WYCHOWANIE W RÓŻNYCH
KULTURACH I RÓŻNYCH
ORGANIZACJACH

Śliwerski

ETYMOLOGIA POJĘCIA WYCHOWANIA

„Wychowanie istnieje tak dawno, jak
cywilizacja i objawia się we wszystkich
rasach i pod wszystkimi szerokościami
geograficznymi. Jest to więc olbrzymia
masa faktów stanowiąca część socjalnego
zachowania się człowieka” (Mysłakowski)

Cyt. za Dudzikowa M., Czerepaniak-Walczak M.

ETYMOLOGIA



Pierwotne znaczenie:



utrzymywanie kogoś przez dostarczenie mu środków do życia



Dobrze kogoś wychować = dobrze go odżywiać, hodować
(wychowanie odnoszono do zwierząt czy roślin)



Trefein/trofe – rodzaj sprawowania pieczy nad dziećmi
polegający na ich żywieniu, karmieniu, chowaniu, pielęgnacji i
wspieraniu ich w rozwoju (Grecy)



Pedagogia – wychowanie jako całość zabiegów, czynności,
umiejętności związanych z formowaniem umysłowym i
moralnym chłopca, dziecka wolnego obywatela greckiego
(pais – chłopiec, dziecko; ago – prowadzę)

Dudzikowa, Czerepaniak-Walczak (2007)

ETYMOLOGIA



Paideia – czynności związane z
wykształceniem osoby w zakresie gramatyki,
retoryki i dialektyki (niezbędne dla
wprowadzenia wychowanka w określoną
cywilizację i kulturę; termin stworzony przez
sofistów)



„therapeue paideian” (zatroszcz się o
wychowanie) – Pitagorejski nakaz



Dudzikowa, Czerepaniak-Walczak (2007)

ETYMOLOGIA



W XIX wieku zaczęto nadawać wychowaniu
znaczenie wywodzące się z łacińskiego:



e-dúcâre (łac.)– wyciąganie, wydobywanie,
wyprowadzanie czegoś ku górze (Kunowski,
1981)



erziehen (niem.); élever (fr.)

ETYMOLOGIA



Wiek XIX:



stworzona przez Johana Friedricha Herbarta
pedagogika jako nauka o wychowaniu nie
wyeliminował wieloznaczności tego pojęcia



Termin ten nabiera różnego znaczenia w
zależności od antropologii filozoficznej,
aksjologii czy psychologicznej koncepcji
człowieka



Wychowawca – osoba wychowująca kogoś



Inne terminy to: wychowywacz, wychowalnik,
wychowywaciel, trofos

ETYMOLOGIA



Gotthold Ephraim Lessing:



„wychowanie nie może dać człowiekowi nic,
czego nie mógłby on mieć sam z siebie;
społeczeństwo nie mogłoby normalnie
funkcjonować bez odpowiedniego
przygotowania ludzi do pełnienia w nim
określonych obowiązków” (cyt. za Dudzikowa,
Czerepaniak-Walczak)

ETYMOLOGIA



Stanowisko naturalistów:



wychowanie nie może się kończyć na etapie
edukacji szkolnej, ale powinno wyposażyć
wychowanków w tyle środków, by w
późniejszym życiu mogli stać się
wychowawcami samych siebie, by potrafili
panować nad otoczeniem i nie podlegali
biernie jego wpływom” (cyt. za Dudzikowa,
Czerepaniak-Walczak)

ETYMOLOGIA



Racjonaliści:



éducationnisme – przesadnie absolutyzowana wiara w
wychowanie



Proces pedagogizacji jest wytworem nowoczesnych
społeczeństw przemysłowych



Bazuje na paradoksalnym zadaniu, by w nowoczesnej
organizacji kształtować przednowoczesne, całościowe formy
życia, by zapewnić osobom nimi objętym sukces w życiu
społecznym, politycznym, kulturalnym i zawodowym



Wzrasta zagrożenie rozciągania w nieskończoność
pedagogicznych roszczeń przymusu wychowania człowieka



John Lock: potrzebna jest powściągliwość, ponieważ istnieją
różnice indywidualne i społeczne między dziećmi i nie da się
wyeliminować z tego procesu naturalnych właściwości człowieka
ani też ich zmienić



w wychowaniu należy wychodzić od rozpoznania temperamentu
dziecka

ETYMOLOGIA



Współczesny spór o istotę wychowania:



czy wychowawca intencjonalnie orientuje się
w relacjach z wychowankiem na potrzeby,
oczekiwania, interes i normy zewnętrzne
(społeczne, prawne, moralne) czy raczej
uwzględnia on przede wszystkim podmiot
owych oddziaływań, zdobywanie przezeń
tożsamości osobowej, urzeczywistnianie
samego siebie?



Wychowawca zmierza do wywołania
względnie trwałych zmian w osobowości,
postawach czy zachowaniach wychowanka



Wychowanie jest traktowane jako efekt
powyższych działań

WSPÓŁCZESNE ROZUMIENIE
WYCHOWANIA



„chowanie” – rozumiane jako skrywanie, czyli
chowanie czegoś przed kimś



Połączenie z prefiksem „wy” – wychowanie
jako wydobywanie na jaw tego, co chowane,
skrywane



Wychowanie staje się umożliwieniem
zobaczenia tego, co skrywa natura ludzka, co
jest jej duchowym bogactwem, potencjałem,
dzięki czemu staje się ona osobą świadomie
realizującą siebie



Dudzikowa, Czerepaniak-Walczak, 2007

WYCHOWANIE JAKO WYDOBYWANIE



Człowieczeństwa (miłość, prawa naturalne
osoby ludzkiej)



Osobowości ( harmonia przejawów
rozumności, wolitywności, uczuciowości,
wyobrażeniowości)

KLASYFIKACJE WYCHOWANIA

1)

Sfery osobowości – wychowanie
umysłowe, religijne, moralne, fizyczne,
seksualne, estetyczne

2)

Wiek osoby wychowywanej –
wychowanie dzieci (pedologia), dorosłych
(andragogika), ludzi starszych (geragogika)

3)

Sposób podejścia do wartości:
wychowanie normatywne, aksjologiczno-
relatywistyczne

4)

Sposób kierowania procesem
wychowania: wychowanie dyrektywne,
autorytarne, niedyrektywne, funkcjonalne

SOCJOLOGIA



Społeczno-historyczny proces wychowania:



najstarszy proces istnienia istoty ludzkiej, który
sprowadza się do oddziaływania pokolenia dorosłych
na niedojrzałe do życia społecznego jednostki



Wychowanie jako interwencja w procesy
uspołecznienia i wdrożenia, zaadoptowania do
pożądanego stanu kultury czy do uczestniczenia w
społeczności (np. w rodzinie, grupie społecznej)
niedojrzałych jednostek



Wychowanie naturalne jako najstarsza forma
interwencji – realizowane jest przez sam fakt życia
człowieka, wymagającego uczestnictwa w świecie

Dudzikowa, Czerepaniak-Walczak, 2007

ANTROPOLGIA PEDAGOGICZNA



Wychowanie jako fenomen ludzkiej
egzystencji, jako zjawisko „dane” człowiekowi
w jego potocznym „byciu w świecie”



Fenomen wychowania jest doświadczeniem,
a zarazem rozumieniem, który upomina się i
wymaga dalszych interpretacji (Ablewicz,
2003)



Rola wychowania: wspomaganie procesów
ludzkiego dorastania i dojrzewania oraz do
umacniania sposobów stawania się
człowiekiem

RÓŻNORODNOŚĆ DEFINICJI
WYCHOWANIA



„definiowalne jest tylko to, co nie ma swojej
historii” – Nietzsche, cyt za. Dudzikowa, op. cit.



Jako jednostronne oddziaływanie wychowawcy na
wychowanka:

a)

Świadomie organizowana działalność społeczna,
oparta na „stosunku wychowawczym między
wychowankiem a wychowawcą, której celem jest
wywoływanie zamierzonych zmian w osobowości
wychowanka – W. Okoń

b)

Formowanie, kształtowanie, zmienianie czyjejś
osobowości, spowodowaniem czy wyzwalaniem
w niej pożądanych zmian – K. Konarzewski, H.
Muszyński

c)

Profesjonalne, świadome, celowe
utrzymywanie, doskonalenie i rozwijanie
pozytywnych oraz funkcyjnych możliwości
człowieka, jego funkcji psychicznych,
procesów i cech osobowości – M. Zelina

d)

Kierowanie życiową aktywnością człowieka,
stwarzanie i wpływanie na „życiowe warunki
jego rozwoju celem kształtowania w nim
takiej struktury psychicznej, która
gwarantowałaby autoregulację własnego
działania i postępowania w kierunku
pożądanym przez postęp społeczny” – J.
Pelikan

e)

Przygotowanie do zadań i ról życiowych –
zamierzona pomoc w socjalizacji osoby – H.
Muszyński

f)

Nadawanie kierunku naturalnemu wzrostowi
człowieka przez ingerowanie „w jego naturalność w
taki sposób, by sprzyjać wykorzystaniu jej (natury
człowieka) własnych możliwości. Ingerencja ta
polega na sprawczości, jak i służebności wobec
naturalnych sił rozwojowych człowieka – K. Ablewicz

g)

Optymalizacja „człowieka i jego świata, która jest
zamierzonym doskonaleniem celowego,
świadomego, aktywnego i twórczego stosunku
człowieka do świata, tj. do przyrody, społeczeństwa
i samego siebie – B. Blížkovský

h)

Czynność gwarantująca w społeczeństwie
przekaz „kapitału duchowego” człowieka z
pokolenia na pokolenie (przekaz wzorców i norm
postępowania, rytuałów komunikacyjnych,
nawyków higienicznych) – J. Prúcha

i)

Sztuka stwarzania warunków sprzyjających
działaniu zapewniającemu rozwój jednostki w
określonym kierunku, sztuka posługiwania się
pewnymi technikami oddziaływania oraz sztuka
sterowania ku określonym celom, które ma na
względzie wychowawca – G. Mialaret

j)

Zamierzone i świadome oddziaływanie
człowieka na człowieka – W. Cichoń

k)

Włączanie się człowieka dojrzałego w proces rozwoju
psychicznego, który rozgrywa się na jego oczach w
człowieku mniej dojrzałym – E. Sujak

l)

Interwencja w dialektyczny związek człowieka i
świata, regulująca wzajemne stosunki poprzez
współdziałanie w twórczym rozwoju społeczeństw i
jednostki – R. Miller

m)

Wprowadzanie drugiej osoby w wartościowy sposób
życia, które liczy się z nią jako wartością, umożliwia
jej pełną samorealizację oraz odwołuje się do
wszystkich jej społecznie i biologicznie uformowanych
sił dla jej wyrażenia się w świecie – S. Ruciński

n)

Wyzwalanie człowieka spod ucisku wszelkiej
nieimmamentnej dla niego transcedencji – S. Grygiel

WYCHOWANIE JAKO RELACJA
DWUSTRONNA

a)

Praca z człowiekiem i nad człowiekiem przy
jego aktywnym współudziale, jako osobą,
która znajduje się w stanie dojrzewania i
rozwoju – J. Tischner

b)

Szczególna relacja międzyludzka, w której
podmiotem i zarazem przedmiotem czynów
wychowujących jest osoba – M. Nowak

c)

Szczególny przypadek wzajemnego
kontaktu osób, dzięki któremu każda z nich
powoli się zmienia – M. Cipro

WYCHOWANIE JAKO PROCES
ZACHODZĄCY W ŚRODOWISKU
CZŁOWIEKA

a)

Życie, czyli proces zależności wzajemnej
pomiędzy jednostką i środowiskiem fizycznym
i społecznym, którego funkcją jest najlepsze
dostosowanie jednostki do tego środowiska,
przez stopniowe wzbogacenie jej
doświadczenia – E. Claparede

b)

Proces wrastania jednostki w społeczną
świadomość gatunku – J. Dewey

c)

Proces, czyli ciąg zmian prowadzących do
nowego stanu fizycznego i psychicznego
człowieka – K. Sośnicki

Dudzikowa, Czerepaniak-Walczak, 2007



„wychowania nie można zdefiniować, gdyż
słowo to bardziej oznacza (wskazuje), aniżeli
znaczy” – Stanisław Grygiel (cyt. za
Dudzikowa, Czerepaniak-Walczak)

FENOMEN WYCHOWANIA



Ujęcia wychowania podkreślające jego związek z życiem:



Rzeczywistość wychowania: fakt (stan) naszego życia
indywidualnego i społecznego umieszczony w konkretnej
perspektywie czasowej i kulturowej; w całej rzeczywistości
istnieje część, która odnosi się do wychowania



Zadanie pedagoga: odkrywanie struktury tego procesu oraz
wydobywanie jego elementów składowych



Wychowanie jest działalnością ludzką, włączoną w ludzką
egzystencję, osadzoną w przeszłości, aktualnie zachodzącą i
zwróconą ku przyszłości – Pieter Braid (cyt. za Nowak, 2008)



Cechy działalności wychowawczej: wartości, celowość, charakter
społeczny, wpisane w relację wychowawcy z wychowankiem,
gdzie wychowawca niesie skuteczną i konkretną pomoc w
poszczególnych momentach procesu wychowania



Wychowanie to nie tylko czysty akt, lecz także pracowity wysiłek
(proces przechodzenia od pozytywnych pragnień do ich
urzeczywistnienia, od dobra rozwojowego do jego spełnienia)



Doświadczenie wychowania:



Doświadczenie (łac. experientia) – poznanie
towarzyszące lub następujące, które możemy
otrzymać w ramach konkretnego
przeżywania i oddziaływania
wychowawczego



Fenomen wychowania:



Gr. phainomenon – to, co się zjawia



Zjawisko fizyczne lub psychiczne będące przedmiotem
poznania zmysłowo-doświadczalnego (może nim być
zjawisko zmiany pod wpływem wychowania)



W tym, co się ukazuje (objawia) ukryta jest istota rzeczy



Fenomen wychowania to przywoływanie zdarzenia
występującego w wychowaniu oraz widzieć możliwość
ujmowania ich i określania za pomocą analizy racjonalnej lub
naukowej



Wychowanie ukazuje się jako fakt dany, ale także jako
rzeczywistość dynamiczna, a więc występująca wraz z
dążeniami i perspektywami zmiany



Zawsze jest działalnością zwróconą ku przyszłości i dla jutra,
ukierunkowana na rozwój osoby/osób

Nowak, 2008



Świat wychowania:



Wychowanie jako zjawisko wielostronne,
którego aspekty współdziałają ze sobą
według właściwego im rytmu i kolejności,
ulegając na różne sposoby wpływom
zewnętrznym



Wtopione w dynamikę ludzkiego
funkcjonowania i poddane historycznemu
stawaniu się oraz wyposażone w pewną
stałość, jednorodność, harmonię i ciągłość

Nowak, 2008



System wychowawczy:



Jednoznaczne określenie przedmiotu badania

o

Praktyka wychowania:



Wychowanie jako pewny moment lub odmiana
(forma) praktyki (praxis)



Praktyka jako działalność wewnętrzna i
jednocześnie teoretyczno-praktyczna (historyczne
działanie człowieka, indywidualne i zbiorowe,
zwrócone na transformację tego, co istnieje,
według pewnego racjonalnie uzasadnionego
projektu, związanego z konkretnymi potrzebami
historycznymi i społecznymi

Nowak, 2008

ISTOTA WYCHOWANIA



Jak to jest, że w ogóle pojawia się jakieś
„coś” (jakieś wychowanie) i jakieś „jak”
(praktyka i technika wychowania)? –
Dudzikowa, Czerepaniak-Walczak



Teoria wychowania: pozwoli lepiej zrozumieć,
czym jest wychowanie w jego ogólności



Aby pojąć wychowanie w jego ogólności,
trzeba wyeliminować wszelką jego
jednostronną interpretację



Wychowanie może być samym przedmiotem
czy efektem czyichś oddziaływań, ale może
być też czymś , co zachodzi w przestrzeni
międzyosobowej

ISTOTA WYCHOWANIA



Jeśli oddzielimy od siebie obie perspektywy
doprowadzimy do tego, że wychowanie
postrzegane jedynie z perspektywy jedynie
podmiotu działającego – wydaje się jedynie
uruchamianiem, stymulowaniem,
kierowaniem, inspirowaniem czegoś po
stronie podmiotu swoich oddziaływań



Z perspektywy wychowanka – jako podmiotu
doznającego wydaje się tylko zaistniałą
zmianą , pożądanym stanem czy reakcją



Dudzikowa, Czerepaniak-Walczak

ISTOTA WYCHOWANIA



Wychowanie może być samym tylko działaniem
kogoś, może być tylko przedmiotem czy efektem
czyichś oddziaływań, ale może być też czymś, co
zachodzi w przestrzeni międzyosobowej



Wychowanie jako sposób oddziaływania na drugą
osobę – może do niego dojść tylko wtedy, gdy pojawi
się to, co psychologowie określają mianem
wychowalności, czyli dobrowolnego otwarcia się
wychowanka na wpływy zewnętrzne, w tym i na
zamierzenia wychowawcze



Czynnik skutecznej interwencji pedagogicznej: stopień
aktualnej zdolności obiektu wychowania do
współdziałania z wychowawcą i skłonność do
zainteresowania się, akceptowania i realizacji
stawianych wychowankowi propozycji

ISTOTA WYCHOWANIA



Istota wychowania: ruch podmiotu działającego, dotykający Ja
drugiego podmiotu



Ruch pojmowany jest jako uczestniczenie w czasie, w którym
podmiot doznający „realizuje” swoją obecność w świecie



Martin Buber: wychowanie jako jedność działania-doznawania
między nauczycielem a uczniem, jako rodzaj dialogu opartego
na jednostronnym obejmowaniu



„nauczyciel doświadcza tego, jak jest wychowywany uczeń,
lecz uczeń nie doświadcza tego, jak wychowuje nauczyciel.
Wychowawca znajduje się na dwóch końcach wspólnej
sytuacji, uczeń tylko na jednej”



Taki kontakt nie przekreśla podmiotowości (wolności) czy
poczucia odpowiedzialności którejkolwiek ze stron (wymaga od
pedagoga ciągłego doświadczania swoich działań od drugiej
strony, od tej, na którą oddziałuje)

Cyt. za Dudzikowa, Czerepaniak-Walczak

CECHY INTERAKCJI MIĘDZY
WYCHOWAWCĄ A WYCHOWANKIEM



Intencjonalność – podmiot działający kieruje się
z wewnętrznej potrzeby lub obowiązku
zamiarem wywołania określonych zmian w
obrębie drugiego podmiotu



Świadomość oddziaływań wychowawczych –
jeden z elementów tego układu jest świadomy
celów i charakteru swoich dążeń



Względna trwałość wpływów i zmian
zachodzących w obu systemach



Czynna, podmiotowa rola działającego i
doznającego

Dudzikowa, Czerepaniak-Walczak

CECHY WYCHOWAWCY



Potrzeba inicjowania wychowania



Zdolność do określania jego kierunku (wynika z
identyfikowania się z określoną warstwą, klasą społeczną
lub zbiorowością pozaklasową)



Zdolność organizowania wychowania (właściwe dobieranie
środków wychowania oraz kontrolowania jego przebiegu)



„wychowanie opiera się na wolności jako podstawie, że
proces wychowawczy jest spotkaniem dwóch wolności,
szanuje drugiego człowieka jako takiego, jako wolność. Jeśli
neguje ten szacunek, neguje własne działania, swój wpływ
na drugiego człowieka, ponieważ, by doprowadzić go do
działania – tak, aby ten akt pozostał autentycznie aktem, to
znaczy, by pobudzała go wolność – trzeba szanować inność
i wolność drugiego człowieka” R. Léveque, F. Best,

cyt. za Dudzikowa, Czerepaniak-Walczak

DYLEMAT WOLNOŚCI WYCHOWAWCY



Zakorzenienie w świecie wartości i
profesjonalnej konieczności apelowania do
swoich wychowanków o ich rozpoznawanie i
urzeczywistnianie we własnym życiu



Kwestia wolności wychowawcy: kiedy
pedagog rezygnuje z własnej wolności, robi
to samo w stosunku do swoich wychowanków