SYSTEM PIENIĘŻNO - KREDYTOWY
Spis treści:
Rozdział I Ewolucja pieniądza 3
Ekonomiczne funkcje pieniądza 5
Rozdział II Miary zasobów pieniężnych 7
Rozdział III Ewolucja systemu bankowego 8
Rozdział I Ewolucja pieniądza
Współczesny system pieniężno-kredytowy z banknotami, czekami, kartami płatniczymi, z bankami itp. przeszedł długą drogę ewolucji, trwającej nie tylko setki tysiące lat. W całym tym okresie nie uległa zmianie istota pieniądza. Pieniądz stanowi wszystko to, co jest powszechnie akceptowane jako zapłata za dobra i usługo czy służy spłacie długów. Płacąc za dobra i usługi, nie zastanawiamy się zwykle nad wcześniejszymi etapami ewolucji pieniądza. Pojawił się on jako efekt niedogodności wymiany barterowej. Wymiana barterowa to wymiana jednego dobra na inne dobro. Sporadyczna wymiana nadwyżek wytwarzanych dóbr nie była zbyt uciążliwa. Z chwilą jednak wzrostu produkcji, a więc i narastania liczby transakcji wymiennych, system barterowy przestał wystarczać. Wzrastało zapotrzebowanie na jeden powszechny ekwiwalent.
Podstawowy okres ewolucji pieniądza przypada na pieniądz towarowy. Funkcję pieniądza pełniły wtedy różne przedmioty, odmienne dla poszczególnych regionów świata, związane czy to z miejscem zamieszkania, czy rodzajem działalności. Na przykład w krajach Pacyfiku funkcję pieniądza pełniły muszlę bądź paciorki, w Europie i Afryce natomiast najczęściej pełniło ją bydło.
Pieniądz towarowy znacznie usprawnił wymianę, miał bowiem wiele zalet, chociaż nie był również pozbawiony wad. Wady te to m.in. jego niejednorodność , uciążliwość w transporcie, niedostateczna podzielność, kłopotliwe przechowywanie, niewielka trwałość itp. Właśnie wspomniane wady sprawiły, że rezygnowano z jednego powszechnego ekwiwalentu na rzecz innego, który lepiej zaspokajał istniejące w tym zakresie potrzeby. Na końcu tego etapu ewolucji funkcję pieniądza zaczęły pełnić metale.
Funkcję pieniądza pełniły m.in. takie metale bądź ich stopy, jak żelazo, miedź, brąz, nikiel, srebro czy złoto. Ten rodzaj pieniądza pozwolił na wyeliminowanie wielu dotychczasowych wad, chociaż nie wszystkich. Szczególnie efektywny pod tym względem okazał się pieniądz kruszcowy ze względu na jednorodność , trwałość czy podzielność.
Początkowo pieniądz kruszcowy funkcjonował w postaci sztabek, a przy dokonywaniu transakcji należało odważyć odpowiednią masę kruszcu. Następnie sztabki takie były oznaczane stemplem, określającym ciężar poszczególnych sztabek. Było to znaczne ułatwienie w dokonywaniu transakcji, eliminowało bowiem potrzebę ważenia, eliminowało również związane z tym nieprawidłowości. Stąd tylko krok do wynalezienia monety - najwyżej postawionej w hierarchii pieniądza towarowego.
Historia monet jest bardzo długa, pierwsze monety pojawiły się bowiem w VII w. P.n.e. i miało to miejsce w Lidii oraz w Egipcie. Monety miały różny kształt, ewoluując do metalowych krążków opatrzonych stemplem władcy bądź władzy państwowej. Były znakiem pieniężnym o określonej wadze, próbie, wymiarach i kształcie. Największą popularność zyskały monety złote, ale jako tworzywa do ich produkcji używano również srebra, miedzi czy niklu. Wartość monet złotych i srebrnych stanowiła przez długi czas podstawę systemu monetarnego w wielu krajach.
Wspólną cecha pieniądza towarowego było to, że miał samoistną wartość. Była nią wartość towaru, jaką reprezentował pieniądz, bądź wartość materiału, z którego został wykonany. Zastąpił go następnie pieniądz papierowy, dla którego tego rodzaju cecha przestała być istotna. Pieniądz papierowy jest pieniądzem symbolicznym, a wiec takim, którego siła nabywcza jest znacznie wyższa niż wartość materiału, z którego został wykonany.
Pieniądz papierowy nie stanowi wytworu ostatnich dziesięcioleci, chociaż stosunkowo niedawno zyskał pozycję dominującą. Znany był bowiem już w starożytnych Chinach. Współczesny pieniądz papierowy wywodzi się z banknotów, które były certyfikatami emitowanymi przez banki, uprawniającymi do ich wymiany na złoto bez żadnych ograniczeń. Stopniowe zawieszanie wymienialności banknotów na złoto, spowodowane brakiem ich pokrycia w złocie, doprowadziło do wzrostu popularności pieniądza papierowego. Pieniądz ten jest obecnie wolny od jakichkolwiek powiązań ze złotem czy innym kruszcem. Nasze zapotrzebowanie na ten pieniądz nie wynika więc z jego właściwości wewnętrznych, ale z posiadanej przez niego siły nabywczej.
Ostatnie lata przyniosły burzliwy rozwój nowego rodzaju pieniądza, a mianowicie pieniądza bezgotówkowego, nazywanego również bankowym. Jest to pieniądz występujący w formie zapisów na rachunkach depozytowych w bankach. Kiedy wpłacamy pieniądze do banku, bank zaciąga wobec nas dług. Za pomocą tych pieniędzy możemy regulować nasze zobowiązania, wystawiając odpowiednie czeki, a więc stają się pieniądzem. Czeki te są powszechnie akceptowane, a więc stają się pieniądzem. Czeki to tylko jedna z form pieniądza bankowego, wyraźnie tracąca na znaczeniu. Pojawiły się nowe jego formy, wśród których można wymienić: karty kredytowe, karty płatnicze, czeki podróżne itp.
1.1. Ekonomiczne funkcje pieniądza.
Najważniejszą funkcją pieniądza jest to, że jest on powszechnie akceptowany i że za jego pomocą można nabywać dobra i usługi. Może on również pełnić inne funkcje, a mianowicie:
Funkcja środka wymiany jest niewątpliwie najbardziej powszechna i ze społecznego punktu widzenia najważniejsza. Dzięki niej nie musimy poszukiwać kontrahenta do wymiany barterowej, ale sprzedając dane dobro, otrzymujemy pieniądz, za który możemy nabyć dowolne dobra i usługi. Dzięki tej funkcji pieniądza nie musimy znać wszystkich możliwych relacji cenowych i wystarczy nam dla każdego dobra jedna, wyrażona w pieniądzu. Rzadko uzmysławiamy sobie korzyści, jakie wynikają z faktu istnienia pieniądza.
Aby pieniądz mógł pełnić funkcję środka wymiany, musi mieć szczególne właściwości, tj. cechy które zapewnią mu powszechną akceptowalność. Są to:
Stabilność i trwałość. Pieniądz stabilny to taki pieniądz, który reprezentuje względnie stałą wartość, gdzie rozdzielenie w czasie transakcji sprzedaży od transakcji kupna nie powoduje strat. Do utrzymania wysokiej stabilności niezbędne jest utrzymywanie na odpowiednim poziomie podaży pieniądza. Przez trwałość będziemy tutaj rozumieć wysoką jakość jednostek pieniężnych.
Łatwa przenośność. Pieniądz powinien być wygodny w użyciu i łatwy do przenoszenia. Powinien sprawiać, że zawieranie nawet dużych transakcji nie będzie z tego powodu uciążliwe. Nie bez znaczenia są tu używane w poszczególnych krajach rozmiary banknotów. Nie powinny one być ani zbyt małe, ani zbyt duże.
Duża podzielność. Jest to ważna cecha pieniądza, ponieważ od jego podzielności zależy możliwość zawierania zarówno małych, jak i dużych transakcji. Pieniądz powinien więc mieć duże i małe nominały, i to w odpowiednich ilościach.
Funkcja miernika wartości. Trudno dokonać wymiany bez wcześniejszego pomiaru wartości. Dzięki istnieniu pieniądza pomiar ten jest łatwiejszy, ponieważ porównujemy wartość towarów z pieniądzem, który ma określoną wartość. Bez udziału pieniądza należałoby zmierzyć wartość obu wymienianych towarów, co byłoby znacznie trudniejsze. Jeśli ceny dóbr i usług mają charakter pieniężny i zostały np. wyrażone w złotych polskich, to istnieje możliwość dokonywania między nimi porówna.
W tej funkcji pieniądz jest również wykorzystywany jako jednostka rozrachunkowa. Jeśli pomiaru wartości dokonujemy w polskich złotych, to jednostek tych używa się również jako jednostek rozrachunkowych. Stosowanie wspólnej jednostki rozrachunkowej stanowi znaczne udogodnienie w życiu gospodarczym. Zdarza się jednak, że w okresach załamań gospodarczych czy kryzysów pieniądz krajowy, ze względu na jego niestabilność, traci zdolność do pełnienia funkcji jednostki rozrachunkowej. W takiej sytuacji jako jednostki rozrachunkowej używa się waluty innego kraju. Zjawisko takie występowało w wielu krajach, w tym także również w Polsce.
Funkcja środka płatniczego ma związek z funkcją środka wymiany. Aby pieniądz mógł pełnić taką funkcję, musi mieć możliwość przechowywania wartości. Zwykle upływa trochę czasu między otrzymaniem pieniędzy za sprzedany towar a ich wydaniem. Rozwój wymiany towarowej sprawił również, że nabierają znaczenia transakcje kredytowe. Przy tego rodzaju transakcjach sprzedawcy otrzymują zapłatę z opóźnieniem. Pieniądz służy tu więc nie do bezpośredniej zapłaty, ale najpierw do pomiaru wartości, a dopiero z pewnym opóźnieniem do dokonywania płatności za otrzymane wcześniej towary. W takiej funkcji pieniądz, służy regulowaniu odroczonych płatności, nosi nazwę środka płatniczego.
Ostatnia z wymienionych funkcji jest związana z przechowywaniem i gromadzeniem wartości. Pieniądz stwarza możliwość odłożenia konsumpcji w czasie. W sytuacji bez występowania pieniądza odłożenie konsumpcji musiałoby polegać np. na gromadzeniu produkowanych przedmiotów do czasu ich wymiany na inne. Byłoby to ryzykowne ze względu na nietrwałość niektórych produktów.
Pieniądz może pełnić taka funkcję, ponieważ ma właściwości przechowywania wartości w czasie. Pieniądz nie wydany dzisiaj zachowuje swoje właściwości, nazywane siłą nabywczą, również w okresach następnych. Od stabilności siły nabywczej zależy skuteczność pełnienia takiej funkcji. W odległych czasach pieniądz stanowił bezpieczną formę przechowywania wartości. Największym wrogiem siły nabywczej pieniądza jest inflacja. Wpływa ona w zasadniczym stopniu na koszt alternatywny utrzymania pieniądza. Pieniądz nie jest obecnie jedynym środkiem przechowywania wartości ani też najbardziej stabilnym. W funkcji takiej mogą występować zarówno aktywa finansowe (rachunki oszczędnościowe, akcje, obligacje skarbowe itp.), jak i nie finansowe (nieruchomości dzieła sztuki itp.). Przechowywane w nich wartości są obarczone określonym, ale zarazem zróżnicowanym ryzykiem. W takiej sytuacji nabiera znaczenia wybór optymalnej struktury aktywów.
Omówione funkcje pieniądza sprawdzają, że ludzie są zainteresowani utrzymywaniem pieniądza w pełnej gotowości do wydania. Najbardziej odpowiednia do tego celu jest gotówka, dająca pod tym względem nieograniczone możliwości. Nieco tylko mniej wygodne są lokaty na nisko oprocentowanych rachunkach bieżących, dających możliwość natychmiastowej wypłaty bez żadnych ograniczeń. Utrzymując pieniądze w takiej gotowości, nie zawsze zdajemy sobie sprawę z kosztów, jakie się z tym wiążą. Gdyby bowiem utrzymywać pieniądz w formie wysoko oprocentowanych terminowych depozytów, to przynosiłby on dochód, wyższy od zerowego dochodu z przechowywania gotówki czy też od dochodu z nisko oprocentowanych aktywów. Kosztem alternatywnym utrzymywania pieniądza będzie więc utrata możliwego do uzyskania oprocentowania.
Rozdział II Miary zasobów pieniężnych.
Oprócz banknotów i monet występują depozyty oszczędnościowe wypłacane bez żadnych ograniczeń, depozyty uruchamiane za pomocą czeków, obligacji, bonów skarbowych itp. różnorodność ta sprawia, że powstają trudności z określeniem zasobów pieniężnych w gospodarce.
Wśród stosowanych miar dwie zyskały szczególną popularność i są szeroko stosowane niemal we wszystkich krajach. Miary te są oznaczane symbolami M1 i M2. mimo że w poszczególnych krajach obejmują niejednakowe elementy zasobów pieniężnych, nie są to różnice istotne i miary te bywają używane m.in. do porównań międzynarodowych. Miarami tymi posługuję się również Narodowy Bank Polski, oznaczając je takimi samymi symbolami.
Pierwsza z tych miar, M1, jest bardziej popularna i obejmuje zasoby o najwyższej płynności. Należy do nich całość zasobów pieniężnych ludności, a więc banknoty i monety będące w ich posiadaniu, jak i depozyty na rachunkach banków komercyjnych, płatne na każde żądanie. Istnieje wiele rodzajów rachunków bankowych, których depozyty mogą być uruchamiane za pomocą czeków. Relacje pomiędzy zasobami gotówkowymi i tego rodzaju depozytami bankowymi w poszczególnych krajach mogą być różne. Relacje te zależą w znacznym stopniu od infrastruktury bankowej, standardu życia ludności. W Polsce przewagę mają wkłady na każde żądanie.
Druga z wymienionych miar, M2, obejmuje M1 oraz rachunki oszczędnościowe, rachunki terminowe (do określonej wysokości), a także inne aktywa o wysokiej płynności. W odróżnieniu od M1 depozyty te nie mogą być uruchamiane za pomocą czeków, czasem również występują ograniczenia z ich podejmowaniem na żądanie. Wynika z tego, że za kryterium podziału na M1 i M2 przyjęto stopień płynności. Jeżeli zasoby M1 występują w roli środka wymiany, to zasoby M2 reprezentują łączną wielkość siły nabywczej społeczeństwa. Jeśli się weźmie pod uwagę wielkość zasobów pieniężnych, M2 stanowi wielokrotność M1. zasoby te nie obejmują zwykle rachunków walutowych. Mogą one zależeć do wyodrębnianych w niektórych krajach kolejnych zasobów pieniężnych, takich jak M3 czy M4 Miary te, wyodrębnione według malejącego stopnia płynności depozytów, mogą dodatkowo obejmować duże salda rachunków bankowych itp.
Rozdział III Ewolucja systemu bankowego
Pierwsze transakcje, które dzisiaj można nazwać bankowymi, sięgają wielu wieków przed naszą erą, kiedy to kapłani Egiptu, Babilonii czy Grecji wypożyczali złoto czy srebro na procent. Prekursorów współczesnej bankowości należy jednak poszukiwać w średniowieczu, w gronie złotników i handlarzy pieniędzy. Złotnicy, ze względu na wykonywany zawód, dysponowali odpowiednimi zabezpieczeniami przed rabunkiem bądź kradzieżą. Fakt ten sprawił, że wiele osób przechowywało u nich złoto i kosztowności za odpowiednią deponując złoto, otrzymywali pokwitowania, po okazaniu których mogli otrzymywać zwrot depozytu na każde żądanie. Z czasem jednak zaczęto dokonywać transakcji czy regulować zobowiązania nie złotem, ale właśnie tymi pokwitowaniami. Sprzedający nie otrzymywał więc bezpośrednio złota, lecz prawo własności do złota zdeponowanego u złotnika. Pokwitowania zaczęły więc odgrywać rolę zbliżoną do współczesnych czeków.
W tym okresie pokwitowania miały 100-procentowe zabezpieczenie w złocie. Kiedy jednak nagromadziło się dużo złota u złotników oraz kiedy pokwitowania, oraz kiedy pokwitowania zaczęły wypierać z obiegu złoto, złotnicy zaczęli robić z niego użytek, pożyczając go zainteresowanym na określony procent. Należało utrzymywać taką jego rezerwę, aby wystarczyło dla tych wszystkich, którzy chcieli wycofać swoje depozyty. Rozpoczynając taka działalność, złotnicy stawali się bankierami. Ich dochody nie wynikały już jedynie z opłat za przechowywanie złota, ale również z procentów za jego wypożyczanie.
Z czasem pożyczki nie koniecznie musiały być udzielane w złocie, ale w postaci certyfikatów wymienianych w każdej chwili na złoto, nazywanych biletami bankowymi czy po prostu banknotami. W taki sposób banki przestały być przechowalniami pieniędzy, pobierającymi za takie usługi opłaty, lecz stały się instytucjami również kredytowymi, kreując dodatkowy pieniądz i pożyczając go zainteresowanym. Zmieniła się również sytuacja depozytariuszy, którzy wyrażając zgodę na takie praktyki banków, nie tylko przestali płacić za przechowywanie złota, lecz także zaczęli otrzymywać z tego tytułu zyski. Banki zaczęły się z nimi dzielić odsetkami otrzymywanymi od kredytobiorców.
Bibliografia:
„Ekonomia” Podręcznik dla studiów licencjackich pod red. Naukową Wiesława Cabana
7