówkowych, tym mniejszy jest stopień
monetyzacji gospodarki.

[1]

[1]

Zobacz też w T. Gruszecki: Teoria…, op.cit., s. 97-98

Koszt posiadania pieniądza

Posiadanie pieniądza nie jest pozbawione negatywnych aspektów,

ponieważ pomimo funkcji pieniądza jako środka tezauryzacji

polegającej na przechowywaniu wartości, należy mieć świadomość,

że chodzi wyłącznie o wartość nominalną. W ujęciu realnym

posiadanie pieniądza w postaci gotówki generuje dwa rodzaje

kosztów:

• koszty bezpośrednie dotyczące utraty wartości pieniądza w czasie

na skutek wzrostu cen w gospodarce w określonym czasie (rb),

• koszty pośrednie dotyczące alternatywnego wykorzystania

pieniądza.

Jeżeli przyjąć, że alternatywą dla przechowywanego w czystej

(gotówkowej) postaci pieniądza są obligacje państwowe, wówczas

koszt posiadania pieniądza wyniesie równowartość oprocentowania

obligacji (r), jakie można byłoby uzyskać w tym samym okresie. W

praktyce koszty pośrednie są bardzo trudne do ustalenia, ponieważ

alternatyw dla przechowywania pieniądza jest wiele.

Gdyby więc chcieć ustalić koszty alternatywne w sposób

najbardziej precyzyjny, należałoby przeanalizować

wszystkie możliwości ulokowania określonej kwoty

pieniężnej wraz z wielkością dochodu, jakie są one w

stanie dostarczyć. Spośród nich wybrać tą, która

przysparza największych korzyści i potraktować je jako

koszt pośredni.

Łączny koszt posiadania pieniądza będzie stanowił więc

sumę kosztów bezpośrednich i pośrednich, co można

przedstawić za pomocą wzoru.

K = rb + r

Po urealnieniu dochodów uzyskanych z alternatywnych

form lokowania pieniądza wzór przybierze postać:

K = rb + (r - rb) = r

Oznacza to, że koszt posiadania pieniądza jest równy

wyłącznie kosztom pośrednim, wynikającym z nie

wykorzystania alternatywnych, bardziej dochodowych

form

przechowywania pieniądza.

Popyt na pieniądz i podaż pieniądza.

Równowaga na rynku pieniężnym.

Sytuacja, jaka się w danym czasie kształtuje na rynku

towarowym jest konsekwencją tego, co dzieje się na

rynku

pieniężnym. Rynki ten należy traktować jako przenikające

się wzajemnie, a ich działanie jako istotnie wpływające na

siebie. Stąd równowaga na rynku pieniężnym jest

zjawiskiem wysoce pożądanym.

Podobnie jak w klasycznym mechanizmie rynkowym,

również na rynku pieniężnym należy wyróżnić popyt i

podaż. Popyt na pieniądz jest to „ilość pieniądza, na jaką

istnieje zapotrzebowanie zgłaszane przez podmioty

gospodarcze”

[1]

. Wielkość popytu zależy od

następujących

czynników

[2]

:

[1]

R. Milewski (red.): Podstawy ekonomii., op.cit., s. 457

[2] Opracowanie własne na podstawie R. Milewski (red.): Podstawy ekonomii, op.cit., s. 458-465

• wielkość produkcji dóbr i usług na rynku

(dochód

narodowy) – im większy poziom produkcji (dochodu

narodowego), tym większe zapotrzebowanie na

pieniądz,

• liczba zawieranych transakcji

, która jest skutkiem

przyjętych schematów zachowań oraz istniejących

rozwiązań instytucjonalnych – im większa liczba

transakcji, tym większe zapotrzebowanie na pieniądz,

• przeciętny poziom cen w gospodarce

– im wyższy

poziom cen, tym większe zapotrzebowanie na pieniądz,

• rynkowa stopa procentowa

(nominalna i realna) – im

wyższa stopa procentowa, tym mniejszy popyt na

pieniądz,

• koszt posiadania pieniądza

– im wyższy koszt

posiadania pieniądza, tym mniejszy popyt na pieniądz,

• koszty transakcyjne

związane z zamianą aktywów

finansowych na pieniądz – im wyższe koszty

transakcyjne, tym większy popyt na pieniądz.

Odnośnie wielkości popytu na pieniądz i czynników go

kształtujących stworzono kilka teorii. Do najważniejszych z

nich należą:

• ilościowa teoria pieniądza I. Fishera,

• teoria J. Keynesa oparta na motywach posiadania pieniądza,

• neoilościowa teoria pieniądza M. Friedmana.

Teoria ilościowa wskazuje, że zasób pieniądza w obiegu jest

proporcjonalny do przeciętnego poziomu cen w gospodarce. Wynika

to

z równania wymiany, które przedstawia łączną wartość transakcji w

danym okresie, a mianowicie

M*V = P*Q

, gdzie:

M – ilość pieniądza w obiegu,

V – szybkość obiegu pieniądza,

P – przeciętny poziom cen,

Q – liczba zawieranych transakcji.
Ponieważ w krótkim okresie czasu zarówno V jak i Q są wielkościami

względnie stabilnymi (zależą bowiem od istniejących rozwiązań

instytucjonalnych), można stwierdzić, że istnieje prosta,

proporcjonalna

zależność między M i P.

Czynniki determinujące popyt na

pieniądz

Według grupy ekonomistów z Cambridge, którzy

analizowali teorie Fishera, popyt poszczególnych

jednostek na pieniądz w ujęciu nominalnym jest

proporcjonalny do ich nominalnych dochodów.

L = k

m

.

P

.

Y

L – agregatowy popyt na nominalne zasoby pieniądza
k

m

– stały współczynnik, który możemy interpretować jako

odwrotność szybkości obiegu pieniądza

P – przeciętny poziom cen w gospodarce
Y – dochód narodowy realny

Z równania tego wynika, że przy stałości k

m

popyt na

pieniądz w ujęciu nominalnym

zależy od przeciętnego

poziomu cen w gospodarce i realnego dochodu

narodowego

Podstawy ekonomii, red. nauk.R. Milewski, PWN,

Warszawa 2004

Keynes wskazał z kolei na zróżnicowanie

motywów posiadania pieniądza, jakimi kierują się

podmioty działające na rynku. Wyodrębnił on 3

rodzaje motywów:

transakcyjny, przezornościowy

i spekulacyjny

, z którymi powiązał 3 rodzaje

popytu na pieniądz. I tak, popyt transakcyjny

polega na chęci posiadania pieniądza w celu

realizacji dających się przewidzieć operacji, popyt

przezornościowy wiąże się z chęcią posiadania

pieniądza w celu zaspokojenia nie dających się

przewidzieć potrzeb, natomiast popyt

spekulacyjny polega na chęci posiadania

pieniądza w oczekiwaniu na przyszłe dochody z

nim związane. Zależności, jakie istnieją między

poszczególnymi rodzajami popytu a funkcjami

pieniądza można określić następująco:

Tabela 2. Motywy a funkcje pieniądza

Motyw transakcyjny

Pieniądz jako środek

wymiany

Pieniądz jako środek

płatniczy

Pieniądz jako miernik

wartości

Motyw

przezornościowy

Pieniądz jako środek

tezauryzacji

Pieniądz jako środek

płatniczy

Pieniądz jako miernik

wartości

Motyw spekulacyjny

Pieniądz jako środek

tezauryzacji

Pieniądz jako miernik

wartości

Ogólny popyt na pieniądz jest zgodnie z tą teorią sumą

popytu transakcyjnego i spekulacyjnego.

Ostatnia z teorii wskazuje, że popyt na pieniądz nie jest

zdeterminowany wyłącznie bieżącymi potrzebami w tym

zakresie, lecz wynika z tego, co podmioty realizują w

trakcie całego życia czyli z tzw. całkowitego bogactwa.

Oznacza to, że potrzeby finansowe podmiotów są zawsze

rozważane w kontekście długookresowym.

Drugim elementem wpływającym na równowagę na rynku

pieniądza jest podaż pieniądza czyli „ilość pieniądza, jaka

jest wprowadzana do obiegu”

[1]

. Ilość ta podlega

regulacjom ze strony państwa, co jest spowodowane

koniecznością zagwarantowania cechy rzadkości

pieniądza. Podmiotem, który z ramienia państwa zajmuje

się tymi regulacjami, jest bank centralny.

[1]

R. Milewski (red.): Podstawy ekonomii, op.cit., s. 457

Wśród czynników wpływających na wielkość podaży

pieniądza można więc wskazać

[1]

:

• wielkość bazy monetarnej

– im wyższa baza

monetarna, tym większa jest podaż pieniądza,

• poziom rezerw obowiązkowych

– im wyższy poziom

rezerw obowiązkowych, tym mniejsza podaż pieniądza,

• poziom stóp procentowych

– im wyższy poziom stóp

procentowym, tym mniejsza jest podaż pieniądza,

• stopień ubytku gotówki z systemu bankowego

, który

jest konsekwencją przyjętego systemu rozliczeń oraz

stopnia zaufania do banków – im wyższy jest stopień

ubytku gotówki z systemu, tym mniejsza podaż

pieniądza

Równowaga na rynku pieniężnym jest wyznaczona przez
punkt zrównania się popytu na pieniądz z wielkością
podaży pieniądza w danym czasie.

[1]

R. Milewski (red.): Podstawy ekonomii, op.cit., s. 471-472

Czynniki determinujące popyt na

pieniądz

Nominalny popyt na pieniądz zależy od poziomu

cen – im wyższy poziom cen, tym wyższy
nominalny popyt na pieniądz.

P

rz

e

cię

tn

y

p

o

zio

m

c

e

n

Ilość
pieniądza

P

1

P

0

Q

m0

Q

m1

0

L

Podstawy ekonomii, red. nauk.R. Milewski, PWN,

Warszawa 2004

Czynniki determinujące popyt na

pieniądz

Nominalny popyt na pieniądz zależy od realnego

dochodu narodowego – im wyższy dochód, tym
wyższy nominalny popyt na pieniądz.

Ilość
pieniądza

Y

1

Y

0

Q

m0

Q

m1

0

L

R

e

a

ln

y

d

o

ch

ó

d

n

a

ro

d

o

w

y

Podstawy ekonomii, red. nauk.R. Milewski, PWN,

Warszawa 2004

Czynniki determinujące popyt na

pieniądz

Nominalny popyt na pieniądz zależy od stopy

procentowej – im wyższa stopa procentowa, tym
niższy nominalny popyt na pieniądz

S

to

p

a

p

ro

ce

n

to

w

a

Ilość
pieniądza

r

1

r

0

Q

m0

Q

m1

0

L

Podstawy ekonomii, red. nauk.R. Milewski, PWN,

Warszawa 2004

Czynniki determinujące popyt na

pieniądz

Reasumując, możemy stwierdzić, że:
1. Popyt na pieniądz zależy od instytucjonalnych

rozwiązań, np. zwyczajów płatniczych, technik i
metod rozliczeń finansowych

2. Nominalny popyt na pieniądz rośnie

proporcjonalnie do wzrostu cen i realnego dochodu
narodowego, natomiast maleje, gdy rośnie stopa
procentowa

3. Realny popyt na pieniądz nie zależy od poziomu

cen, natomiast zależy od realnego dochodu
narodowego, nominalnej stopy procentowej oraz
kosztu zamiany różnych aktywów na pieniądz.

Podstawy ekonomii, red. nauk.R. Milewski, PWN,

Warszawa 2004

Czynniki determinujące podaż

pieniądza

Wpływ na podaż pieniądza ma mnożnik pieniężny

i baza monetarna, co wyrazić możemy wzorem:

M = m

m .

B

m

M – podaż pieniądza
m

m

– mnożnik pieniężny

B

m

– baza monetarna

Podstawy ekonomii, red. nauk.R. Milewski, PWN,

Warszawa 2004

Czynniki determinujące podaż

pieniądza

Na wysokość bazy monetarnej oddziałuje bank

centralny:

• Bezpośrednio – przez operacje rynku otwartego
• Pośrednio – przez określenie stopy rezerw

obowiązkowych i zmiany stopy redyskontowej.

Również na wysokość mnożnika pieniężnego

wpływ ma działalność banku centralnego

.

Podstawy ekonomii, red. nauk.R. Milewski, PWN,

Warszawa 2004

Czynniki determinujące podaż

pieniądza

Podaż pieniądza zależy od:

1.

Bazy monetarnej na której wielkość wpływ ma bank

centralny

2.

Stopy ubytku gotówki z systemu bankowego, która

jest poza kontrolą banku i zależy przede wszystkim

od zwyczajów ludności. Zwiększona skłonność ludzi

do trzymania gotówki obniża wielkość podaży

pieniądza

3.

Wysokości stopy rezerw obowiązkowych –

zwiększenie stopy rezerw zmniejsza podaż pieniądza

4.

Stopy procentowej – im wyższa ta stopa tym większa

podaż pieniądza

Podstawy ekonomii, red. nauk.R. Milewski, PWN,

Warszawa 2004

Równowaga na rynku pieniężnym

Równowaga na rynku pieniężnym istnieje

wówczas, gdy zapotrzebowanie na pieniądz jest

równe wielkości podaży pieniądza.

S

to

p

a

p

ro

ce

n

to

w

a

r

0

r

1

Q

m0

Q

m1

L

R

R – punkt równowagi

L – krzywa popytu na
pieniądz

M – krzywa podaży
pieniądza

Realne zasoby
pieniądza

M

Podstawy ekonomii, red. nauk.R. Milewski, PWN,

Warszawa 2004