Danuta Zając
Problemy wychowawcze w różnych fazach rozwoju.
1. Pojecie trudności wychowawczych.
Pojecie trudności wychowawczych jest bardzo nieprecyzyjne i wieloznaczne. Funkcjonuje w języku potocznym i naukowym, przy czym potocznie nadaje mu się często znaczenie bardzo ogólne i subiektywne. Trudnym dzieckiem jest więc takie, które swym zachowaniem sprawia kłopoty większe od oczekiwanych w procesie wychowania w danym okresie rozwoju. Jakieś w ogóle problemy z dzieckiem powstają zawsze i na nie rodzice i wychowawcy są z góry nastawieni i przygotowani. Wiadomo np., że małe dzieci grymaszą, są płaczliwe, bywają zazdrosne, uparte. Uczniom w szkole zdarza się przeszkadzać na lekcji, wplątać się w sprzeczkę, w bójkę z kolegami. Sporadyczne nie przestrzeganie norm przyjętych lub zawartych w regulaminie np. szkolnym nie świadczą jeszcze o tym, ze dziecko sprawia trudności wychowawcze. Taka sytuacja zachodzi wówczas, gdy niepożądane formy zachowania występują u dziecka często lub z dużym nasileniem oraz gdy uporczywie powtarzają się mimo podjęcia przez otoczenie starań i wysiłków w celu ich przezwyciężenia.
2. Wczesne dzieciństwo.
Okres wczesnego dzieciństwa obejmuje przedział wiekowy od urodzenia do trzeciego roku życia. Naturalnym środowiskiem wychowawczym dziecka w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym jest dom rodzinny. Wpływy wywierane przez to środowisko są niezwykle trwałe.
M. Przetacznik uważa że, „W procesie wychowania dziecka , zależnie od fazy rozwoju, w jakiej się ono znajduje wyodrębniamy charakterystyczne cechy i różnice jakościowe. Dla okresu wczesnego dzieciństwa szczególnie zauważalne jest to, że wszelkie poczynania wychowawcze są integralnie włączone w proces opieki nad dzieckiem, w czynności pielęgnacyjne i higieniczne, w organizowanie warunków i trybu życia zapewniających niemowlęciu bezpieczeństwo i ochronę zdrowia a jednocześnie sprzyjających jego rozwojowi psychomotorycznemu. Istnieje ścisła współzależność między zdrowiem psychicznym i fizycznym, między dobrym stanem somatycznym dziecka a jego samopoczuciem i aktywnością w okresie czuwania. Jedno i drugie zaś zależy w znacznej mierze od cech środowiska wychowawczego, w którym dziecko od pierwszych dni swego życia natrafia na stymulacje sensoryczne i społeczne niezbędne dla prawidłowego rozwoju.
U małego dziecka często powtarzają się napady złego humoru. Jak uważa Penelope Leach są one rezultatem nadmiernej frustracji, tak jak fobie są rezultatem niepokoju. Napad złego humoru jest jak przepalony bezpiecznik instalacji emocjonalnej. Malec nie może temu zapobiec. Frustracja gromadzi się prowadząc do takiego napięcia, które może być rozładowane tylko w wyniku eksplozji. W czasie ataku złości maluch nie reaguje na bodźce ze świata zewnętrznego, jest przytłoczony swoją złością i przerażony gwałtownością uczuć, których nie może kontrolować.
Nie jest łatwo być maluchem miotającym się między niepokojem i złością. Nie jest też łatwo być rodzicem takiego malucha i stać w środku huśtawki emocjonalnej, próbując utrzymać ją w równowadze. Czas jednak jest sprzymierzeńcem. Najgorsze emocjonalne burze skończą się do czasu, kiedy dziecko osiągnie wiek przedszkolny.
W tym okresie rodzice nie natrafiają na większe kłopoty wychowawcze u swoich pociech. Muszą jednak pamiętać, że ich postawa jest bardzo ważna, aby tych kłopotów nie było w późniejszym okresie rozwoju.
3. Średnie dzieciństwo. Wiek przedszkolny.
Dziecko, które rozpoczyna okres średniego dzieciństwa charakteryzuje poziom rozwoju motorycznego i sensorycznego umożliwiający mu poruszanie się w otoczeniu. Dziecko zdobyło wiele doświadczeń, nabyło umiejętność rozwiązywania problemów w działaniu oraz przez kombinacje myślowe. Opanowało nie językowe i językowe sposoby porozumiewania się z innymi.
Wiek przedszkolny stanowi okres rozwojowy, w którym tempo fizycznego wzrostu oraz zmian zachodzących w psychice dziecka jest nadal szybkie. Ze względu na przewagę procesów pobudzania nad procesami hamowania w zachowaniu się dzieci w tym okresie mogą pojawiać się rozmaite trudności, będące przejawem braku równowagi, wyższych czynników nerwowych. Kilkuletnie dzieci bywają uparte i kłótliwe, agresywne i gwałtowne, zazdrosne i obraźliwe, kapryśne i grymaśne, nie są to jednak jakieś stałe cech ich charakteru., lecz raczej przejściowe objawy złego nastroju wywołane niekiedy nadmiarem stymulacji, zmęczeniem i niewłaściwą organizacją trybu życia. Umiejętne postępowanie z dzieckiem ze strony rodziców i wychowawców, cierpliwość, takt, wyrozumiałość dla jego chwilowych wybryków, a jednocześnie stawianie mu zdecydowanych wymagań i systematyczna kontrola jego czynności, zapobiegają utrwalaniu nawyków i przyzwyczajeń oraz eliminują zaburzenia w zachowaniu.
W wieku przedszkolnym dzieci rozumieją niezwykły charakter kontaktu społecznego. Zawierają przyjaźnie, lubią się wspólnie bawić, przebywać ze sobą. Zdarza się jednak niektórym jednostkom mieć trudności w przystosowaniu się i podporządkowaniu grupie rówieśniczej.
Są to dzieci niedojrzałe pod względem emocjonalno- społecznym. Współdziałanie utrudnia postawa egocentryczna, narzucanie innym swej woli, niechęć do wspólnej zabawy, w której obowiązują konkretne reguły. Zachowują się na ogół w sposób charakterystyczny dla młodszych dzieci, a ich reakcje uczuciowe określa się jako zbyt dziecinne, infantylne. Infantylizm tych dzieci objawia się brakiem równowagi psychicznej, płaczliwością , okazywanie jawnie złością i niepohamowanym gniewem. Brak dojrzałości emocjonalno społecznej widoczny jest u dzieci sześcioletnich. Charakterystyczny jest dla nich brak wytrwałości, niechętny stosunek do pracy, którą zaczynają lecz nie kończą jej. Na ogół nie wykonują poleceń, a zakazy są dla nich pustym dźwiękiem. Robią to na co maja ochotę. Jak uważa pani Danuta Siemek „..nieprawidłowe dojrzewanie uczuć społecznych wynika z błędów wychowawczych popełnionych przez najbliższe otoczenie -najczęściej rodziców i dziadków. Wyręczanie dziecka we wszystkich zajęciach, odsuwanie najmniejszych przykrości i trudności powoduje ,że staje się ono bierne, niechętne do działania. Dziecko utwierdza się w fałszywym przekonaniu, ze jest inne i wyjątkowe. Przyczyna nieprawidłowości w rozwoju mogą być także wstrząsy psychiczne spowodowane np. konfliktami w rodzinach formalnie i nieformalnie rozbitych.
Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo, czyli „trudne do kochania” -tak nazwała autorka dzieci niespokojne, dokuczliwe, nieznośne, chętne do bójek. Takie dzieci swym postępowaniem zniechęcają do siebie innych, nadmiernie absorbując ich uwagę, angażując bez przerwy w swoje sprawy, wyczerpując zapasy całej cierpliwości. Wymagają bezustannego nad sobą czuwania.
Na ogół trudno im się zżyć z rówieśnikami. Łatwo popadają w konflikty, są dokuczliwe skłonne do bijatyk, niewytrwałe w wysiłku umysłowym. Każda nowa sytuacja przykuwa ich uwagę na krótko.
Najczęściej takie dzieci spotyka się w rodzinach, w której brak konsekwencji w postępowaniu. Dzieci takie wymagają większej cierpliwości ze strony rodziców. Należy zaspokoić potrzebę ruchu poprzez organizowanie zabaw ruchowych.
Kłamstwo - wiek przedszkolny obfituje w pozorne kłamstwa. Zdarza się to wówczas, kiedy dziecko opowiada różne fantastyczne opowiadania nie zgodne z prawdą, ale wówczas buja jego wyobraźnia. Kiedy opowiada o wspaniałych podróżach morskich, czy kosmicznych. Rozmijanie się z prawdą wynika stąd, że dziecko przedszkolne nie potrafi jeszcze rozróżniać tego, co realne od tego, co urojone. Kiedy pojawia się kłamstwo prawdziwe i celowe wiąże się to, z wadliwym oddziaływaniem pedagogicznym ze strony rodziców bądź wychowawców. Dziecko przeważnie kłamie po to by zaspokoić swoje pragnienia. Coraz częściej będzie to robić, jeżeli zauważy, że może coś osiągnąć bez trudności.
Kłamstwo pojawia się także wtedy, gdy dziecko odczuwa lek, czegoś bardzo się boi. Często powodem tego są kary cielesne. Dziecko stosuje kłamstwo prawie zawsze wobec tych osób, które budzą w nim uczucie żalu i leku. Nieodzownym warunkiem wytępienia kłamstwa są dobre stosunki między dziećmi a rodzicami oparte na zrozumieniu, życzliwości i wzajemnym zaufaniu.
Agresja- kiedy dziecko rzuca się na matkę, kopie ją, bije po twarzy, kiedy szarpie kolegę za włosy, brutalnie go bije, drapie, zachowuje się agresywnie. Ale agresja nie tylko przejawia się w biciu, lecz także w szyderstwie, drwinie, ośmieszaniu, upokarzaniu.
Dzieci przyswajają sobie formy zachowania agresywnego drogą naśladownictwa. Wzorem najczęściej staja się rodzice- brutalnie odnoszący się do dziecka. Przeniesienie takiego zachowania na grupę rówieśniczą wyraz się w represyjnym sprawowaniu funkcji przywódczych. Fakt nie bicia się dzieci z kręgu rówieśniczego, rozzuchwala małych, agresywnych przywódców. Często wybierają sobie ofiarę, którą upokarzają, biją dla wątpliwej przyjemności, z przyzwyczajenia. Gorzej, gdy naśladują je inne dzieci.
3.Późne dzieciństwo- młodszy wiek szkolny.
Późne dzieciństwo lub inaczej młodszy wiek szkolny, to okres trwający od 7-12 roku życia. Jego początek to czas zasadniczych zmian w życiu dziecka, które rozpoczynając naukę szkolną musi przyzwyczaić się do nowych obowiązków i zadań. Podstawowym środowiskiem, w którym dziecko przebywa jest szkoła z jej przestrzenią dla kontaktów interpersonalnych i grupowych. Akceptowane są dzieci osiągające dobre wyniki w nauce oraz takie, które są wyróżniane przez dorosłych. Izolacji zaś podlegają te, które nie radzą sobie z różnymi zadaniami. Ono wówczas kształtuje w sobie poczucie mniejszej wartości. Brak sukcesów, oraz otrzymywanie negatywnych ocen społecznych powoduje zwątpienie w swoje możliwości i niechęć przed podejmowaniem kolejnych wysiłków z obawy przed niepowodzeniem. „Bycie mało atrakcyjnym lub źle ocenianym, doznawanie porażek w jakiejś dziedzinie czy choćby tylko nie wyróżnianie się niczym szczególnym mogą obniżać szanse społecznego istnienia dziecka. Mogą wpływać tym samym ujemnie na jego samopoczucie oraz powodować pesymistyczne spostrzeganie siebie teraz i w przyszłości. Przeżycia takie podtrzymują niechęć do podejmowania wysiłków z obawy przed niepowodzeniem oraz utrwalają wyuczoną bezradność i strategię prowadzące do niepowodzeń. Doznawanie niepowodzeń społecznych u dzieci prowadzi do przekonania, że się jest niegodnym akceptacji. Obawa przed odrzuceniem jest źródłem zachowania odbieranego przez innych jako postawa dystansu, w odpowiedzi, na które, inni zachowują się tak samo. W efekcie dziecko doznaje uczucia osamotnienia i uważa, że jest nie lubiane przez innych. W związku z tym nasila ono zachowania, które czynią je niepopularnym. Jeżeli stan ten się przedłuża, powtarzające się sekwencje społecznych porażek mogą prowadzić do rozwinięcia się u dziecka społecznej bierności, nieśmiałości, niskiej samooceny, poczucia niższości”.
Zjawiskiem niepokojącym, na które już od wielu lat zwraca się uwagę są trudności w uczeniu się szkolnym. Kiedy się nasilają prowadzą do zaburzeń w zachowaniu, niekiedy tak znacznych, że ich konsekwencją staje się społeczne nieprzystosowanie.
W ujęciu M. Przetacznikowej można wyróżnić dwa typy niedostosowanych społecznie: typ bierny, zahamowany i typ demonstracyjny. Objawy charakterystyczne dla pierwszej grypy dzieci to: wycofanie się, brak zaufania do ludzi, do nowych rzeczy i nowych sytuacji, obojętność w kontaktach społecznych. Dzieci te, nie maja skrupułów, gdy wyrządzą komuś krzywdę, oszukują w zabawach i grach, są sprytne i przebiegłe, nie okazują żadnego żalu i wzruszenia. Natomiast dzieci o postawie demonstracyjnej ujawniają otwarcie swoją agresję, wrogość. Zachowują się w sposób prowokacyjny, natarczywie, napastliwie. Dzieci niedostosowane społecznie cechują głębokie zaburzenia emocjonalne. Z trudem nawiązują kontakty uczuciowe z ludźmi. Warstwa uczuć wyższych- społecznych, moralnych, estetycznych, nie jest u tych dzieci wykształcona, dlatego nie potrafią okazywać serdeczności, życzliwości, sympatii. Dzieci niedostosowane społecznie sprawiają szczególnie poważne trudności wychowawcze w rodzinie, w szkole.
Z zaburzeniami w rozwoju społecznym i emocjonalnym ściśle wiąże się problem agresji. Agresywnść przejawiająca się w ty m okresie ma nieco inny charakter niż w wieku przedszkolnym. Ich zachowanie cechuje brak zdyscyplinowania powodujący naruszenie regulaminu szkolnego. Jednostka agresywna wywiera destrukcyjny wpływ na układ stosunków społecznych w grupie, powodując powstanie w niej różnych konfliktów i antagonizmów. Przedmiotem agresji bywają rówieśnicy jak i osoby dorosłe. Bywa też skierowana na inne istoty żywe lub przedmioty, przybierając postać znęcania się nad zwierzętami, łamania roślin, niszczenia przedmiotów należących do społeczności.
Często spotykana jest u dzieci w młodszym wieku szkolnym nadpobudliwość psychoruchowa. Dzieci z takimi zaburzeniami równowagi procesów nerwowych maja trudności w uczeniu się. Wiąże się to z ich wzmożoną ruchliwością z natychmiastowym reagowaniem na wszystko, złą koncentracją uwagi, przelotnością żywych na ogół zainteresowań, osłabieniem procesów analizy i syntezy, nieumiejętnością zajmowania się czymkolwiek w ciągu dłuższego czasu, brakiem systematyczności, osłabiona zdolnością planowania i realizacji długo terminowych zamierzeń, brakiem systematyczności. Dzieciom tym szczególnie w pierwszych latach nauki, trudno dostosować się do porządku panującego w szkole. Nie są one zdolne do spokojnego siedzenia w ławce, toteż w momentach nie uzasadnionych, wychodzą z ławki, kręcą się. Na lekcjach z reguły nie uważają, szybko przestają się interesować przebiegiem lekcji i zaczynają zajmować się czym innym. Przy braku nieprawidłowego uwzględnienia ich specyficznych właściwości konflikty staja się nieuniknione, a jako kojarzone ze szkołą budzą czasem u owych dzieci ogólną niechęć do tej instytucji i do uczenia się.
4.Adolescencja
Jest to okres przemian w życiu człowieka, które ze stabilnego okresu dzieciństwa prowadzą go ku dorosłości.
Intensywne przemiany dotyczą nie tylko organizmu, ale również psychiki, emocji. Zmieniają się interakcje z rodzicami, powstają konflikty, których głównym źródłem jest nieokreślony status dorastających: już nie są dziećmi a jeszcze nie są dorosłymi. W tym okresie szczególnego znaczenia nabiera kształtowanie się tożsamości. Jest to proces dla młodzieży trudny i często dochodzi do tzw. „kryzysu tożsamości”. Jest on definiowany jako okres w rozwoju tożsamości, podczas którego młody człowiek musi dokonywać wyborów między ważnymi dla niego alternatywami.
Skomplikowane procesy rozwojowe tego wieku- dojrzewanie fizjologiczne, nowe formy działania i kontaktów społecznych, przeobrażenia we wszystkich dziedzinach życia psychicznego- sprawiają iż młodzież ma wiele problemów i kłopotów z dostosowaniem swego postępowania do nowych zadań, sytuacji i ról społecznych . Bardzo często zdarza się, iż zachowanie się młodzieży często odbiega od stawianych jej wymogów i przybiera niepożądane formy. Trudności wychowawcze w tym wieku bywają różnego rodzaju i występują z różnym nasileniem.
Zdaniem Reginy Łapińskiej i Marii Żebrowskiej: najbardziej jaskrawą grupę trudności stanowią fakty zachowania się związane ze stosunkiem do ludzi dorosłych, przede wszystkim rodziców i wychowawców, do reprezentowanych przez nich wymagań. Do grupy tej należą wszystkie przejawy niezdyscyplinowania, nie podporządkowania się zarządzeniom rodziców, przekraczania regulaminu szkolnego, lekceważenia wszelkiego rodzaju poleceń, rozkazów i zakazów. Przeciwstawienie się woli dorosłych może przybierać charakter mniej lub bardziej ostry- od braku uprzejmości i opanowania w kontaktach codziennych aż do aroganckich wystąpień.
Inna kategoria trudności wiąże się ze stosunkiem młodocianych do grupy rówieśniczej, zwłaszcza do rówieśników innej płci. Dotyczy to odrzucenia przez grupę rówieśniczą i w związku z tym całkowite osamotnienie. Sytuacja przeciwna, polegająca na silnym związaniu z grupą i całkowitym jej podporządkowaniu pociąga za sobą konflikt między wymaganiami grupy a wymaganiami szkoły lub rodziny. Niektórzy młodzi poświęcają zbyt dużo czasu dla rówieśników, rezygnując z uzyskania lepszych wyników w nauce.
Inną trudnością z punktu widzenia wychowawczego jest przedwczesne nawiązywanie kontaktów z osobnikami innej płci. Prowadzą one do zaniedbywania obowiązków szkolnych, nadmiernego poświęcania uwagi sprawom wyglądu zewnętrznego. Nadmierne zainteresowanie drugą płcią prowadzi do przedwczesnych stosunków płciowych i dalszych ich konsekwencji.
Do niepokojących zjawisk w zachowaniu się młodzieży zalicza się: negatywne postawy wobec wzorów postępowania przekazywanych przez dorosłych, często spotykanie odrzucenie w ogóle wzorów i norm moralnych, cynizm, negatywny stosunek do pracy, skłonność do alkoholizmu, niszczenia mienia społecznego, nie prowokowanej agresji.
Kiedy pojawiają się zaburzenia stosunków kształtujących się między uczniem a szkołą wówczas uczeń wagaruje. Wagary polegają na samowolnym, nieusprawiedliwionym opuszczeniu zajęć szkolnych. Powodują one naruszenie postanowień regulaminu szkolnego oraz zasad dyscypliny obowiązujących uczniów. Wagary mogą być wykorzystane na czynności sprzyjające procesowi wykolejenia moralnego- picie alkoholu, kradzieże, prowokowanie awantur.
Według Zbigniewa Skornego: często powtarzające się wagary przyjmujące formą dłużej trwającej nieobecności w szkole oraz ucieczek z domu są nazywane włóczęgostwem. Powoduje ono znaczne zaniedbanie się w nauce a nieraz nawet jej przerwanie, stwarza okazje do kradzieży. Włóczęgostwu towarzyszy nieraz popełnianie czynów przestępczych, takich jak napady rabunkowe, gwałty niszczenie mienia społecznego, wytworzenie się nałogu alkoholizmu lub narkomanii. Tenże autor pisze również o przestępczości nieletnich. Czyny przestępcze nieletnich przyjmują różne formy, są to: kradzieże, wybryki chuligańskie, rozboje. Przedmiotem kradzieży są najczęściej: pieniądze, odzież, radia, sprzęt sportowy, rowery, motocykle, samochody. U małoletnich występują przestępstwa mające charakter czynów chuligańskich. Polegają one na niszczeniu mienia społecznego lub biciu przypadkowo napotkanych przechodniów.
Nie sposób nie zauważyć problemu narkomanii wśród młodzieży. Narkotyki powodują występowanie stanów euforii przejawiających się we wzmożonym samopoczuciu błogostanie, zobojętnieniu na przykrości i przeciwieństwa, poczuciu świeżości, lekkości i siły, zwiększonej sprawności fizycznej i umysłowej. Narkotyk wywołuje wytworzenie się stanu ograniczonej świadomości, oderwanie od realiów rzeczywistości. Długotrwałe stosowanie narkotyku powoduje stopniowe wyniszczenie organizmu, a przedawkowanie może być przyczyną schorzeń a nawet śmierci.
U młodzieży następstwem narkomanii bywa przerwanie nauki szkolnej, lub znaczne pogorszenie się uzyskanych wyników. Narkomania powoduje również zahamowanie przejawianych dotychczas form aktywności oraz zanik związanych z nimi zainteresowań. Narkomania często jest związana z przestępczością.
Jako przyczyny narkomanii wśród młodzieży Zbigniew Skorny wymienia: „bywa ono następstwem naśladownictwa. Wywołane przez narkotyki niezwykłe przeżycia są formą ucieczki od nudy, szarzyzny i monotonii życia codziennego, od nieprzyjemnej i pełnej napięć atmosfery panującej w domu rodzinnym. Rozwojowi narkomanii młodzieży sprzyjają zwiększona wrażliwość emocjonalna oraz zmniejszona odporność na doznawane stresy.
My dorośli musimy zdawać sobie sprawę z odpowiedzialności, jaka na nas spoczywa. Trudności z naszymi dziećmi, są wynikiem braków wychowawczych w domu i szkole. Brak pożądanych efektów wychowawczych bierze się między innymi stąd, iż dorośli nie pamiętają lub nie chcą pamiętać, tego co sami przeżyli w dzieciństwie i jak wówczas widzieli świat.
Rodzice, dziadkowie, wychowawcy, czyli najbliższe osoby z otoczenia dziecka oddziałują na swoich podopiecznych przykładem. Więc jakich my wzorców dostarczamy naszym dzieciom w okresie ich rozwoju? Czy kochamy? Czy uczymy kochać?
Kiedy jest miłość, nie ma pustki istnienia. Człowiek jest zadowolony, otaczający świat wydaje mu się piękny, czysty, wartościowy. Ludzie obok dobrzy. Ma się w sobie siłę, która mogłaby domy przenosić. Wtedy nie istnieją problemy.
BIBLIOGRAFIA
1. B. Harwas-Napierała,(red.) J.Trempała: Psychologia rozwoju człowieka. T. II. PWN, Warszawa 2001.
2. P. Leach: Twoje dziecko. Wydawnictwo GiG, Warszawa 1992.
3. M. Przetacznikowa, Z. Włodarski: Psychologia wychowawcza. PWN, Warszawa 1983.
4. D. Siemek: Problemy wychowawcze wieku przedszkolnego. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1982.
5. Z. Skorny: Psychologia wychowawcza dla nauczycieli. WSiP, Warszawa 1987
6. B. Spock, M.B.Rothenberg: Dziecko- pielęgnowanie i wychowanie. PZWL, Warszawa 1991.
7. M.Żebrowska (red.):Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. PWN, Warszawa 1986.
Zob. M. Przetacznikowa, Z. Włodarski. Psychologia wychowawcza. PWN, Warszawa 1983. s. 583-585.
Tamże. Psychologia wych. S. 481.
P. Leach. Twoje dziecko. Wydawnictwo GiG. Warszawa 1992. s.342-345.
Tamże. Psychologia....s.514.
D. Siemek. Problemy wychowawcze wieku przedszkolnego .Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych. Warszawa 1982, s. 191.
Tamże. Problemy.....s. 192-194.
Tamże. Problemy wychowawcze...s.203-204.
R. Stefańska-Klar .Późne dzieciństwo. Młodszy wiek szkolny. W: B. Harwas Napierała. Psychologia rozwoju człowieka. PWN. Warszawa 2001, s.150-151.
M. Przetacznik, Z. Włodarski. Psychologia wychowawcza. PWN. Warszawa 1983. s. 600-603.
Tamże. S. 285-286.
I. Obuchowska. Adolescencja. W: B. Harwas Napierała .Psychologia rozwoju czlowieka. PWN. Warszawa 2001, s. 166-180.
Red. M. Żebrowska. Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. PWN. Warszawa 1986. s.790-793.
Z. Skorny .Psychologia wychowawcza dla nauczycieli. WSiP. Warszawa 1987. s.183-187.
Tamże. S. 192.
1