EWOLUCJA SYSTEMÓW PIENIĘŻNYCH,
JAKIE SYSTEMY PIENIĘŻNE ROZRÓŻNIAMY?
ROK 99/2000
HISTORIA PIENIĄDZA
Pieniądz definiuje się najogólniej jako wszelkiego rodzaju środki wymiany i środki płatnicze, których zdolność do zapłaty jest nieograniczona zarówno wtedy, kiedy kupujemy jakiś towar lub usługę, jak i wtedy, kiedy regulujemy jakieś zobowiązanie finansowe względem kredytodawcy, banku centralnego, budżetu lokalnego itp.
Nominalistyczna teoria pieniądza, rozwinięta w końcu XIX w. Teoria, zgodnie, z którą pieniądz jest tylko nazwą (z łacińskiego nomen) abstrakcyjnej jednostki obrachunkowej, nadaną aktem prawnym państwa. Nominalistyczna teoria pieniądza przeciwstawiała się kruszcowej teorii pieniądza, wg której tylko kruszec szlachetny (złoto, srebro) może pełnić funkcje pieniądza, nadając mu wartość. Nominalistyczna teoria pieniądza postulowała oderwanie pieniądza od złota, wskazując, że w systemie pieniądza kruszcowego brak mechanizmu regulującego ilość pieniądza w zależności od popytu na niego, bowiem produkcja kruszcu uwarunkowana jest wieloma różnymi czynnikami. W zamian proponowała wytwarzanie pieniądza z materiałów nie posiadających wartości, co miało ułatwiać politykę pieniężną, przeciwdziałać tezauryzacji pieniądza i jego wywozowi za granicę. Podstawą systemu pieniężnego miała być ziemia, - ilość towarów na rynku, w ujęciu zaś głównych twórców tej teorii - G. Knappa i F. Bendixena - decyzje państwa (pieczęć tworzy pieniądz).
Podstawowym mankamentem nominalistycznej teorii pieniądza jest niedostrzeganie wpływu rynku na wartość (Siłę nabywczą pieniądza) i ograniczonej w związku z tym roli państwa w określaniu jego wartości.
RODZAJE PIENIĄDZA I STRUKTURA JEGO ZASOBÓW
W każdym kraju bank centralny ma monopol na emisję pieniądza papierowego. Papierowy pieniądz jest prawnym środkiem płatniczym w danym kraju niezależnie od tego, czy jest on wymienialny na waluty innych krajów, czy nie. Pieniądz spełnia różne funkcje w gospodarce. Główną jego funkcją jest funkcja miernika wartości wszystkich towarów i usług. Dzięki istnieniu pieniądza pojawia się kategoria ceny. Cena informuje odbiorcę towarów, ile jednostek pieniężnych trzeba zapłacić za nabycie określonego towaru lub świadczenia.
Z punktu widzenia stopnia płynności pieniądza bank centralny w swojej polityce pieniężnej dzieli środki płatnicze na trzy zasadnicze grupy.
Grupa M1 - są to gotówka oraz depozyty na rachunkach czekowych w bankach komercyjnych płatnych na każde żądanie. Do tej grupy zalicza się także czeki podróżne.
Grupa M2 - można zaliczyć do niej wszystko co znajduje się w grupie M1, ponadto znajdują się w niej rachunki oszczędnościowe oraz małe rachunki terminowe nie przekraczające określonej sumy w danym kraju.
Grupa M3 - uwzględnia wszystko, co zalicza się do grupy M2, a ponadto obejmuje duże salda rachunków terminowych przekraczających określoną sumę złotych lub dolarów rocznie.
Grupa M1 cechuje się najwyższym stopniem płynności i związana jest z pieniądzem gromadzonym do celów transakcyjnych, spekulacyjnych i z powodu ostrożności. Grupa M2 jest wykorzystywana przez banki do udzielania kredytów krótkoterminowych, zaś grupa M3 tworzy główne źródło środków wykorzystywanych na długoterminowe kredyty inwestycyjne. Wykazuje ona najniższy stopień płynności.
Wyodrębnia się również specjalną grupę oznaczoną literą L, która obejmuje papiery wartościowe oraz obligacje bankowe, obligacje skarbowe i akcje o zróżnicowanym stopniu płynności i ryzyka.
W strukturze zasobów pieniężnych, np. w USA, około 18% reprezentuje grupa M1, około 60% całości zasobów przypada na grupę M2, pozostałe 22% zależy do grupy M3. Regulacja pieniądza dokonywana przez bank centralny dotyczy całości zasobów obejmujących grupę M3.
Pieniądz możemy zdefiniować w wąskim i szerokim tego słowa znaczeniu:
1. Pieniądz w wąskim znaczeniu obejmuje grupę aktywów M1, które natychmiast i bez ograniczeń mogą być wykorzystane do dokonania płatności w formie gotówki lub czeku.
2. Pieniądz w szerokim znaczeniu obejmuje także różnego rodzaju wkłady terminowe jako oprocentowane rachunki depozytowe, które nie mogą stanowić podstawy do wydawania czeków. Jedynie dla pewnej kategorii klientów bank może dokonywać transferu z konta terminowego na konto rachunku bieżącego. Granice między różnymi rodzajami pieniądza są dość płynne i często umowne.
PIENIĘŻNE INSTRUMENTY BANKU CENTRALNEGO STOSOWANE W ODDZIAŁYWANIU NA PODAŻ PIENIĄDZA
Instrumenty polityki monetarnej banku centralnego podzielić można na trzy grupy:
- instrumenty kontroli ogólnej
- instrumenty kontroli selektywnej
- oddziaływanie przez perswazję
Instrumenty kontroli ogólnej oddziałują na wszystkie instytucje pośrednictwa finansowego z jednakowym natężeniem, są to:
1. Polityka rezerw obowiązkowych - utrzymanie rezerw ma na celu zapewnienie wypłacalności banków rozliczeniowych. Relacja między rezerwami banków rozliczeniowych a wkładami ich klientów ma znaczenie w podaży kształtowaniu ilości pieniądza w obiegu. Podwyższenie rezerw zmusza do utrzymania większej części aktywów w formie gotówki.
2. Kredyt redyskontowy - odkupywanie od baków komercyjnych weksli. Zakup weksli za kwotę niższą od nominalnej, różnica jest wyznaczona przez stopę dyskontową. Stopa redyskontowa banku centralnego jest niższa od stopy dyskontowej banku komercyjnego. Podaż pieniądza banku centralnego przez redyskonto weksli nie jest kontrolowana przez bank centralny lecz zależy od banków komercyjnych. Wysokość stopy redyskontowej ma wpływ na wielkość udzielanych pożyczek przez banki rozliczeniowe w banku centralnym.
3. Operacje otwartego rynku - sprzedaż i zakup przez bank centralny papierów wartościowych publicznych. Operacje otwartego rynku są uważane za skuteczniejszy środek regulowania podaży pieniądza przez bank centralny niż redyskonto, gdyż pozwalają z góry ustalić kwotę wzrostu podaży pieniądza banku centralnego. Stopa procentowa kształtuje się jako wielkość wynikowa określana przez relację popytu na pieniądz do jego podaży. Gdy bank centralny kupuje weksle skarbowe, zwiększają się rezerwy gotówkowe banków rozliczeniowych.
4. Kredyt lombardowy - udzielany przez bank centralny bankom komercyjnym na bardzo krótkie terminy. Stopa kredytu lombardowego jest wyższa niż stopa redyskontowa. Banki komercyjne korzystają z kredytu lombardowego dla przezwyciężenia krótkookresowego braku płynności.
5. Oddziaływanie na poziom kursów walutowych - sprzedaż obcych walut z zasobów banku centralnego w celach obniżenia ich kursów rynkowych lub skup w celu podwyższenia kursu. Instrukcja ta ma na celu ochronę bilansu płatniczego, promocję exportu oraz ograniczenie nadmiernego importu. Skup walut przez banki komercyjne i odsprzedaż bankowi centralnemu jest dla banków komercyjnych źródłem zwiększenia ich zasobów.
6. Limity kredytowania - ograniczenie podaży pieniądza, narzucane przez bank centralny bankom komercyjnym. Sięga się do nich w przypadku poważnego zagrożenia stabilności obiegu pieniężnego i ewidentnej nie skuteczności normalnych ekonomicznych instrumentów jego regulowania.
ZASADY OBROTU BEZGOTÓWKOWEGO
Pieniądz bezgotówkowy odgrywa coraz większą rolę w regulowaniu należności we współczesnej gospodarce ma on formę czeku lub karty kredytowej, które zastępują coraz większą część pieniądza w obiegu. Są to jedynie substytuty pieniądza. Czekiem i kartą kredytową można posługiwać się tylko wówczas, gdy ich właściciel dysponuje na swoim koncie w banku gotówką, która jest ostatecznym środkiem płatniczym. Czek i karta kredytowa to dopiero obietnica zapłaty, która będzie zrealizowana, gdy nastąpi uznanie rachunku rozliczeniowego sprzedawcy oraz obciążenie rachunku wystawcy czeku posiadacza karty kredytowej. Im większa część transakcji zawierana jest za pomocą czeków i kart kredytowych, tym.mniejsza ilość pieniądza gotówkowego znajduje się w obiegu.
Bank centralny spełnia istotną rolę w obrocie bezgotówkowym. Banki komercyjne prowadzą dla swoich klientów rachunki na podstawie posiadanego rachunku bieżącego. Można regulować należności czekami w różnych regionach kraju i za granicą. Czeki w ten spopsób trafiają do różnych banków komercyjnych. Banki te mogą wzajemnie rozliczać się między sobą jedynie za pośrednictwem izb rozrachunkowych, istniejących w banku centralnym.
Pieniądz przeszedł bardzo długą drogę ewolucji. Od prehistorycznej jego postaci aż do uwcześnie znanych nam form tzn: złoto, srebro, pieniądz papierowy oraz jego substytuty, takie jak czek lub karta kredytowa. Pieniądz jest nieodzownym składnikiem funkcjonowania współczesnego systemu gospodarki i ekonomii, gdyż jest podstawowym środkiem płatniczym umożliwiającym wymianę towarów i usług.