Pogranicza i kresy jako
przestrzenie komunikacji
międzykulturowej



Miejscem styku wielu kultur są tradycyjnie
obszary pograniczne oraz tzw. kresowe
tworzone przez zakres ekspansji określonej
kultury, zakres kolonizacji gospodarczej czy
politycznej.



Pogranicze jest funkcją istnienia granicy
oraz bezpośrednich kontaktów między
ludźmi żyjącymi po obu stronach granicy .



Kresy są funkcją efektem szerszego
oddziaływania na obszar obcy całkowicie lub
częściowo jednak znajdujący się pod
wpływem kultury i gospodarki rodzimej.



Pogranicze jest:



przestrzenią bezpośrednich kontaktów
międzyludzkich;



miejscem bezpośredniego odbywania się
wymiany handlowej (niekiedy przemytu);



miejscem bezpośredniego realizowania
określonej polityki państwowej (wizy, mały
ruch przygraniczny);



terenem prowadzenia wspólnej polityki
międzypaństwowej zapobiegającej
niekontrolowanemu przemieszczaniu się
ludzi



Pogranicze tworzy pewne formy komunikacji
i współistnienia międzynarodowego i
międzykulturowego:



mieszane rodziny;



specyficzny język lokalny



specyficzne formy obyczajowe



podwójne organizmy miejskie
(Cieszyn/Tesin, Zgorzelec/Goerlitz,
Słubice/Guben)



Na bazie sąsiedztwa powstają ważne
inicjatywy kulturowe podkreślające
znaczenie pokojowego pogranicza:



Uniwersytet Viadrina w Niemczech;



Colegium Polonicum w Słubicach;



Polsko-Ukraińskie Kolegium w Lublinie



Międzynarodowy Festiwal Filmowy Na
Granicy w Cieszynie (maj);



Festiwal kultury kresowej w Mąrągu (lipiec);



Festiwale Muzyki Techno na pograniczu
polsko-niemieckim (lipiec-sierpień);



Międzynarodowy Festiwal Książki, Wydawców
i Wydawnictw we Lwowie (wrzesień);



(Studenci: należy dopisać nowe inicjatywy)



W sensie politycznym jednoznaczna, w
sensie etnicznym i kulturowym hybrydyczna,
złożona z elementów kultur sąsiednich,
zwłaszcza w zakresie:



Języka lokalnego, codziennej formy
komunikacji mieszkańców pogranicza,



Obyczajów codziennych i religijnych.



Pogranicze niekiedy łączy zbiorowość
etniczną, którą dzieli granica państwowa
(Polacy na Zaolziu, Białorusini na Podlasiu).
Zbiorowość ta odbija cechy dwóch (więcej)
kultur.



Język polskiego pogranicza jest doskonałym
przykładem przenikania się kultur w zakresie
leksyki; intonacji. Wyraża specyficzny styl
życia mieszkańców, a zwłaszcza ich
intensywne kontakty z inną narodowością,
rodzaj zajęcia, charakterystyczne obyczaje.



(Studenci: należy odnaleźć przykłady z
pogranicza wschodniego, południowego i
zachodniego)



Samuel B. Linde w Słowniku Języka Polskiego
z 1807 r. podaje, iż kresy to: linia graniczna
między Polską a hordą tatarską u dolnego
Dniepru i przy jego ujściu osiadłą. W
literaturze określenie to użyte zostało po raz
pierwszy przez Wincentego Pola w
poematach Mohort z 1854 i Pieśni o ziemi
naszej. W myśl Pola była to linia od Dniestru
po Dniepr, a więc południowo-wschodnie
ziemie pogranicza tatarskiego II
Rzeczypospolitej.



Z początkiem XX wieku jego znaczenie
rozszerzyło się na obszar dawnych
wschodnich województw Rzeczypospolitej
Obojga Narodów, na wschód od linii Wilno-
Lwów, a w okresie międzywojennym
utożsamiano z nim terytorium położone na
wschód od Linii Curzona.



Współcześnie termin Kresy Wschodnie
oznacza dawne wschodnie tereny.



Niekiedy stosowano go w odniesieniu do
zachodnich rubieży Polski

Kresy funkcjonują w dwóch rozumieniach:

1/ jako odległy od centrum obszar

wewnętrzny, wykazujący cechy specyficzne,
najczęściej pograniczne lub wielokulturowe;

2/ jako obszar znajdujący się aktualnie poza

granicami państwa, ale wykazujący
częściowo przynajmniej) to samo
dziedzictwo, ludność i dawną przynależność
polityczno-administracyjną.



W pierwszym rozumieniu termin kresy
używany był w państwie niemieckim do roku
1945 na określenie obszarów Prus
Wschodnich, Pomorza czy wschodnich części
Śląska, Wielkopolski. Kresy (kreisen) były więc
rozumiane jako niemiecki obszar pograniczny,
z konieczności wielokulturowy, obszar
kolonizacji.



Prowadzono specjalną politykę wobec ludności
autochtonicznej i wobec niemieckiej ludności
napływowej (wsparcie ze strony państwa). II
RP prowadziła podobną politykę wschodnią w
latach 1920-1939

W drugim rozumieniu terminu oznacza on

obszary zewnętrzne, utracone lub nienabyte,
które częściowo wykazują więź z kulturą
rodzimą. Kresami dla Polaków są więc
niektóre tereny dzisiejszej Ukrainy, Białorusi i
Litwy; dla Węgrów część Słowacji i
Transylwanii, dla Niemców obwód
kaliningradzki, Dolny Śląsk. To rozumienie
kresów nie wchodzi w zakres oficjalnej
polityki państwowej, przejawia się za to w
kulturze symbolicznej.



Powieść kresowa i literatura
wspomnieniowa;



Kino o wypędzeniach, przesiedleniach i
deportacjach;



Badana naukowe poświęcone pamięci i
nostalgii kresowej budujące płaszczyznę
metakultury pamięci. Badania historyczne;
postkolonialne; z dziedziny geopoetyki.

Pogranicze – problem praktyki społecznej i

politycznej

Kresy – problem praktyki symbolicznej,

zagadnienie pamięci i nostalgii; sfera
symbolicznego dialogu społecznego
(towarzystwa przyjaźni) i artystycznego
(sztuka jako forma pamięci).



1. Paczoska E., Prawdziwy koniec XIX wieku,
rozdział II. Granice i ograniczenia. Warszawa
2011.



2. Kresy Wschodnie II Rzeczypospolitej:
przekształcenia struktury narodowościowej
1931-1948, red. S. Ciesielski, Wrocław 2006.



3. Repatriacje i migracje ludności
pogranicza w XX wieku. Białystok 2004,
redakcja: M. Kietliński, W. Śleszyński Wersja
PDF.

4. Beauvois D., Trójkąt ukraiński. Szlachta,

carat i lud na Wołyniu, Podolu i
Kijowszczyźnie 1793-1914 . Wydawnictwo:
UMCS, Lublin 2005.

5. Pogranicze polsko - litewsko - białoruskie,

Białystok 2003, redakcja: M. Kietliński.
Wersja PDF.

6.

http://ciesielski.republika.pl/kresy/kresy1.ht
ml



8

. Chwin S., „Literatura pogranicza” a dylematy

Europy Środkowej, [w:] Tematy polsko-niemieckie,
pod red. E. Traby i R. Traby, Olsztyn 1997, s. 161–
171.



9. Drewnowski T., Kresy utracone – kresy
uzyskane, [w:] Próba scalenia. Obiegi - wzorce
– style, Warszawa 1997, s. 292–410.



10. Szyfer A., Wybrane pogranicza i ich specyfika.
W: Szyfer A., Ludzie pogranicza. Kulturowe
uwarunkowania osobowości. Poznań 2005, s. 53-
92. [Materiał dołączony do ćwiczeń]