Literatura

1. Vasta R., Haith M. M., Miller S.A., Psychologia dziecka,

PWN, W–wa 1995

2. Birch A., Malim T., Psychologia rozwojowa w zarysie. Od

niemowlęctwa do dorosłości, PWN, 1997

3. Bryant P. E., Colman A.,M., Psychologia rozwojowa,

Zysk i S-ka, Poznań 1997

4. Wallon P., Cambier A., Engelhart D., Rysunek dziecka,

WSiP, W-wa 1993

5. Wadworth B., J., Teoria Piageta. Poznawczy i

emocjonalny rozwój dziecka, WSiP, W–wa 1998

6. Affolter F., Spostrzeganie, rzeczywistość, język, WsiP,

W-wa 1997

7. Lindsay P.H., Norman D.A., Procesy przetwarzania

informacji u człowieka, PWN, W-Wa 1991

8. Donaldson M., Myślenie dzieci, WP, W-wa 1986
9. Ekman P., Davidson R. J., Natura emocji. Podstawowe

zagadnienia, GWP, Gdańsk 1998

10.Szuman S., Sztuka dziecka, WSiP, W-wa 1990
11.Turner J. S., Helms D. B., Rozwój człowieka, WsiP, W-wa

1999

12.Brzezińska A., red., Psychologia rozwoju człowieka, w:

Psychologia, red.: Strelau J., GWP, Gdańsk 2000

13.Przetacznik – Gierowska M., Świat dziecka, Wyd.UJ,

Kraków 1993

14.Przetacznik – Gierowska M., Tyszkowa M., Psychologia

rozwoju człowieka (t.I), PWN, W-wa 1996

15.Harwas-Napierała B., Trempała J., Psychologia rozwoju

człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka,
Wyd. nauk. PWN, Warszawa 2001

16.Bee H. Psychologia rozwoju człowieka, Wyd. Zysk i Sp-

ka, Poznań 2004

17.Schaffer H. R. Psychologia dziecka, Wyd. Naukowe

PWN, Warszawa 2005

18. Tomasello M. (2002). Kulturowe źródła ludzkiego

poznania. Warszawa: PWN

19. Wygotski L. (1989). Myślenie i mowa. Warszawa” PWN
20. Gopnik A i in. (2004). Naukowiec w kołysce. Poznań:

Media Rodzina.

21. Trempała J. (2011). Psychologia rozwoju człowieka.

Warszawa: Wyd. Naukowe PWN

PSYCHOLOGIA

ROZWOJU

CZŁOWIEKA

1.Dział psychologii poświęcony badaniu następujących w

miarę

rozwoju

zmian

w zachowaniu i umiejętnościach (Vasta, Haith, Miller,
1995).

2.Naukowe badanie wzrostu, rozwoju i zmian w

zachowaniu ludzi od poczęcia do śmierci. Nazywana Jest
również psychologią rozwoju w ciągu życia bądź
psychologią rozwoju człowieka (life-span developmental
psychology) (Turner, Helms, 1999).

3.Dział psychologii zajmujący się badaniem i wyjaśnianiem

różnych, obserwowanych u ludzi, wzorów zachowań
(Brzezińska, 2000).

ROZWÓJ- proces systematycznych zmian w zachowaniu,

które występują wraz z upływem czasu w ciągu życia
organizmu (Trempała, 2011)

ZMIANA ROZWOJOWA

ZMIANA ROZWOJOWA

– różnica w całości lub organizacji struktury

– różnica w całości lub organizacji struktury

charakteryzowanego podmiotu, zaznaczająca się w czasie i prowadząca

charakteryzowanego podmiotu, zaznaczająca się w czasie i prowadząca

do jego trwałych strukturalnych lub funkcjonalnych przekształceń

do jego trwałych strukturalnych lub funkcjonalnych przekształceń

(Przetacznik-Gierowska, Tyszkowa, 1996);

(Przetacznik-Gierowska, Tyszkowa, 1996);

- różnica w stanie danego zjawiska lub w organizacji danej struktury i

- różnica w stanie danego zjawiska lub w organizacji danej struktury i

zachowania, jaką obserwujemy wraz z upływem czasu (Trempała, 2011)

zachowania, jaką obserwujemy wraz z upływem czasu (Trempała, 2011)

Rodzaje zmian (Bee, 2004):

Rodzaje zmian (Bee, 2004):

•

Uniwersalne

Uniwersalne

•

Wspólne (kohorta – zbiór osób urodzonych niemal w tym samym

Wspólne (kohorta – zbiór osób urodzonych niemal w tym samym

czasie)

czasie)

•

Indywidualne

Indywidualne





Rodzaje zmian (Bee, 2004):

Rodzaje zmian (Bee, 2004):

•

Uniwersalne

Uniwersalne

•

Wspólne (kohorta – zbiór osób

Wspólne (kohorta – zbiór osób

urodzonych niemal w tym samym czasie)

urodzonych niemal w tym samym czasie)

•

Indywidualne

Indywidualne

Rodzaje zmian (Trempała,

Rodzaje zmian (Trempała,

2000, 2011):

2000, 2011):

- filogenetyczne

- filogenetyczne

- antropogenetyczne

- antropogenetyczne

- ontogenetyczne

- ontogenetyczne

Cechy zmian rozwojowych

Cechy zmian rozwojowych

1.

1.

Ukierunkowanie - (na cel, stan); może to być

Ukierunkowanie - (na cel, stan); może to być

stałe dążenie do osiągnięcia równowagi

stałe dążenie do osiągnięcia równowagi

między jednostką a otoczeniem; rozwój jako

między jednostką a otoczeniem; rozwój jako

ciągły proces zmian nieliniowych

ciągły proces zmian nieliniowych

2.

2.

Progresywność – przekształcenie polegające

Progresywność – przekształcenie polegające

na przechodzeniu od stanów lub form

na przechodzeniu od stanów lub form

niższych do wyższych w stosunku do

niższych do wyższych w stosunku do

wcześniejszych

wcześniejszych

3.

3.

Ciągłość – stałość zmieniającej się wraz z

Ciągłość – stałość zmieniającej się wraz z

wiekiem osoby, mimo jakościowych

wiekiem osoby, mimo jakościowych

przekształceń w kolejnych stadiach

przekształceń w kolejnych stadiach

rozwojowych oraz stabilność różnic

rozwojowych oraz stabilność różnic

indywidualnych utrzymujących się w czasie

indywidualnych utrzymujących się w czasie

Cechy zmian rozwojowych

Cechy zmian rozwojowych

4. Stadialność – przejście od jednej formy do

4. Stadialność – przejście od jednej formy do

innej w koniecznej i niezmiennej sekwencji

innej w koniecznej i niezmiennej sekwencji

5. Związek ze specyficznością dziedziny

5. Związek ze specyficznością dziedziny

rozwoju –

rozwoju –

„

„

różne aspekty poznania są reprezentowane

różne aspekty poznania są reprezentowane

w mózgu przez wbudowane struktury,

w mózgu przez wbudowane struktury,

działające według własnych zasad, jako

działające według własnych zasad, jako

procesory określonego typu danych

procesory określonego typu danych

pochodzących ze środowiska (Jerry Fodor,

pochodzących ze środowiska (Jerry Fodor,

-modułowość 1983)

-modułowość 1983)

Czynniki rozwoju

Czynniki rozwoju

1.

1.

Zadatki biologiczne – genotyp,

Zadatki biologiczne – genotyp,

cechu wrodzone

cechu wrodzone

2.

2.

Środowisko

Środowisko

3.

3.

Wychowanie

Wychowanie

4.

4.

Aktywność podmiotu (Brzezińska,

Aktywność podmiotu (Brzezińska,

2000)

2000)



Jak zauważają Plomin i in. (2001)

Jak zauważają Plomin i in. (2001)

Genotyp możemy traktować w

Genotyp możemy traktować w

zasadzie jako program opisujący

zasadzie jako program opisujący

produkcję i regulację działania

produkcję i regulację działania

protein budujących nasze ciało.

protein budujących nasze ciało.



Fenotyp, z kolei jest funkcją

Fenotyp, z kolei jest funkcją

współdziałania wielu genów oraz

współdziałania wielu genów oraz

wzajemnych interakcji wyposażenia

wzajemnych interakcji wyposażenia

genetycznego i czynników

genetycznego i czynników

środowiskowych.

środowiskowych.



Korelacja genotypu i środowiska (rola

Korelacja genotypu i środowiska (rola

genów w ekspozycji na środowisko),

genów w ekspozycji na środowisko),

oznaczająca tendencję do

oznaczająca tendencję do

poszukiwania środowiska

poszukiwania środowiska

odpowiadającego zdeterminowanym

odpowiadającego zdeterminowanym

genetycznie cechom jednostki może

genetycznie cechom jednostki może

przybierać różne formy:

przybierać różne formy:

1.

1.

Pasywna

Pasywna

2.

2.

Reaktywna

Reaktywna

3.

3.

Aktywna

Aktywna



Interakcja genotyp-środowisko dotyczy

Interakcja genotyp-środowisko dotyczy

genetycznej wrażliwości na środowisko.

genetycznej wrażliwości na środowisko.



Środowisko optymalne dla osób z danym

Środowisko optymalne dla osób z danym

typem wyposażenia genetycznego nie

typem wyposażenia genetycznego nie

musi być korzystne dla jednostek o innym

musi być korzystne dla jednostek o innym

genotypie:

genotypie:

model „podatność-presja” (osoby

model „podatność-presja” (osoby

„podatne” ulegają większej „presji”)

„podatne” ulegają większej „presji”)

model „bioekologiczny” (rola czynników

model „bioekologiczny” (rola czynników

genetycznych w etiologii zaburzenia

genetycznych w etiologii zaburzenia

wzrasta w środowisku korzystnym)

wzrasta w środowisku korzystnym)

PIERWSI TEORETYCY

John Locke (1632 – 1704)

TABULA RASA – Zdanie łacińskie oznaczające

„czystą kartkę”, używane do opisu umysłu noworodka jako
nie zawierające żadnych wrodzonych umiejętności,
zainteresowań ani idei.

ENWIRONMENTALIZM – teoria, zgodnie z którą

rozwój człowieka można najlepiej wyjaśnić poprzez
analizę

doświadczeń

jednostki

oraz

wpływów

środowiska.

Jan Jakub Roussseau (1712 – 1778)

NATYWIZM - teoria głosząca, że rozwój człowieka

wynika głównie z wrodzonych procesów kierujących
pojawianiem

się

zachowań

w przewidywalny sposób.

Karol Darwin (1809 – 1882)

SELEKCJA NATURALNA - opisany przez K. Darwina

proces ewolucyjny, w którym cechy zwierzęcia pomagające
mu

w

adaptacji

do

środowiska

z

większym

prawdopodobieństwem

będą

przekazane

następnym

pokoleniom.

PIONIERZY PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

G. Stanley Hall (1846 – 1924

)

PSYCHOLOGIA GENETYCZNA – termin używany

przez G.S.H. na oznaczenie psychologii rozwojowej, która
podkreśla ewolucyjne podstawy rozwoju.

John B. Watson (1878 – 1958)

BEHAWIORYZM

–

teoria

psychologiczna

zaproponowana przez J.B.W., zgodnie z którą rozwój
człowieka wynika głównie z procesów warunkowania i
uczenia się.

METODA ODRUCHU WARUNKOWEGO – nazwa

nadana

przez

J.B.W.,

pawłowowskiemu

procesowi

warunkowania.

Zygmunt Freud (1856 – 1939)

LIBIDO – pojęcie używane przez Z.F. na oznaczenie

energii seksualnej, którą, według niego, posiada od
urodzenia każde dziecko i która przemieszcza się do
różnych części ciała w trakcie rozwoju.

STREFY EROGENNE - zgodnie z teorią rozwoju

psychoseksualnego F. – obszary ciała, do których wędruje
libido na poszczególnych etapach rozwoju. Dziecko
poszukuje przyjemności fizycznej w strefie erogennej, w
której mieści się libido.

Arnold Gessel (1880 – 1961

)

DOJRZEWANIE – procesy biologiczne, którym

niektórzy teoretycy przypisują główna odpowiedzialność za
rozwój człowieka.

NORMY

–

zestawienie

danych

ilościowych

obrazujące, w jakim wieku można spodziewać się
określonych osiągnięć rozwojowych.

Jean Piaget (1896 – 1980)

EPISTEMOLOGIA

GENETYCZNA

–

termin

wprowadzony przez J.P. na oznaczenie badania wiedzy
dzieci oraz jej zmian w trakcie rozwoju.

Jan Władysław Dawid (1859- 1914)

Jan Władysław Dawid (1859- 1914)

Redaktor Przeglądy Pedagogicznego.

Redaktor Przeglądy Pedagogicznego.

Prekursor psychologii wychowawczej.

Prekursor psychologii wychowawczej.

Propagator znaczenia psychologii dziecka

Propagator znaczenia psychologii dziecka

dla pedagogiki. Prowadził badania nad

dla pedagogiki. Prowadził badania nad

umysłowością dziecka.

umysłowością dziecka.

Józefa Joteyko (1866-1928)

Józefa Joteyko (1866-1928)

Prowadziła wykłady z psychologii

Prowadziła wykłady z psychologii

eksperymentalnej i pedagogicznej.

eksperymentalnej i pedagogicznej.

Redaktor Polskiego Archiwum Psychologii

Redaktor Polskiego Archiwum Psychologii

(potem: Psychologia Wychowawcza).

(potem: Psychologia Wychowawcza).

Prowadziła badania nad wczesnym

Prowadziła badania nad wczesnym

wykrywaniem zdolności u dzieci)

wykrywaniem zdolności u dzieci)

Stefan Baley (1885-1952)

Stefan Baley (1885-1952)

W 1928 r. założył na UW Katedrę

W 1928 r. założył na UW Katedrę

Psychologii Wychowawczej. Zajmował

Psychologii Wychowawczej. Zajmował

się problematyką okresu dorastania i

się problematyką okresu dorastania i

pomiarem testowym inteligencji.

pomiarem testowym inteligencji.

Stefan Szuman (1886-1972)

Stefan Szuman (1886-1972)

W 1928r. objął Katedrę Psychologii

W 1928r. objął Katedrę Psychologii

Pedagogicznej na UJ.

Pedagogicznej na UJ.

Prowadził liczne badania nad rozwojem

Prowadził liczne badania nad rozwojem

dziecka.

dziecka.

METODY BADAŃ W PSYCHOLOGII

BADANIA OPISOWE, OBSERWACYJNE

– badania oparte

tylko

na

obserwacji,

bez

prób

poszukiwania

systematycznych

związków

między

zmiennymi

(tu:

obserwacja człowieka w przeszłości - biografie dziecięce)

BADANIA KORELACYJNE

– badania określające korelację

między zmiennymi.

ZMIENNA – czynnik, który może przybierać różne

wartości.

KORELACJA – związek między dwiema zmiennymi

określony pod względem kierunku i siły:

• dodatnia – taka, w której zmienne zmieniają

się w tym samym kierunku

• ujemna – taka, w której zmienne zmieniają się

w przeciwnych kierunkach

BADANIA

EKSPERYMENTALNE

–

badanie

związku

pomiędzy zmiennymi, w którym badacz w sposób
systematyczny oddziałuje na którąś zmienną, obserwując
jak wpływa to na pozostałe zmienne.

•Zmienna

niezależna

–

zmienna

poddawana

systematycznej

manipulacji

•Zmienna zależna

– zmienna, na którą, zgodnie z

przypuszczeniem badacza – wpływa eksperymentalna
manipulacja zmienną niezależną

STUDIUM
PRZYPADKU

WYWIAD

BADANIE
ROZWOJU

BADANIE

PODŁUŻNE

(LONGITUDINALNE)

BADANIA POPRZECZNE

BADANIA SEKWENCYJNE (POPRZECZNO- PODŁUŻNE):

trzy strategie badań

trzy strategie badań

rok

badania

rok urodzenia

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1995

5

1996

6

5

1997

7

6

5

1998

8

7

6

5

1999

9

8

7

6

5

2000

10

9

8

7

6

5

2001

11

10

9

8

7

6

5

2002

12

11

10

9

8

7

6

5

BADANIA MIĘDZYKULTUROWE

BADANIA PORÓWNAWCZE – badania osobników różnych gatunków

psychoanaliza – twórcy

psychoanaliza – twórcy

Zygmunt Freud

Zygmunt Freud

(1856-1939)

(1856-1939)

Carl Gustaw Jung (1875-

Carl Gustaw Jung (1875-

1961)

1961)

Alfred Adler (1870–1937)

Alfred Adler (1870–1937)

TEORIE ROZWOJU W CIĄGU ŻYCIA

Teoria rozwoju

– struktura, którą konstruujemy po to,

aby wyjaśnić rozwój w ciągu życia.

TEORIE PSYCHOANALITYCZNE

Teoria

osobowości

i

rozwoju

psychoseksualnego

Sigmunta Freuda (1982/1916, 1975/1920) – model fazowy

psychoanaliza

psychoanaliza

narodziła się w klinikach

narodziła się w klinikach

psychiatrycznych i gabinetach

psychiatrycznych i gabinetach

psychoterapeutycznych;

psychoterapeutycznych;

świadomość to jedynie wierzchołek

świadomość to jedynie wierzchołek

góry lodowej – nacisk na

góry lodowej – nacisk na

nieświadomość;

nieświadomość;

ludźmi powodują nieświadome

ludźmi powodują nieświadome

impulsy, a sny i omyłki językowe

impulsy, a sny i omyłki językowe

wyrażają nieświadome pragnienia

wyrażają nieświadome pragnienia

funkcje superego

funkcje superego

hamowanie impulsów

hamowanie impulsów

id

id

•

dąży do zablokowania

dąży do zablokowania

popędów

popędów

id

id

na stałe

na stałe

przekonywanie

przekonywanie

ego,

ego,

by

by

zastępowało cele

zastępowało cele

realistyczne moralnymi

realistyczne moralnymi

dążenie do doskonałości

dążenie do doskonałości

poziomy świadomości

poziomy świadomości

świadomość

świadomość

przedświadomość

przedświadomość

nieświadomość

nieświadomość

mechanizmy obronne

mechanizmy obronne

nieświadome sposoby

nieświadome sposoby

negowania, fałszowania lub

negowania, fałszowania lub

zniekształcania

zniekształcania

rzeczywistości w celu

rzeczywistości w celu

zmniejszenia presji lęku na

zmniejszenia presji lęku na

ego

ego

wyparcie

– wypchnięcie obiektu poza

świadomość

projekcja

– mechanizm za pomocą

którego lęk moralny lub neurotyczny
zostaje przekształcony w strach

formacja reaktywna

– zastąpienie w

świadomości wzbudzającego lęk
impulsu jego przeciwieństwem

fiksacja

– zatrzymanie się na

wcześniejszym stadium rozwoju

regresja

– cofnięcie do

wcześniejszego stadium rozwoju

mechanizmy obronne:

mechanizmy obronne:

procesy odpowiedzialne za

procesy odpowiedzialne za

powstawanie

powstawanie

marzeń

marzeń

sennych

sennych

:

:

pozostałości dnia

pozostałości dnia

: materiał, jaki składa się na obrazy

: materiał, jaki składa się na obrazy

snów, nie jest całkowicie autonomiczny, ale zdradza

snów, nie jest całkowicie autonomiczny, ale zdradza

pochodzenie ze stanu czujności;

pochodzenie ze stanu czujności;

wyparcie

wyparcie

;

;

symbolizowanie

symbolizowanie

: przedstawienia źle przyjęte przez

: przedstawienia źle przyjęte przez

świadomość przechodzą do marzeń sennych

świadomość przechodzą do marzeń sennych

przełożone na obrazy symboliczne, których treść

przełożone na obrazy symboliczne, których treść

jawna jest nieszkodliwa;

jawna jest nieszkodliwa;

zagęszczenie

zagęszczenie

: kilka obrazów z życia rzeczywistego

: kilka obrazów z życia rzeczywistego

stapia się, dając we śnie początek jednemu

stapia się, dając we śnie początek jednemu

obrazowi;

obrazowi;

przemieszczenie

przemieszczenie

: w marzeniach sennych dany

: w marzeniach sennych dany

drobiazg z życia świadomego może nabrać bardzo

drobiazg z życia świadomego może nabrać bardzo

ważnej funkcji emocjonalnej, spostrzeganie zależne

ważnej funkcji emocjonalnej, spostrzeganie zależne

od innych zmysłów (dotykowe, termiczne, bolesne

od innych zmysłów (dotykowe, termiczne, bolesne

itp.) zostaje przełożone na obrazy wzrokowe

itp.) zostaje przełożone na obrazy wzrokowe

psychoanaliza Junga

psychoanaliza Junga

przeciwstawiał się

przeciwstawiał się

przypisywaniu zbyt wielkiej

przypisywaniu zbyt wielkiej

roli instynktowi seksualnemu,

roli instynktowi seksualnemu,

libido

libido

to niezróżnicowane

to niezróżnicowane

źródło energii życiowej

źródło energii życiowej

po zaspokojeniu potrzeb

po zaspokojeniu potrzeb

biologicznych, energia

biologicznych, energia

wykorzystywana jest na

wykorzystywana jest na

działalność kulturową

działalność kulturową

nieświadomość

nieświadomość

nieświadomość

nieświadomość

indywidualna

indywidualna



doświadczenia jednostki

doświadczenia jednostki

początkowo świadome,

początkowo świadome,

które zostały wyparte

które zostały wyparte

nieświadomość kolektywna

nieświadomość kolektywna



genetycznie przekazywana

genetycznie przekazywana

jednostkom

jednostkom



jej jednostkami są

jej jednostkami są

archetypy

archetypy

archetypy

archetypy

animus

animus

– archetyp męski u kobiety

– archetyp męski u kobiety

anima

anima

– archetyp żeński u

– archetyp żeński u

mężczyzny

mężczyzny

persona

persona

– maska, którą przyjmuje

– maska, którą przyjmuje

jednostka w odpowiedzi na

jednostka w odpowiedzi na

konieczność dostosowania się do

konieczność dostosowania się do

obyczajów i tradycji społecznych,

obyczajów i tradycji społecznych,

rola społeczna odgrywana w życiu

rola społeczna odgrywana w życiu

cień

cień

–

–

uosobienie zwierzęcej strony

uosobienie zwierzęcej strony

ludzkiej natury

ludzkiej natury

cechy człowieka wg

cechy człowieka wg

Adlera

Adlera



wyjątkowość;

wyjątkowość;



jasna świadomość;

jasna świadomość;



zdolność do panowania nad

zdolność do panowania nad

własnym życiem;

własnym życiem;



możność kształtowania własnej

możność kształtowania własnej

osobowości;

osobowości;

"

"

Każda jednostka reprezentuje zarówno

Każda jednostka reprezentuje zarówno

jedność osobowości, jak i indywidualne

jedność osobowości, jak i indywidualne

ukształtowanie tej jedności. Zatem

ukształtowanie tej jedności. Zatem

jednostka jest zarówno obrazem, jak i

jednostka jest zarówno obrazem, jak i

artystą. Jest twórcą własnej osobowości".

artystą. Jest twórcą własnej osobowości".

Psychospołeczna teoria rozwoju Erika Eriksona

(1950.....1982) – model fazowy

Proces socjalizacji dziecka w danej kulturze dokonuje

się

stopniowo,

w miarę przechodzenia przez jednostkę przez osiem,
genetycznie zdeterminowanych

STADIÓW ROZWOJU

PSYCHOSPOŁECZNEGO

.

Istotną kwestią jest rozwój ego i zdolności ego do
rozwiązywania

serii

kryzysów,

które

napotyka

jednostka w ciągu swego życia. W każdym stadium
życia kryje się kryzys powiązany w określony sposób z
jakimś elementem w społeczeństwie.
Każdy okres rozpoczyna się uświadomieniem sobie
przez jednostkę problemu jako pewnego zadania
rozwojowego. Następnie przechodzi się fazę kryzysu,
którą

charakteryzuje

podatność

na

działanie

czynników zewnętrznych, zarówno pozytywnych jak i
negatywnych. Stadium kończy się rozwiązaniem
(pomyślnym

lub

niepomyślnym)

problemu

i ukształtowaniem się funkcji oddziałującej na dalszy
rozwój.

ZASADA EPIGENEZY

– wszystko to, co wzrasta, wzrasta

zgodnie
z podstawowym planem powstawania części, z których
każda

wykształca

się

w specyficznym dla siebie czasie i dominuje tak długo,
dopóki nie powstaną pozostałe części, aby utworzyć
funkcjonalną całość.

Stadia rozwoju psychospołecznego wg.

Ericka Eriksona

1.Zaufanie lub nieufność (1 r.ż.)
2.Autonomia lub wstyd i zwątpienie (2-3

r.ż.)

3.Inicjatywa lub poczucie winy (4-5 r.ż)
4.Przedsiębiorczość lub poczucie niższości

(6-11 r.ż.)

5.Tożsamość

lub

rozproszenie

ról

(dorastanie, 12-18 r. ż)

6.Intymność lub samotność (wczesna

dorosłość, 20-30-35 lat)

7.Produktywność lub stagnacja (średnia

dorosłość, 35-40-64 lata)

8.Integracja lub rozpacz (późna dorosłość ,

65+ lat)

TEORIE UCZENIA SIĘ

Uczenie się

– względnie stałe zmiany w zachowaniu

wynikające z ćwiczenia lub doświadczenia.

Analiza zachowania Frederica Skinnera (1951 – 1953) –
model liniowy

ODRUCH

– biologicznie uwarunkowany związek między

określonym bodźcem a określoną, niezawodnie przez ten
bodziec wywoływaną reakcją.

WARUKOWANIE INSTRUMENTALNE

– forma uczenia się, w

której

prawdopodobieństwo

wystąpienia

zachowania

sprawczego (instrumentalnego) zmienia się wskutek jego
wzmacniających lub karzących konsekwencji.

ZACHOWANIA

SPRAWCZE

–

zachowania

dowolne

kontrolowane przez swoje konsekwencje.

behawioryzm

behawioryzm

S

S

R

R

(stimulus)

(reaction)

determinizm środowiskowy

determinizm środowiskowy

środowisko jest układem

środowisko jest układem

aktywnym

aktywnym

człowiek jest układem

człowiek jest układem

reaktywnym, którym nie

reaktywnym, którym nie

kierują wewnętrzne

kierują wewnętrzne

motywy i dążenia

motywy i dążenia

założenia behawiorystów

założenia behawiorystów

uczenie

uczenie

się to przyswajanie nowego

się to przyswajanie nowego

zachowania i ma

zachowania i ma

charakter uniwersalny

charakter uniwersalny

,

,

pozwalający na wyjaśnienie złożonych

pozwalający na wyjaśnienie złożonych

procesów

procesów

ogólne prawa

ogólne prawa

S

S





R

R

, można wykryć

, można wykryć

posługując się wyłącznie

posługując się wyłącznie

metodą

metodą

eksperymentalną

eksperymentalną

badania prowadzone na

badania prowadzone na

zwierzętach

zwierzętach

stały

stały

się podstawą badań

się podstawą badań

psychologicznych

psychologicznych

na

na

te same bodźce

te same bodźce

ludzie

ludzie

różnie

różnie

reagują

reagują

ta sama reakcja pojawia się pod wpływem

ta sama reakcja pojawia się pod wpływem

różnych bodźców, co ułatwia

różnych bodźców, co ułatwia

manipulowanie człowiekiem

manipulowanie człowiekiem

prawo efektu

prawo efektu

zachowanie, które w danej sytuacji

zachowanie, które w danej sytuacji

wywołuje

wywołuje

odczucie zadowolenia

odczucie zadowolenia

,

,

zostaje

zostaje

skojarzone z tą sytuacją i jeśli w

skojarzone z tą sytuacją i jeśli w

przyszłości sytuacja ta się powtórzy, to

przyszłości sytuacja ta się powtórzy, to

wzrasta prawdopodobieństwo

wzrasta prawdopodobieństwo

, iż

, iż

powtórzone

powtórzone

zostanie także zachowanie

zostanie także zachowanie

jeżeli natomiast w danej sytuacji

jeżeli natomiast w danej sytuacji

zachowanie wywoła

zachowanie wywoła

odczucie

odczucie

dyskomfortu

dyskomfortu

,

,

to

to

spada

spada

prawdopodobieństwo powtórzenia

prawdopodobieństwo powtórzenia

się

się

tego zachowania w podobnych warunkach

tego zachowania w podobnych warunkach

w przyszłości

w przyszłości

WZMOCNIENIE

– konsekwencja zachowania zwiększająca

prawdopodobieństwo jego ponownego wystąpienia:

pozytywne

–

wzmacniająca

konsekwencja

zachowania, która polega na wystąpieniu po nim czegoś
przyjemnego;

negatywne

–

wzmacniająca

konsekwencja

zachowania, która polega na usunięciu po nim czegoś
nieprzyjemnego.

KARA

–

konsekwencja

zachowania

zmniejszająca

prawdopodobieństwo jego ponownego wystąpienia:

pozytywna

– karząca konsekwencja zachowania,

która

polega

na

wystąpieniu

po

nim

czegoś

nieprzyjemnego;

negatywna

– karząca konsekwencja zachowania,

która polega na usunięciu po nim czegoś przyjemnego.

Teoria społecznego uczenia się Alberta Bandury (1963) –
model liniowy

Na zachowanie ma wpływ głównie obserwowanie i

naśladowanie innych ludzi.

Uczenie się obserwacyjne

– forma uczenia się, w

której zachowanie obserwatora ulega zmianie w wyniku
obserwowania modela.

TEORIE ETOLOGICZNE

ETOLOGIA – badanie rozwoju z perspektywy ewolucyjnej.

Konrad Lorenz i Niko Tinbergen – Nobel 1973

Modalny wzorzec działania (stały wzorzec działania)

–

sekwencja zachowań wywoływana przez specyficzny bodziec.

Wrodzony mechanizm wyzwalający

– bodziec, który

uruchamia wrodzoną sekwencję, czy wzorzec zachowań.

Okres krytyczny (sensytywny)

– czas, w którym

określone, zachodzące w środowisku zdarzenie będzie
wywierało największy wpływ na rozwijający się organizm.

Etologiczna koncepcja przywiązania Bowlby’ego (1969,
1973, 1980)

–

znaczenie jakości wczesnych relacji społecznych dla
późniejszego rozwoju

–

okresy sensytywne

–

nisza bezpieczeństwa

PRZYWIĄZANIE- długotrwały, emocjonalny związek z

konkretna osoba

Podstawowy opiekun

– osoba, zwykle matka, z którą

dziecko nawiązuje główną relację przywiązania.

Synchronia interakcyjna

– gładkie, wzajemne przeplatanie

się zachowań matki i dziecka.

Uczucia macierzyńskie

– przywiązanie emocjonalne matki

do dziecka, które pojawia się na krótko po porodzie.

Cechy przywiąznia

Selektywność
Poszukiwanie

fizycznej

bliskości

Komfort i bezpieczeństwo
Lek separacyjny

Etapy rozwoju przywiązania

1. Faza przedprzywiązaniowa

Selektywność percepcyjna
Zachowania sygnałowe

2. Przywiązanie w trakcie tworzenia (2-7 m.ż)

3. Wyraźnie ukształtowane przywiązanie (do około 2 r.

ż)

4. Związek celowy (charakteryzuje się zdolnością obu

partnerów do planowania swych działań pod kątem
własnych celów przy jednoczesnym uwzględnieniu celów
drugiej osoby)

Wewnętrzne struktury operacyjne- str. umysłowe

przenoszące w okres dorosłości doświadczenia związane z
przywiązaniem –

Rodzaje przywiązania (Mary Ainsworth – 1978) (12-18

m. ż)

1.Bezpieczne- umiarkowane skłonności do szukania

bliskości z matką; niepokój; ciepłe powitanie

2.Pozabezpieczne- unikanie – unikanie, brak wyraźnego

zaniepokojenia po zniknięciu matki

3.Pozabezpieczne-

opór-

silne

zaniepokojenie

nieobecnościa matki, szukanie bliskości i unikanie (na
zmianę)

4.Zdezorganizowane – brak spójnych systemów radzenia

sobie ze stresem, sprzeczne zachowania względem matki,
lek i zagubienie w kontaktach z nią

TEORIE HUMANISTYCZNE

Teoria samorealizacji Abrahama Maslowa (1968, 1970) –
model sekwencyjny

Każdy człowiek jest motywowany do

osiągnięcia unikalności oraz do

pełnego rozwoju własnych

możliwości, zdolności i talentów. Aby

osiągnąć samorealizację należy

najpierw zaspokoić wszystkie

potrzeby podstawowe

.

USA, rok 1963

USA, rok 1963

Gordon Allport

Gordon Allport

Charlotte B

Charlotte B

ü

ü

hler

hler

George Kelly

George Kelly

Carl Rogers

Carl Rogers

Amerykańskie

Amerykańskie

Towarzystwo

Towarzystwo

Psychologii

Psychologii

Humanistycznej

Humanistycznej

ograniczenia

ograniczenia

psychoanalizy i behawioryzmu

psychoanalizy i behawioryzmu

irracjonalizm

irracjonalizm

redukcjonizm

redukcjonizm

twórczość

twórczość

miłość

miłość

Ja

Ja

obiektywność

obiektywność

autonomia

autonomia

tożsamość

tożsamość

odpowiedzialność,

odpowiedzialność,

zdrowie psychiczne

zdrowie psychiczne

trzecia siła

trzecia siła

psychologia humanistyczna

psychologia humanistyczna

główna idea

główna idea

możliwość wyjścia poza ograniczenia

możliwość wyjścia poza ograniczenia

behawiorystycznego i psychoanalitycznego

behawiorystycznego i psychoanalitycznego

wyjaśniania aspiracji człowieka

wyjaśniania aspiracji człowieka

konieczność wniknięcia w światopogląd,

konieczność wniknięcia w światopogląd,

by móc "ujrzeć świat człowieka jego oczami"

by móc "ujrzeć świat człowieka jego oczami"

na potrzeby dalszego rozwijania odpowiedzialności,

na potrzeby dalszego rozwijania odpowiedzialności,

wyboru samo tworzenia się, autonomii, i tożsamości

wyboru samo tworzenia się, autonomii, i tożsamości

założenia

założenia

psychologii humanistycznej

psychologii humanistycznej

człowiek to nie suma
elementów składowych
unikalna natura człowieka
wyraża się poprzez jego bycie
w związku z innymi
człowiek jest samoświadomy
człowiek ma możliwość
wyboru
człowiek jest bytem
intencjonalnym

główni przedstawiciele:

główni przedstawiciele:

Carl Rogers

Carl Rogers

Abraham Maslow

Abraham Maslow

samoocena

samoocena

uogólniona postawa

uogólniona postawa

ewaluatywna

ewaluatywna

w stosunku do samego siebie,

w stosunku do samego siebie,

wpływa na nastrój,

wpływa na nastrój,

modyfikuje zachowania

modyfikuje zachowania

wywiera silny wpływ na pewien

wywiera silny wpływ na pewien

zakres zachowań osobistych i

zakres zachowań osobistych i

społecznych

społecznych

kształtowanie się

kształtowanie się

samooceny

samooceny

czynniki:

czynniki:

opinie i oceny, jakie

opinie i oceny, jakie

jednostka

jednostka

o sobie słyszy

o sobie słyszy

odnoszone sukcesy i

odnoszone sukcesy i

doznawane niepowodzenia

doznawane niepowodzenia

porównywanie siebie z

porównywanie siebie z

innymi

innymi

hierarchia potrzeb

hierarchia potrzeb

im wyższa potrzeba, tym mniejsze ma znaczenie dla

im wyższa potrzeba, tym mniejsze ma znaczenie dla

biologicznego przetrwania, tym bardziej może być

biologicznego przetrwania, tym bardziej może być

opóźniona jej gratyfikacja i tym łatwiej potrzeba ta

opóźniona jej gratyfikacja i tym łatwiej potrzeba ta

na trwałe zanika

na trwałe zanika

życie na poziomie wyższych potrzeb oznacza większą

życie na poziomie wyższych potrzeb oznacza większą

sprawność biologiczną, długowieczność, mniej

sprawność biologiczną, długowieczność, mniej

chorób, lepszy sen, apetyt

chorób, lepszy sen, apetyt

wyższe potrzeby są subiektywnie odczuwane jako

wyższe potrzeby są subiektywnie odczuwane jako

mniej naglące

mniej naglące

zaspokojenie wyższych potrzeb prowadzi do bardziej

zaspokojenie wyższych potrzeb prowadzi do bardziej

pożądanych subiektywnie rezultatów, tj. głębszego

pożądanych subiektywnie rezultatów, tj. głębszego

szczęścia, większej

szczęścia, większej

pogody ducha i bogatszego

pogody ducha i bogatszego

życia wewnętrznego

życia wewnętrznego

osoby, które mają zaspokojone zarówno potrzeby

osoby, które mają zaspokojone zarówno potrzeby

niższe, jak i wyższe, przypisują większą wartość

niższe, jak i wyższe, przypisują większą wartość

potrzebom wyższym

potrzebom wyższym

dążenie do zaspokojenia i gratyfikacja wyższych

dążenie do zaspokojenia i gratyfikacja wyższych

potrzeb ma pożądane konsekwencje społeczne

potrzeb ma pożądane konsekwencje społeczne

TEORIE EKOLOGICZNE

Podejście do badania rozwoju akcentujące konieczność

rozpatrywania go na tle środowiska

Teoria systemów ekologicznych Urie Bronfenbrennera
(1979.....1989)

Aby w pełni zrozumieć rozwój należy brać pod uwagę

interakcję między cechami indywidualnymi człowieka a
jego otoczeniem (poszczególnymi warstwami składającymi
się na środowisko).

Wpływ transakcyjny

– dwukierunkowa reakcja, za

pośrednictwem której różne osoby wpływają wzajemnie na
swoje zachowania.

MIKROSYSTEM

–

najbliższy

człowiekowi

system

środowiskowy – rodzina, szkoła, miejsce pracy.

MEZOSYSTEM

– wzajemne relacje między

mikrosystemami.

EGZOSYSTEM

– systemy społeczne, które mogą wpływać

na człowieka, choć nie uczestniczy on w nich bezpośrednio
– np. władze lokalne.

MAKROSYSTEM

– kultura i podkultura, w której żyje

człowiek

Kulturowo-historyczne teorie rozwoju
Lew S. Wygotski (1924-1934)

W rozwoju człowieka można wyróżnić dwa

procesy:

1.naturalne,

ukształtowane

w

filogenezie,

których rozwój w toku ontogenezy związany jest z
procesami dojrzewania biologicznego organizmu,
ukształtowanego przez ewolucję; (f. elementarne)

2.Wyższe funkcje psychiczne, które powstały w

toku

rozwoju

historycznego

i kształtują się w ontogenezie dzięki przyswajaniu
kultury.

KULTURA TWORZY SZCZEGÓLNE FORMY

ZACHOWANIA SIĘ, ZMIENIA PRZEBIEG FUNKCJI
PSYCHICZNYCH, NADBUDOWUJE NOWE PIĘTRA
W ROZWIJAJĄCYM SIĘ SYSTEMIE ZACHOWANIA
CZŁOWIEKA

Rozwój człowieka ma charakter zapośredniczony;
zachodzi

w

toku

przyswajania

dorobku

kulturowego w postaci kulturowych środków
pomocniczych – narzędzi wytworzonych przez
pokolenia ( m.in. dzieł sztuki, literatury).
Język jako szczególne narzędzie

Mowa wewnętrzna – szczególnym punktem w
rozwoju dziecka

Interioryzacja i eksterioryzacja

Strefa Najbliższego Rozwoju – w niej mieszczą się
te zadania i czynności, które dziecko jest w stanie
wykonać przy pomocy dorosłego

Nauczanie powinno poprzedzać rozwój

Specyfika rozwoju psychicznego człowieka

wywodzi się stąd, iż dokonuje się on w

stałym współdziałaniu z ludzkim światem

społecznym i kulturowym, ukształtowanym

przez proces historyczny i przenoszącym

dorobek pokoleń poprzednich, który w

dostępnej części – jest przedmiotem

przyswajania przez jednostkę w toku

ontogenezy.

Michael Tomasello (2002)

Koncepcja transmisji kulturowej – przekaz

społeczny lub kulturowy

Kumulatywna ewolucja kulturowa – tradycje

kulturowe i wytwory człowieka akumulują
modyfikacje w czasie w sposób, jakiego nie
znajdziemy u żadnego innego gatunku zwierząt.

Kulturowe formy uczenia się wg Tomasello,

Kruger i Ratner (1993):

•uczenie się poprzez naśladowanie
•uczenie się dzięki instrukcji
•uczenie się kolaboratywne

Istoty ludzkie posiadają biologicznie

odziedziczoną zdolność do życia w kulturze.

Zdolność do rozumienia osobników tego samego

gatunku jako istot intencjonalnych i posługujących

się umysłem „tak jak ja”, zaczyna wyłaniać się

około dziewiątego miesiąca życia.

Wg Tomasello:

W swym naturalnym środowisku naczelne, poza

ludźmi:

•nie

wskazują

i

nie

wykonują

gestów

skierowanych

na

obiekty

zewnętrzne

i inne osobniki;

•nie

przytrzymują

przedmiotów

w

celu

pokazania ich innym osobnikom;

•nie próbują prowadzić innych osobników w

jakieś miejsce po to, by im coś pokazać;

•nie ofiarowują w sposób aktywny przedmiotów

innym osobnikom, np. podając je;

•nie

uczą

innych

osobników

w

sposób

intencjonalny

.

Uczenie się kulturowe

DECENTRACJA

Podstawą rozumienia intencji – zdolność do decentracji

(Bruner, 1989, Kurcz, 2000)

Intencje komunikacyjne

PRAGMATYKA

DECENTRACJA

TEORIE UMYSŁU

Poznawczo

–

rozwojowy

model

Jeana

Piageta

(1966.......1981) – model fazowy

Stadia rozwoju

SENSORYCZNO - MOTORYCZNE:

1. Ćwiczenie odruchów (od ur. do 1 m-ca)
2. Rozwijanie schematów (1- 4 m-ce)
3. Odkrywanie procedur (4 – 8 m-cy)
4. Intencjonalne zachowanie (8 – 12 m-cy)
5. Nowość i eksploracja (12 – 18 m-cy)
6. Reprezentacje umysłowe (18 – 24 m-ce)

Wiedza oparta jest wówczas na fizycznych interakcjach

z

ludźmi

i przedmiotami. Słabe odróżnianie pomiędzy sobą a
środowiskiem. Pod koniec – wykształcenie pojęcia stałości
przedmiotu.

Reprezentacje umysłowe- reprezentacje

Reprezentacje umysłowe- reprezentacje

przedmiotów i działań, które zastępują

przedmiotów i działań, które zastępują

realne czynności i obiekty (schematy

realne czynności i obiekty (schematy

poznawcze).

poznawcze).

Dowodami na ich występowanie są:

Dowodami na ich występowanie są:

1.

1.

Naśladownictwo odróżnicowane (pod

Naśladownictwo odróżnicowane (pod

nieobecność modela)

nieobecność modela)

2.

2.

Zabawa symboliczna

Zabawa symboliczna

3.

3.

Posługiwanie się mową

Posługiwanie się mową

4.

4.

Wewnętrzne rozwiązywanie problemów

Wewnętrzne rozwiązywanie problemów

drogą inwencji lub wglądu

drogą inwencji lub wglądu

PRZEDOPERACYJNE (2 – 6 lat)

Miejsce

przedmiotów

i

realnych

zachowań

zaczynają wówczas zajmować symbole i czynności
umysłowe. Rozwój języka i pojęć. Dziecko jest w dużym
stopniu egocentryczne. W myśleniu dominuje animizm.
Przed końcem stadium – wyraźny wzrost częstości
posługiwania

się

obrazami

umysłowymi

w

celu

odzwierciedlenia świata. Brak rozumienia zasady stałości.

OPERACJI KONKRETNYCH (7 –11 lat)

Rozumienie

prawa

stałości

i

odwracalności

operacji umysłowych. Operacje umysłowe umożliwiają
wówczas logiczne rozwiązywanie problemów związanych z
konkretnymi

przedmiotami.

Obiekty

mogą

być

klasyfikowane i porządkowane w serie ze względu na
określoną cechę. Brak umiejętności rozwiązywania
problemów abstrakcyjnych.

OPERACJI FORMALNYCH (ok. 12 r. ż.)

Operacje umysłowe wyższego rzędu umożliwiają

logiczne rozumowanie dotyczące nie tylko konkretnych
przedmiotów, ale także pojęć abstrakcyjnych i wydarzeń
hipotetycznych.

FUNKCJE

– wrodzone mechanizmy biologiczne, takie same

dla

wszystkich

i niezmienne w ciągu całego naszego życia. Celem tych
funkcji

jest

konstruowanie

wewnętrznych

struktur

poznawczych.

STRUKTURY

– termin określający wzajemnie powiązane ze

sobą systemy wiedzy, które leżą u podłoża inteligentnego
zachowania i ukierunkowują je.

SCHEMATY

– struktury poznawcze, dzięki którym

jednostki przystosowują się intelektualnie do otoczenia i
organizują je.

ORGANIZACJA

– tendencja do integrowania wiedzy we

wzajemnie powiązane struktury poznawcze.

ASYMILACJA

– proces poznawczy, dzięki któremu

nowe treści percepcyjne, motoryczne czy pojęciowe
włączane są do istniejących

schematów lub

wzorów zachowania.

AKOMODACJA

– tworzenie nowych schematów lub

modyfikacja

starych.

W

obydwu

przypadkach

skutkiem jest zmiana lub rozwój

struktur

poznawczych (schematów).

ADAPTACJA

– tendencja do dostosowywania się do

środowiska w sposób sprzyjający przetrwaniu.

KONSTRUKTYWIZM

– twierdzenie Piageta, że dziecko

aktywnie tworzy swoją wiedzę, a nie biernie odbiera ją z
otoczenia.

Rozwój

ontogenetyczny

ROZWÓJ PRENATALNY

Zapłodnienie

Zygota

(od zapł. do 2 tyg.)

–tworzą się wszystkie ważniejsze struktury zewn. i wewn.

–endoderma {z niej: organy wewnętrzne i gruczoły}

–ektoderma {z niej: układ nerwowy, sensoryczne części

oka, nosa i ucha,

skóry, włosów}

–mezoderma {z niej: mięśnie, chrząstki, kości, serce,

narządy

płciowe

i niektóre gruczoły}

Okres embrionalny (od 3 tyg. do 8 tyg.)

–3 tydz. – zaczątek serca i układu krwionośnego

–4 tydz. – zaczynają kształtować się kończyny dolne i

górne, tworząc małe

wyrostki

–5 tydz. – szybki rozwój głowy i mózgu

–6 tydz. – można rozpoznać łokcie, palce, oczy, uszy,

występuje

reakcja

niespecyficzna

na

bodźce

dotykowe

–8 tydz. – wszystkie struktury wewn. i zewn. zostały już

ukształtowane

Okres płodowy (od 9 do 38 tyg. ciąży)

–wzrost i dalszy rozwój systemu narządów
–pierwsze nieregularne fale mózgowe pojawiają się

między 3 a 7 m-cem ż. pł.

–w 4 m-cu ż. pł. pojawiają się niespecyficzne reakcje

związane

z podrażnieniem, reakcje na bodźce słuchowe i na światło
–w 7 m-cu ż. pł. zachodzi i postępuje mielinizacja włókien

układu nerwowego

–od 6 m-ca ż. pł. płód bywa w stanie snu i czuwania
–w 8 m-cu ż. pł. pojawiają się marzenia senne

Poród

– 266 dzień ciąży

NOWORODEK (1 m-c życia)

SKALA APGAR

– procedura pozwalająca określić ogólną

kondycję noworodka.

Pomiary:

1. ok. 1 min. po
urodzeniu
2. ok. 5 min po
urodzeniu

Pięć oznak życia:

1.Czynność serca
2.Czynność

oddechu

3.Napięcie mięśni
4.Odruchy
5.Zabarwienie

skóry

Max. = 10 pkt.
7-10 pkt. – stan dobry
4-6 pkt. – należy dostarczyć tlen i
ponownie oczyścić drogi oddechowe
0-3 pkt. – stan krytyczny, noworodek
wymaga

natychmiastowych

zabiegów specjalnych

Stany

aktywności

(Wolff,

1966)

- głęboki sen
- lekki sen
- drzemanie
- bierne czuwanie
- aktywne czuwanie
- płacz

Noworodek funkcjonuje w cyklu aktywnego i spokojnego
snu, który powtarza się co 50- 60 min. Skoordynowany z
cyklem czuwania co 3-4 godz.

Odruchy

– automatyczne stereotypowe reakcje na

specyficzny bodziec:
- poszukiwania piersi
- chwytny
- Moro
- toniczno – szyjny
- kroczenia

widzi

– na 21 cm, rozróżnia jednolitą barwę szarą od biało-

czarnych pasków (szer. 2,5 cm), rozróżnia barwy czerwony
– zielony, trójwymiarowość

słyszy

– po urodzeniu ( 5 dni rozpoznaje głos matki)

Wiek Niemowlęcy i poniemowlęcy

2 kategorie rozwoju motorycznego:

1. lokomocja i rozwój postawy
2. manipulacja

LOKOMOCJA

– przemieszczanie się jednostki w przestrzeni.

ROZWÓJ POSTAWY

– wzrastająca zdolność dziecka do

kontrolowania części własnego ciała, przede wszystkim
tułowia i głowy.

MANIPULACJA

– zdolność do używania rąk w celu

chwytania przedmiotów i obracania nimi.

Postęp w zdobywaniu sprawności jest podporządkowany 2 ogólnym zasadom:

– kontrola nad ciałem rozwija się zgodnie z kierunkiem

cefalokaudalnym (głowowo-ogonowym)

– rozwój odbywa się w kierunku

proksymodystalnym

(od

centrum ku obwodowi)

WIEK NIEMOWLĘCY I PONIEMOWLĘCY

ROZWÓJ POZNAWCZY wg Piageta:

Stadium sensoryczno-motoryczne:

1. Ćwiczenie odruchów (od ur. do 1 m-ca)

2.

Rozwijanie schematów (1- 4 m-ce)

– pierwotne

reakcje okrężne: powtarzanie przyjemnego rodzaju
zachowania związanego z odruchem (np. schemat ssania).
Umiejętność koordynowania tego co się widzi i tego
czego się dotyka.

3. Odkrywanie procedur (4 – 8 m-cy)

– wtórne

reakcje okrężne: odtwarzanie interesujących zjawisk,
które mogły zdarzyć się przypadkowo.

4. Intencjonalne zachowanie (8 – 12 m-cy)

–

zachowanie, w którym cel istnieje wcześniej niż działanie
wybrane dla jego osiągnięcia. Pojawia się POJĘCIE
STAŁOŚCI PRZEDMIOTU – wiedza, że przedmioty istnieją
stale, niezależnie od naszego kontaktu percepcyjnego z
nimi.

5. Nowość i eksploracja (12 – 18 m-cy)

– dziecko

potrafi odkrywać zupełnie nowe rozwiązania poprzez
bardzo

aktywne

działanie

metodą

prób

i błędów.

6. Reprezentacje umysłowe (18 – 24 m-ce)

–

wykorzystanie symboli do obrazowania i oddziaływania w
umyśle na świat – wykrywanie nowych sposobów działania
za pomocą kombinacji myślowych.

Dzieci wieku 20-24 m.ż nie radzą sobie z podwójną
reprezentacją (J. DeLoache, 2003)

EGOCENTRYZ
M

PAMIĘĆ I UCZENIE SIĘ

Pamięć rozpoznawcza – w pierwszych miesiącach życia (3. m.
niemowlęta- związek między zdarzeniami- 2-8 dni, po 14
dniach- zacieranie)
Pamięć utajona (implicite)- 6.m-c (po 2 latach)

Drugi i trzeci r. ż. to okres, w którym

Drugi i trzeci r. ż. to okres, w którym

powstają pierwsze skrypty zdarzeń, a

powstają pierwsze skrypty zdarzeń, a

więc

dziecko

porządkuje

swoje

więc

dziecko

porządkuje

swoje

doświadczenia

doświadczenia

w

formie

schematów

sekwencji

w

formie

schematów

sekwencji

wydarzeń

wydarzeń

w danym kontekście, a zachowanie

w danym kontekście, a zachowanie

dzieci

dzieci

w sytuacjach tzw. rutynowych dowodzą,

w sytuacjach tzw. rutynowych dowodzą,

że doskonale pamiętają kolejno po sobie

że doskonale pamiętają kolejno po sobie

występujące czynności i działania osób

występujące czynności i działania osób

(Nelson, 1989)

(Nelson, 1989)

ROZWÓJ
SPOŁECZNY

W 42 minucie życia (Melzoff, Moore, 1989) - czynności
naśladowcze mimiki dorosłego.

Już kilka godzin po urodzeniu niemowlęta wolą patrzeć na
twarz ludzką niż na jakieś inne wzory. Wolą widok ludzi
oraz ludzkie głosy od większości bodźców percepcyjnych
tego rodzaju (Sherrod, 1981). Potrafią dokonywać
subtelnych rozróżnień między twarzami (Nelson, 1987) i
głosami (DeCasper,, 1980; DeCasper, Spence, 1986).

Część badaczy (Baron-Cohen, 1995; Baron-Cohen, Ring,
1994; Leslie, 1994) uważa, że umiejętność rozumienia i
przewidywania zachowań innej osoby ma wrodzone,
biologiczne, modułowe podstawy.

Inni ludzie są dla dziecka źródłem informacji jak
zachowywać się wobec nowych przedmiotów (naśladowanie
w 9. m. ż.)

9.m.ż. – rozumienie innych jako istot intencjonalnych,
rozumienie siebie jako istoty intencjonalnej
Podmioty intencjonalne to istoty ożywione, które stawiają
sobie cele i dokonują wyborów spośród zachowań będących
środkami do osiągania tych celów.

9-12 m.c.

9-12 m.c.

-

Podążanie za wzrokiem innych

Podążanie za wzrokiem innych

ludzi

ludzi

-

Wspólne zaangażowanie w

Wspólne zaangażowanie w

stosunkowo długie ciągi

stosunkowo długie ciągi

interakcji społecznych,

interakcji społecznych,

upośrednionych przez przedmioty

upośrednionych przez przedmioty

-

Odniesienie społeczne

Odniesienie społeczne

-

Uczenie się przez naśladownictwo

Uczenie się przez naśladownictwo

EMOCJE

Wewnętrzne reakcje bądź odczucia, które mogą być bądź
pozytywne bądź negatywne.

* zainteresowanie – noworodek
* wstręt– noworodek
* uśmiech – 3, 4 tydz. ż.
* smutek, złość – 3, 4 m-ce
* strach – 7 m-c
* nieśmiałość, wstyd – pow.1 r.ż.
* duma, poczucie winy, zakłopotanie – 2,3 r.ż.

•

pon. 6 tyg. ż. – brak rozpoznania mimicznych wyrazów

emocji.

•

ok. 6 tyg. ż. – pierwsze oznaki różnicowania (bez

rozpoznawania stanu)

•

ok. 6 m-ca ż. – dzieci zaczynają wyrażać tę samą emocję

co twarz, na którą patrzą. Preferują niektóre mimiczne
przejawy emocji.

•

wiek

poniemowlęcy

–

przyrost

zdolności

do

kontrolowania

emocji

–

także

poprzez

wzrost

umiejętności społecznych

•

2 – 3 r. ż. – umiejętność wpływania na emocje innych

Rozpoznawanie emocji

Stadia rozwoju empatii (Hoffman, 2006)

Stadia rozwoju empatii (Hoffman, 2006)

1.

1.

Empatia globalna (do ok. 6 m.ż.) – dziecko

Empatia globalna (do ok. 6 m.ż.) – dziecko

reaguje natychmiastowym reaktywnym

reaguje natychmiastowym reaktywnym

płaczem

płaczem

2.

2.

Empatia egocentryczna (pod koniec 1-go r.

Empatia egocentryczna (pod koniec 1-go r.

ż.)- oprócz płaczu dziecko podejmuje

ż.)- oprócz płaczu dziecko podejmuje

działania mające na celu zmniejszenie

działania mające na celu zmniejszenie

własnego cierpienia

własnego cierpienia

3.

3.

Empatia pseudoegocentryczna (2-gi r. ż) –

Empatia pseudoegocentryczna (2-gi r. ż) –

udzielanie pomocy cierpiącym w formie jaką

udzielanie pomocy cierpiącym w formie jaką

stosuje się do siebie

stosuje się do siebie

4.

4.

Pierwsze zdolności empatii właściwej (ok.

Pierwsze zdolności empatii właściwej (ok.

18 m.ż.)

18 m.ż.)

lokomocja

manipulacja

emocje i

zachowania

społeczne

mowa

1 m-

c

Odwraca głowę

leżąc na brzuchu

Odruch chwytny

Krzyk, dźwięki

nieartykułowa

ne

2 m-

c

Unosi opadającą

głowę – kilka

sek.

Trzyma przez

chwilę włożony

przedmiot, potem

go wypuszcza

Pierwszy uśmiech-

do twarzy

Dźwięki

samogłoskowe

3 m-

c

Unosi głowę –ok.

1min

Sięga po

grzechotkę za

pomocą obu rąk

gruchanie

4 m-

c

Unosi wysoko

głowę i

przedramiona

Wkłada

przedmioty do ust.

Bawi się palcami

rąk śledząc je

wzrokiem

Głośny śmiech.

Mimiczne oznaki

smutku i złości.

Okrzyki

radości. Głoski

szczelinowe

5 m-

c

Przewraca się z

brzucha na plecy

6 m-

c

Chwyta całą

powierzchnią dłoni

Zaczyna

gaworzyć

7 m-

c

Obraca się z

pleców na

brzuch

Przekłada zabawkę

z rączki do rączki.

Obraca zabawkę w

rączkach.

Odróżnia obcych

8 m-

c

Siedzi

samodzielnie

przez chwilę.

Obraca się

wokół własnej

osi.

Lęk przed

obcymi

Szepcze.

Wielokrotnie

powtarza sylaby

ma-ma-ma i in.

9 m-
c

Pełza, siedzi

Chwyt nożycowy.

Celowo upuszcza

przedmioty. Sięga do

naczynia po inny

przedmiot.

10

m-c

Stoi

podtrzymywane

. Samo siada.

Chwyt pęsętkowy.

Uderza dwoma

przedmiotami o

siebie.

Zabawa w

chowanego

Robi „kosi-kosi”,

„pa-pa”. Powtarza

kilkakrotnie sylaby

– dialog werbalny

11

m-c

Staje

samodzielnie

chwytając się

mebli.

Raczkuje.

Sięga po zabawkę na

sznurku.

Rozumie zakazy.

Używa tej samej

sylaby lub dźwięku

na określenia

znanych sytuacji,

przedmiotów lub

osób.

12

m-c

Chodzi

trzymane za

jedną rączkę.

Podaje przedmiot do

ręki. Potrafi trzymać

ołówek w sposób

pozwalający na

zrobienie śladu.

Wypowiada

pierwsze

zrozumiałe słowa.

ŚREDNIE DZIECIŃSTWO – (od 3 do 6 r.ż.)

–opanowanie biegu i chodu

–silna potrzeba ruchu

–czynnościom

dziecka

brakuje

elastyczności,

dokładności

i przewidywania

Rozwój motoryczny

Rozwój poznawczy

Naśladownictwo

odroczone

–

naśladowanie

modela

obserwowanego przed pewnym czasem, w przeszłości.

 Piaget:

Zabawa symboliczna

– rodzaj zabawy, w której dziecko

świadomie stosuje jakąś rzecz w celu udawania innej.

Tożsamość jakościowa

– wiedza, że jakościowa natura

jakiejś rzeczy nie jest zmieniona przez zmianę w jej
wyglądzie.

Różnicowanie

pozoru–rzeczywistości

–

różnicowanie

pomiędzy tym, jak obiekty wyglądają i czym są w
rzeczywistości.

Egocentryzm

–

nieumiejętność

odróżniania

własnej

perspektywy od perspektywy innych ludzi.

Centracja

– tendencja do koncentrowania się w danym

momencie tylko na jednym aspekcie problemu.

Karmiloff-Smith (1995) ludzie zdobywają wiedzę dzięki eksploatowaniu już

Karmiloff-Smith (1995) ludzie zdobywają wiedzę dzięki eksploatowaniu już

posiadanych informacji, uzyskanych zarówno dzięki wrodzonym jak i nabytym

posiadanych informacji, uzyskanych zarówno dzięki wrodzonym jak i nabytym

specyfikacjom na drodze redyskrypcji ich prezentacji.

specyfikacjom na drodze redyskrypcji ich prezentacji.

Redeskrypcja

Redeskrypcja

- wielokrotne zapisywanie tej samej informacji w różnych

- wielokrotne zapisywanie tej samej informacji w różnych

formatach (obrazowym, werbalnym), a więc dokonywanie ciągłych re-

formatach (obrazowym, werbalnym), a więc dokonywanie ciągłych re-

reprezentacji.

reprezentacji.

Przejście od wiedzy ukrytej do jawnej (związanej

Przejście od wiedzy ukrytej do jawnej (związanej

z kontrolą reprezentacji)

z kontrolą reprezentacji)

Fazy przechodzenia od wiedzy ukrytej do

Fazy przechodzenia od wiedzy ukrytej do

jawnej:

jawnej:

1.

1.

Koncentracja na informacjach świata

Koncentracja na informacjach świata

zewnętrznego (uczenie się pod wpływem

zewnętrznego (uczenie się pod wpływem

zewnętrznych informacji i osiąganie

zewnętrznych informacji i osiąganie

behawioralnego mistrzostwa)

behawioralnego mistrzostwa)

2.

2.

Stymulowanie wewnętrzne (koncentracja

Stymulowanie wewnętrzne (koncentracja

na wewnętrznej reprezentacji, gdzie

na wewnętrznej reprezentacji, gdzie

dokonują się kolejne redeskrypcje)

dokonują się kolejne redeskrypcje)

3.

3.

Mapowanie (dążenie do wewnętrznej i

Mapowanie (dążenie do wewnętrznej i

zewnętrznej kontroli)

zewnętrznej kontroli)

•

pon. 6 r. ż. przeważnie nie udaje się dzieciom

samodzielnie wypracować

strategii pamięciowych –

chyba, że zadanie jest bardzo proste;

•

dzieci 3-letnie – trwałość pamięci- kilka miesięcy

•

dzieci 4-6 lat- trwałość pamięci rozpoznawczej – około

roku

•

pamięć epizodyczna – nawet kilka lat

Pamięć operacyjna
2-latki – dwa elementy
3-latki- trzy elementy
7-latki- pięć elementów

Skrypty- dzieci w wieku przedszkolnym potrafią już po

pierwszym uczestniczeniu w zdarzeniu podać uogólniona
wersję wydarzeń

Między 3 a 6 r. ż. obserwuje się proces intensywnego

Między 3 a 6 r. ż. obserwuje się proces intensywnego

rozwoju funkcji zarządzających (wykonawczych)

rozwoju funkcji zarządzających (wykonawczych)

(

(

executive functions

executive functions

) –

) –

zwłaszcza w zakresie

zwłaszcza w zakresie

hamowania

hamowania

Zespół wyższych funkcji poznawczych, które

Zespół wyższych funkcji poznawczych, które

umożliwiają planowanie, inicjowanie i kierowanie

umożliwiają planowanie, inicjowanie i kierowanie

nastawionym na cel działaniem w sposób

nastawionym na cel działaniem w sposób

zorganizowany i przemyślany. Stanowią warunek

zorganizowany i przemyślany. Stanowią warunek

wstępny inteligentnego, świadomego i

wstępny inteligentnego, świadomego i

planowanego działania. Ujawniają się w sytuacjach,

planowanego działania. Ujawniają się w sytuacjach,

które wiążą się z uwzględnieniem takich aspektów

które wiążą się z uwzględnieniem takich aspektów

działania jak nowość czy alternatywność

działania jak nowość czy alternatywność

odpowiedzi.

odpowiedzi.

Komponenty: giętkość poznawcza, planowanie,

Komponenty: giętkość poznawcza, planowanie,

pamięć robocza, hamowanie,

pamięć robocza, hamowanie,

Rozwój
moralny

Teoria
Piageta

St. I – (2-4 r.ż.) –
brak reguł

St. II – (5-7 r. ż.) – realizm moralny, reguły
heteronomiczne

odpowiedzialność obiektywna
immanentna sprawiedliwość

St. III – (8-11 r. ż) – relatywizm
moralny

St. IV – rozszerzanie moralności poza
poziom osobisty

L. Kohlberg (1984)

I.Stadium prekonwencjonalne

II. Stadium konwencjonalne (po 9. r.
.ż.)

Rozwój społeczny

Style wychowania w rodzinie:

- autokratyczny
- obojętny
- liberalny
- autorytarny

Rówieśnicy:

Ilość czasu spędzanego razem z dziećmi –

30 % – 1 r.ż.

60 % – 11 lat

z dorosłymi –

55 % – 1r.ż

10 % – 11 lat

Zabawy

7 – 8 m-cy – zainteresowanie innymi dziećmi
1 rok – zabawy manipulacyjne
2 lata – samotne zabawy konstrukcyjne
3 lata – zabawy równoległe tematyczne
4 lata – zabawa asocjacyjna
5 lat – zabawa kooperacyjna w role

6 lat – zabawa z regułami – gry

Dziecięce teorie umysłu

- spójne koncepcje czy teorie przyczynowo-wyjaśniające,
które pozwalają

dzieciom w wieku przedszkolnym

przewidywać i wyjaśniać zachowania

innych osób przez

odnoszenie się do nieobserwowalnych stanów

umysłu,

takich jak: pragnienia, emocje, wrażenia czy przekonania

(Flavell,

Miller, Miller, 1993).

Etapy rozwoju wiedzy dziecka na temat umysłu:

1. Umysł istnieje

- 2 r. ż.

2. Umysł ma połączenie ze światem fizycznym

- 3 r.ż.

3. Umysł jest oddzielony i różni się od świata fizycznego -

4 r.ż.

4. Umysł może przedstawiać przedmioty i zdarzenia ściśle i

prawdziwie lub nieściśle i nieprawdziwie
- 5 r.ż.

5. Umysł aktywnie przetwarza i pośredniczy między

interpretacjami

rzeczywistości

i

doświadczanymi

emocjami.

Stadia rozwoju przyjaźni wg R. Selmana (1981)

1. St. towarzyszy zabaw dziecięcych – lata przedszkolne
2. St. jednokierunkowej pomocy – wczesne lata szkolne
3. St. uczciwej współpracy
4. St. związków intymnych i obopólnych

Przyjaźń – poziomy rozwojowe (patrz: Bryant, Colman):

1. p. zysków i strat (do ok. 8 r. ż.)
2. p. normatywny (do ok. 10 r.ż)
3. p. empatyczny (do ok. 12 r.ż)

Segregacja rodzajowa
Dzieci popularne, ignorowane i odrzucane przez

grupę



-

-

wzrost zasobów poznawczych:

wzrost zasobów poznawczych:



-uwaga- w coraz większym stopniu dowolna,

-uwaga- w coraz większym stopniu dowolna,

selektywna, planowana

selektywna, planowana



- strategie pamięciowe: powtarzanie i

- strategie pamięciowe: powtarzanie i

organizowanie, elaboracja (10-12 lat)

organizowanie, elaboracja (10-12 lat)



- rozumienie fałszywych przekonań II rzędu

- rozumienie fałszywych przekonań II rzędu



-wzrost wiedzy o świecie (np. ekonomicznej:

-wzrost wiedzy o świecie (np. ekonomicznej:

7-8 r. ż. – realna wartość rzeczy; 8 r. ż- cena

7-8 r. ż. – realna wartość rzeczy; 8 r. ż- cena

utożsamiana z funkcją rzeczy i jej

utożsamiana z funkcją rzeczy i jej

użytecznością, 11 r. ż. – cena łączona z

użytecznością, 11 r. ż. – cena łączona z

kosztami produkcji oraz profitami

kosztami produkcji oraz profitami

sprzedawcy)

sprzedawcy)



8 r. ż. – dobry czas na tzw. kieszonkowe

8 r. ż. – dobry czas na tzw. kieszonkowe

PÓŹNE DZIECIŃSTWO (od 7 do 11 r. ż.)

Rozwój poznawczy

Piaget - STADIUM OPRERACJI KONKRETNYCH

OPERACJE

– pojęcie używane prze P. na oznaczenie różnych

postaci działań umysłowych, poprzez które starsze dzieci
rozwiązują

problemy

i rozumują w sposób logiczny.

ODWRACALNOŚĆ

– pojęcie na używane prze P. na

oznaczenie

możliwości,

posiadanej

przez

operacje,

korygowania

potencjalnych

zakłóceń

i

przez

to

dochodzenie do prawidłowego rozwiązania problemu.

•

W tym okresie następuje wzrost stosowania strategii

pamięciowych.

OKRES DORASTANIA (11 – 18 r. ż.)

Pojawiają się pierwszo- i drugorzędne cechy płciowe.

SKOK POKWITANIOWY

– szybki wzrost ciała.

DYMORFIZM PŁCIOWY

– w rozwoju motorycznym: u

dziewcząt – bardziej płynne, precyzyjne ruchy; u chłopców
– wzrost siły.

ROZWÓJ UMYSŁOWY

Piaget
ST. OPERACJI FORMALNYCH: myślenie hipotetyczno-
dedukcyjne (od ogółu do szczegółu); naukowo-indukcyjne
(wyprowadzanie ogólnych konkluzji ze szczegółowych
faktów);

myślenie

kombinatoryczne

(

zdolność

równoczesnego

uwzględniania

wielu

zmiennych);

abstrahowanie odzwierciedlające (wewnętrzna myśl lub
refleksja oparta na dostępnej wiedzy, ale wykraczająca poza
to, co jest możliwe do zaobserwowania)



Commons (1982) – ST.

Commons (1982) – ST.

STRUKTURALNO – ANALITYCZNE –

STRUKTURALNO – ANALITYCZNE –

metasystemowe rozumowanie.

metasystemowe rozumowanie.

(Harris, 2001) świadomość:

(Harris, 2001) świadomość:

1.

1.

Praktyczna

Praktyczna

2.

2.

Pojęciowa, konceptualna

Pojęciowa, konceptualna

3.

3.

Refleksyjna

Refleksyjna



EGOCENTRYZM DORASTAJĄCYCH

EGOCENTRYZM DORASTAJĄCYCH



INDYWIDUACJA

INDYWIDUACJA

-

Chwiejność uczuciowa

Chwiejność uczuciowa

-

Przewaga emocji negatywnych nad

Przewaga emocji negatywnych nad

pozytywnymi (szczególnie u

pozytywnymi (szczególnie u

dziewcząt – 11-13 r. ż.)

dziewcząt – 11-13 r. ż.)

-

Depresja młodzieńcza:

Depresja młodzieńcza:

(Modrzejewska, Bomba, 2004)

(Modrzejewska, Bomba, 2004)

1984 i 2001- 27,4%, 27,9% populacji

1984 i 2001- 27,4%, 27,9% populacji

(Jaklewicz, 2005)

(Jaklewicz, 2005)

1997- 49%; 2003- 31%

1997- 49%; 2003- 31%

Relacje z rodzicami

Relacje z rodzicami

Przybył (2006) – gimnazjaliści:

Przybył (2006) – gimnazjaliści:

53% - pozytywne opinie o rodzicach

53% - pozytywne opinie o rodzicach

34%- ambiwalentne

34%- ambiwalentne

13% - negatywne

13% - negatywne

Gurba (2006)

Gurba (2006)

Wspólnota wyznawanych wartości i

Wspólnota wyznawanych wartości i

poglądów, konflikty dotyczące

poglądów, konflikty dotyczące

obowiązków domowych, aktywności

obowiązków domowych, aktywności

młodzieży, relacji interpersonalnych

młodzieży, relacji interpersonalnych

Wzrost znaczenia grupy rówieśniczej

Wzrost znaczenia grupy rówieśniczej

DOROSŁOŚĆ

ROZWÓJ POZNAWCZY

Gisela Labouvie - Vief (1982, 1990)
W okresie dorosłości rozpoczyna się odwrót od czysto
logicznego, analitycznego podejścia na rzecz głębszych
form rozumowania, mających więcej wspólnego z mitem,
metafora i paradoksem, niż z logiczną pewnością.

4 TYPY FUNKCJONOWANIA INTELEKTUALNEGO (Baltes,
Schaie, 1974):

1.INTELIGENCJA SKRYSTALIZOWANA –

wzrasta

2.GIĘTKOŚC POZNAWCZA – bez zmian
3.GIĘTKOŚC WZROKOWO-RUCHOWA –

regres

4.WIZUALIZACJA – wzrasta

Pamięć proceduralna i semantyczna – bez

zmian

Pamięć epizodyczna- lekki spadek

SPADEK :

•

pojemności

pamięci

•

koncentracja

uwagi

•

czas reakcji

Stabilizacja wzorca emocjonalnego

Stabilizacja wzorca emocjonalnego

(Costa i McCrae, 1997)- nieznaczne

(Costa i McCrae, 1997)- nieznaczne

podwyższenie poziomu lęku, irytacji i

podwyższenie poziomu lęku, irytacji i

gniewu

gniewu

(Mroczek i Kolarz, 2001)- tendencja

(Mroczek i Kolarz, 2001)- tendencja

wzrostowa w zakresie emocji pozytywnych

wzrostowa w zakresie emocji pozytywnych

(status ekonomiczny i ekstrawersja)

(status ekonomiczny i ekstrawersja)

(Magai, 2001)- nieznaczne obniżenie

(Magai, 2001)- nieznaczne obniżenie

pozytywnych i negatywnych emocji po 75

pozytywnych i negatywnych emocji po 75

r. ż.

r. ż.

Thomae (1980):

Osobowość ludzi dorosłych zmienia się w takim

stopniu

i

zakresie,

w jakim pragną oni zbudować nowy wizerunek własnej
osoby i wykazują motywację do poświęcenia temu celowi
odpowiedniej dozy wysiłku.

MOTYWY ZWIERANIA MAŁŻEŃSTWA (Turner, Helms, 1999)

•

miłość

•

partnerstwo

•

konformizm

•

usankcjonowanie seksu

•

przyznanie dzieciom osobowości prawnej

•

poczucie gotowości

•

prawne korzyści

+

RODZICIELSTWO
PRACA ZAWODOWA

EMERYTUREA

ŻAŁOBA
Bowlby(1980) – stadia przeżywania żałoby

1. Myślenie głównie o osobie, która odeszła.
2. Złość na nieżyjąca osobę oraz na innych ludzi.
3. Pragnienie pomocy ze strony innych.
4. Rozpacz, wycofywanie się, apatia.
5. Reorganizacja i skupienie się na nowym obiekcie zainteresowania.