Charakterystyka

ważniejszych surowców

leczniczych roślin dziko

rosnących

(kwiatostany i kwiaty)

Ochrona Środowiska rok II IIº
Proekologiczne Systemy Produkcji
Żywności

Page  2

 Rośliny lecznicze stanowią część roślin występujących

w przyrodzie. Zawierają substancje, które wykazują
dobroczynny wpływ na ludzki organizm.

 Ludzie od dawien dawna gromadzili wiedzę z zakresu

właściwości leczniczych roślin, która przekazywana
była z pokolenia na pokolenie. Można stwierdzić, że
lecznicze właściwości roślin znane są już od czasów
prehistorycznych.

 Na świecie zidentyfikowano tysiące gatunków roślin,

które wykorzystywane są w leczeniu ludzi zarówno na
płaszczyźnie medycyny jak i ziołolecznictwa.

 Mimo wszechobecnych coraz nowocześniejszych

antybiotyków wielu ludzi korzysta z fitoterapii. W
aptekach i nie tylko, mamy bardzo szeroką gamę
leków bazujących na składnikach roślinnych.

Page  3

Rośliny dziko rosnące wykorzystywane są w
leczeniu dolegliwości związanych z przewodem
pokarmowym, moczowym, układem krążenia,
problemami

wątroby,

zmian

skórnych.

Stosowanie

medykamentów

roślinnych

niejednokrotnie zapobiega pojawieniu się
zmian chorobowych, a w przypadku ich
zaistnienia, skutecznie są eliminowane

Page  4

 Właściwości lecznicze tych roślin wynikają z

zawartości w nich m.in.:

• kwasów organicznych,
• garbników,
• olejków eterycznych,
• flawonidów,
• alkaloidów,
• pektyn,
• antocyjanów,
• Witamin.

 Te substancje mogą się znajdować w całej roślinie

bądź też w wybranych częściach np. łodydze, pędach,
cebulach, korzeniach, kłączach, liściach, kwiatach,
pąkach i owocach.

Page  5

Ważniejsze gatunki roślin leczniczych z

uwzględnieniem siedlisk roślinnych

Jeziora, brzegi STANOWISKA WILGOTNE I PODMOKŁE

i zalewy rzek

Lp.

Gatunek

Charakter

roślinny

Surowiec

1

Grzybienie

Trwałe

Kwiaty, kłącza

Page  6

TERENY BAGIENNE, TORFOWISKA, TERENY NIEZADRZEWIONE

Lp.

Gatunek

Charakter

roślinny

Surowiec

1

Wiązówka błotna

Trwała

kwiat

Page  7

Wiązówka błotna

(kropidło, tawula błotna, kozia broda)

Surowcem zielarskim są kwiaty wiązówki (Flos
Ulmariae) oraz ziele (Herba Ulmariae).
Wiązówka powszechnie występuje w Polsce, w czerwcu
lub lipcu zbiera się zakwitające kwiatostany.
Najważniejszymi substancjami czynnymi wiązówki są
glikozydy fenolowe (salicyna, spireina), garbniki,
flawonoidy (m.in. hiperozyd, kwercetyna), olejek
eteryczny, kwasy organiczne (jak np. kwas salicylowy),
antocyjany i sole mineralne. Olejek eteryczny ma
bardzo przyjemny zapach - kwiaty wiązówki wydzielają
migdałowy zapach.

Page  8

Działanie

 przeciwbólowe,
 przeciwzapalne,
 przeciwgorączkowe,
 bakteriostatyczne,
 napotne,
 odtruwające,
 żółciopędne,
 moczopędne,
 ściągające,
 przeciwkrwotoczne,
 reguluje przemianę materii i metabolizm.

Page  9

Zastosowanie:
Wiązówka błotna ma szerokie zastosowanie nie tylko w medycynie
i leczeniu chorób, ale także w kosmetyce. Odwary i napary z
wiązówki, ze względu na ich właściwości przeciwzapalne i
przeciwbólowe, często zaleca się w chorobach reumatycznych.
Związki salicylowe w nich zawarte mają zdolność wyciszania reakcji
zapalnych. Stosuje się je także w przebiegu przeziębienia z
gorączką, grypie, w schorzeniach układu oddechowego, w stanach
zapalnych dróg moczowych, przy biegunkach i obrzękach, a także
przy problemach z trawieniem i wchłanianiem pokarmów.
Flawonoidy zawarte w przetworach z kwiatów wiązówki działają
również żółcio- i moczopędnie, a także nieznacznie pobudzają
czynność gruczołów potowych.

Działania niepożądane
Nie wolno przekraczać zalecanej dawki, gdyż zbyt duża ilość
wiązówki powoduje podrażnienie błony śluzowej układu
pokarmowego i może skutkować pojawieniem się zaparć.
Nie wolno stosować preparatów z wiązówki w przypadku uczulenia
na salicylany.

Page  10

ŁĄKI I MURAWY ZASOBNE W WILGOĆ

Lp.

Gatunek

Charakter

roślinny

Surowiec

1

Krwawnik

pospolity

Trwała

Kwiaty, ziele

2

Mniszek lekarski

Trwała

Liść, ziele, kwiat,

korzeń

3

Podbiał pospolity

Trwała

Liść, kwiatostan

4

Stokrotka

pospolita

Trwała

kwiatostany

Page  11

Krwawnik pospolity

Krwawnik pospolity jest ziołem,

które bardzo łatwo pozyskać i jeszcze
łatwiej przygotować.

Kwiaty

można

pozyskiwać,

ścinając całe kwiatostany, ziele
natomiast, ścinając całe rośliny. Tak
pozyskane zioła, należy suszyć w
przewiewnych miejscach. Co bardzo
istotne – ziele krwawnika nie powinno
być narażone na dzianie promieni
słonecznych, dlatego idealnie jest
jeśli

suszy

się

w

miejscach

zacienionych, ale z dużym dostępem
powietrza.

Oczywiście

ziele

krwawnika można również suszyć w
profesjonalnych

suszarniach,

pamiętając, by temperatura suszenia
nie przekraczała 40 stopni Celsjusza.

Page  12

ZASTOSOWANIE

Chamazulen (składnik chemiczny krwawnika pospolitego),
obecny w niektórych olejkach lotnych, posiada właściwości
przeciwzapalne oraz przeciwalergiczne. Seskwiterpeny są
gorzkie oraz są środkiem odżywczym, natomiast achilleina
(gorzki glikozyd) pomaga w hamowaniu wewnętrznego lub
zewnętrznego krwawienia. Flawonoidy są prawdopodobnie
odpowiedzialne za działanie przeciwkonwulsyjne krwawnika
pospolitego.
Krwawnik pomaga w regulowaniu cyklów
menstruacyjnych, redukuje obfite krwawienia oraz łagodzi
ból menstruacyjny.
Krwawnik pospolity jest pożytecznym ziołem w leczeniu
różnego rodzaju ropieni. Połączony z innymi ziołami,
krwawnik pospolity pomaga w leczeniu gryp oraz
przeziębień. Jego gorzkie właściwości czynią go
pożytecznym środkiem w walce z kolką oraz słabym
trawieniem. Krwawnik również pomaga w czasie gorączki
siennej, obniża wysokie ciśnienie krwi, poprawia krążenie
krwi w żyłach, łagodzi żylaki. Z krwawnika można
przygotowywac ziołowe środki oczyszczania skóry, jak
również stosować go na zmarszczki.

Page  13

Mniszek lekarski

Kwiaty

mają

podobną

zawartość

substancji

czynnych co liście z tą
różnicą, że zawierają większą
ilość

olejku

eterycznego.

Stwierdzono w nich również
obecność fitoestrogenu.

Liście mniszka pospolitego

mają obniżoną ilość związków
zawartych

w

korzeniu,

zawierają

flawonoidy,

flenolokwasy

oraz

karotenoidy. Obfitują również
w potas, magnez, krzem i
witaminy: C i B.

Page  14

 Mniszek lekarski ma zastosowanie jako lek zwiększający

wydzielanie żółci w chorobach wątroby i woreczka żółciowego.
Podnosi również ilość wydzielanych soków trawiennych i
zwiększenie ilości produkowanego moczu. Nie prowadzi przy tym
do obniżenia zawartości potasu we krwi, ponieważ jego bogactwo
w ten minerał równoważy jego utratę z moczem.

 Obfitość mlecza w sole mineralne i witaminy znajduje swoje

wykorzystanie również podczas leczenia anemii. Pozwala on
oczyścić organizm z krążących w nim toksyn i przywraca
prawidłowy skład krwi.

 Mniszek pospolity pozytywnie działa również na układ

odpornościowy. Zawarty w nim interferon zmusza organizm do
podjęcia walki z bakteriami i wirusami. Zioło obniża również
poziom cukru we krwi i działa rozkurczająco.

 Mlecz stosowany zewnętrznie przyśpiesza proces gojenia się

uszkodzeń skóry, zwalcza kurzajki i brodawki. Do tego celu
stosuje się okłady ze świeżych liści lub z białego soku
wydzielanego przez nie.

 Kwiaty stosuje się w trakcie leczenia przewlekłych nieżytów

gardła i jamy ustnej. Regulują także zaburzenia miesiączkowania i
jajeczkowania.

 Zwierzęta hodowlane i domowe żywiące się zielonymi roślinami

wprost uwielbiają świeżo zerwane liście mniszka lekarskiego.

Page  15

STANOWISKA SUCHE

PASTWISKA, SUCHE UGORY

Lp.

Gatunek

Charakter

roślinny

Surowiec

1

Krwawnik

pospolity

Trwała

Ziele, kwiaty

2

Kocanki piaskowe

Trwała

Kwiatostan

3

Wrotycz pospolity Trwała

kwiatostan

Page  16

Kocanka piaskowa

 Jest to roślina wieloletnia,

powszechna w Europie Środkowej i
zachodniej części Syberii. W Polsce
dość pospolita na niżu w suchych
lasach, zaroślach, przydrożach,
ugorach i nieużytkach, zwłaszcza na
glebie piaszczystej. Znajduje się pod
częściową ochroną.

 Do celów leczniczych zbiera się w

początkach kwitnienia, z naturalnych
stanowisk, całe kwiatostany bez
szypułek i suszy rozłożone cienką
warstwą w cieniu i przewiewie.
Suszone zbyt wolno żyją nadal,
wytwarzają nasiona i rozpadają się w
postaci puchu, dając produkt
niepełnowartościowy.

Page  17

 Kwiatostan kocanki zawiera do 4% flawonoidów o strukturze

chalkonu, glikozydy pochodne narygeniny, kemferolu i apigeniny
oraz żółte barwniki (arenol i homoarenol). Drugą grupę związków
czynnych stanowią ftalidy. Poza tym w kwiatach kocanki
występuje 0,05% olejku eterycznego.

Działanie:

 zmniejsza napięcie mięśni gładkich jelit, pęcherzyka żółciowego i

dróg żółciowych, przywracając im prawidłową ruchliwość;

 zwiększa czynność żółciotwórczą komórek wątroby;
 pobudza trawienie i przyswajanie składników pokarmowych;
 zmniejsza stan zapalny błony śluzowej żołądka;
 wykazuje słabe działanie moczopędne i bakteriobójcze.

Page  18

Zastosowanie:

 Wyciągi z kocanki stosuje się w niewydolności

wątroby spowodowanej nieznacznym przewlekłym
uszkodzeniem miąższu, w niedostatecznym
wytwarzaniu żółci, również w stanach zapalnych i
skurczowych dróg żółciowych, zastoju żółci i
wynikających z tego zaburzeniach trawiennych.
Pomocniczo w kamicy żółciowej i po operacjach dróg
żółciowych. Niekiedy w połączeniu z innymi
surowcami jako lek pomocniczy w bezsoczności
żołądkowej.

 Kwiatostan kocanki wchodzi w skład wielu

preparatów produkowanych przez Herbapol,
używanych w schorzeniach wątroby i pęcherzyka
żółciowego oraz w stanach nieżytowych przewodu
pokarmowego.

 W lecznictwie ludowym stosuje się kwiaty kocanki

również w chorobie reumatycznej i skazie
moczanowej.

Page  19

POLA UPRAWNE, MIEDZE

Lp.

Gatunek

Charakter

roślinny

Surowiec

1

Chaber bławatek

Jednoroczna

Kwiat

2

Krwawnik pospolity

Trwała

Ziele, kwiat

3

Ostróżka polna

Jednoroczna

Kwiaty, ziele,

nasiona

4

Podbiał pospolity

Trwała

Liść, kwiat

Page  20

Chaber bławatek

Bardzo popularna roślina w całej
Polsce, rosnąca w zbożach i roślinach
okopowych. Traktowana jako chwast.
Nazywana również bławatem,
modrakiem lub chabrem zbożowym.
W lecznictwie wykorzystywane sa
kwiaty nie w pełni jeszcze rozwinięte.
Pojedyncze niebieskie kwiatki należy
suszyć w pomieszczeniach
przewiewnych, zacienionych, w
temperaturze nie przekraczającej
35

0

C. Wysuszone kwiaty nie powinny

zmieniać barwy i tylko takie
zachowują lecznicze właściwości.
Inne nazwy: głowacz, jasieniec,
kwiatek wołoszek, macoszka,
modrak, wasilek.

Page  21

Składniki odżywcze:

 Antocyjany (cyjanina, pelargina),
 Kwasy organiczne,
 Sole mineralne, duże ilości manganu,
 Niewielkie ilości garbników.

Właściwości lecznicze:

 Działa moczopędnie, polecany w różnych chorobach

nerek, zapobiega tworzeniu się kamieni, ma działanie
przeciwzapalne, leczy zapalenie spojówek,
dobroczynnie działają okłady z chabra na zmęczone
oczy i płukanki gardła oraz jamy ustnej w stanach
zapalnych.

Page  22

Podbiał pospolity

 Rośnie w krajach klimatu umiarkowanego w

terenach bardziej wilgotnych, leśnych, przy
drogach. Kwitnie od marca do maja.
Surowcem leczniczym są kwiaty i liście
podbiału. Kiedy przekwitają kwiaty,
pojawiają się liście. Inne nazwy: podbiał
zwyczajny, kaczyniec, boże liczko.

 Kwiatostany pokazują się, zanim rozwiną

się liście. Kwitnie od marca do maja. Liście
pojawiają się pod koniec kwitnienia. Liście
zawierają śluz, garbniki, cholinę, olejek
eteryczny, niewielkie ilości trującego
alkaloidu pirolizydynowego. Preferuje gleby
gliniaste, miejsca kamieniste, piarżyska,
żwirowiska nadrzeczne, osuwiska, skarpy
przydrożne, urwiste brzegi rzek i potoków,
hałdy węglowe i pogorzeliska. W uprawach
rolnych uznawana za chwast.

Page  23

Składniki odżywcze:

 w liściach: garbniki, śluzy, flawonoidy, olejek eteryczny,

substancje gorzkie, sole mineralne (najwięcej cynku),

 w kwiatach: olejek eteryczny, flawonoidy, niewielkie ilości

substancji śluzowych i gorzkich;

Właściwości lecznicze:

 Działa wykrztuśnie, skuteczny w stanach zapalnych krtani,

gardła i jamy ustnej, pomaga w anginie, łagodzi kaszel, zwiększa
produkcję śluzu w drogach oddechowych i pobudza rzęski,
ułatwiając odksztuszanie wydzieliny. Działa rozkurczająco na
drogi oddechowe.

 Łyżkę liści lub kwiatów podbiału zalewamy szklanką wody i

gotujemy ok. 3 min. Pijemy 2 lub 3 razy dziennie.

Page  24

OGRODY, PRZYCHACIA, ROSLINY RUDERALNE

Lp.

Gatunek

Charakter

roślinny

Surowiec

1

Jasnotka biała

Trwała

Korony kwiatowe

2

Bez czarny

Trwała

Kwiat, owoc

3

Podbiał pospolity

Trwała

Liść, kwiat

Page  25

LASY MIESZANE, POLANY, ZAROŚLA

Lp.

Gatunek

Charakter

roślinny

Surowiec

1

Janowiec

barwierski

Trwała

Ziele, kwiat

2

Konwalia majowa

Trwała

Ziele, kwiat,

kłącze

Page  26

Konwalia majowa

Page  27

Występowanie

 Konwalia majowa występuje na półkuli

północnej na obszarach o klimacie
umiarkowanym. Zasięg obejmuje niemal
całą Europę, środkową i północną Azję. W
Polsce jest to gatunek rodzimy spotykany
w lasach na terenie niemal całego kraju.
Występuje powszechnie zwłaszcza w
północno-wschodniej części kraju, gdzie
porasta duże powierzchnie, a rośliny
wyróżniają się odpornością i żywotnością.
Gatunek ten miejscami występuje na
nielicznych

stanowiskach

np.

w

niektórych obszarach Ziemi Lubuskiej i
Mazowsza, brak go niemal zupełnie w
wyższych partiach gór. Zarówno w
obrębie zasięgu, jak i poza nim konwalia
majowa jest uprawiana w ogrodach i
parkach, popularna w uprawie jest także
w Polsce.

Page  28

Opis morfologiczny

 Kłącze cienkie (do ok. 5 mm średnicy), podziemne, pełzające

płytko pod powierzchnią ziemi, brunatne, z resztkami
zeszłorocznych liści. Podzielone jest na krótkie międzywęźla, z
których wyrastają korzenie.

 Korzenie wyrastają w węzłach kłącza, są cienkie i szare, sięgają

płytko (do 25 cm).

 Łodyga wyrasta z dwuletnich kłączy i u nasady okryta jest

pochwiastymi nasadami liści. Trójgraniasta, wąsko oskrzydlona,
bezlistna oś kwiatostanowa (głąbik).

 Liście asymilacyjne wyrastają najczęściej parami, otulone u

nasady

pochwiastymi

liśćmi

wspólnie

z

głąbikiem

kwiatostanowym. Mają kształt zmienny, wydłużony, od
lancetowatego

do

eliptycznego,

zaostrzony

wierzchołek, użyłkowanie łukowate

 .Kwiaty zebrane w szczytowe, jednostronne grono o 5–9

kwiatach u roślin dziko rosnących, a u form ogrodowych o 11–18
kwiatach. Kwiaty kulisto-dzwonkowate, pochylone do dołu, ze
zrosłymi, białymi lub lekko różowymi listkami okwiatu.

Page  29

Skład fitochemiczny

 Ziele zawiera w suchej masie od 0,1 do

0,5% ok. 40 różnych glikozydów
kardenolidowych. Najwięcej jest ich w
kwiatach (0,5%), mniej w liściach (0,2–
0,3%).

 Najwięcej jest

pochodnych strofantydyny .

 W kłączach i korzeniach zawarte

są konwalamaryna i konwalaryna. 

 W zielu i

kwiatach flawonoidy, fenolokwasy, kwas
jabłkowy, cytrynowy i chelidonowy.

 Charakterystyczny zapach kwiatom

nadaje lotny olejek farnezol.

 Roślina ma niemiły, słodkawo-

ostrogorzki smak.

Page  30

Zastosowanie

 Konwalia jest bardzo silnym lekiem stosowanym w

chorobach serca – kwiaty i liście konwalii zawierają
cenne glikozydy nasercowe (najwięcej jest ich w
kwiatach najmniej w liściach).

 Stosuje się je przy leczeniu dławicy piersiowej, arytmii i

niewydolności serca. Regulują czynności narządu,
ciśnienie tętnicze krwi, a także łagodzą kołatanie serca i
zwalniają zbyt szybki puls.

 Wyciągi z konwalii wchodzą w skład wielu popularnych

leków nasercowych: Cardiol, Cardiol C, Kelicardina,
Neocardina, Guttae Cardiaceae, Convalatoxinum,
Cardiosan, Convafort.

 Wywary z ziela konwalii mają również delikatne

działanie moczopędne, uspokajające oraz pomagają w
bólach reumatycznych.

 Preparaty z konwalią poleca się głównie osobom

starszym i kobietom w okresie menopauzy.

Page  31

Dawkowanie

 Zaleca

się

stosowanie

wyłącznie

preparatów

gotowych,

dostępnych

w

aptekach

i

ścisłe

przestrzeganie

sposobu

dawkowania

podanego

w

ulotce lub na opakowaniu.
Stosowanie

przetworów

domowych jest niebezpieczne z
powodu zmiennej zawartości
związków czynnych w roślinie,
co może prowadzić do zatrucia.
Poza tym napary lub nalewki
sporządzane

w

warunkach

domowych są nietrwałe i
niepewne w działaniu.

Page  32

Bez czarny

Występowanie
W Europie środkowej i zachodniej
jest gatunkiem pospolitym.
Północna granica zasięgu
przebiega przez Półwysep
Skandynawski i kraje bałtyckie
sięgając nielicznymi stanowiskami
północnej Skandynawii.
W Polsce jest pospolity na całym
obszarze kraju.

Page  33

 Pokrój: zazwyczaj wysoki krzew, rzadko drzewo.

Osiąga wysokość do 10m

 Pędy: młoda kora jest zielona. Z wiekiem staje się

szara, jasnobrunatna, z wyraźnymi przetchlinkami,
na starych pędach jest spękana.

  Pączki: czerwonobrunatne,

jajowato-spiczaste,

wydłużone, siedzące i wyraźnie skośnie odstające od
pędu.

 Liście: mają długość około dwukrotnie większą od

szerokości. Są nieparzysto-pierzastozłożone, złożone
najczęściej z 5, rzadziej z 3, 7 lub 9
naprzeciwległych, jajowato-eliptycznych i ostro
piłkowanych listków.

Na

górnej

stronie

są

ciemnozielone, od spodu jasne, rzadko owłosione. 

 Kwiaty: białe, promieniste, zebrane w duże i

płaskie baldachogrona o średnicy zwykle od 10 do 20
cm, z 5 głównymi gałązkami.

 Owoce:

fioletowo-czarne,

mięsiste

i

lśniące pestkowce z 3–6 nasionami. Mają kształt
jajowaty i długość od 6 do 8 mm.

  Nasiona: osiągają do 5 mm długości, mają kształt

jajowaty, na przekroju są trójkątne, ale o
zaokrąglonych kantach. Powierzchnia ich jest falista i
jasnobrązowa.

Page  34

Skład fitochemiczny

 Gałązki, liście i owoce wydzielają nieprzyjemny, a

kwiaty odurzający zapach.

 Wszystkie części rośliny zawierają w różnej ilości

trujący glikozyd sambunigrynę.

 Kwiaty zawierają olejki eteryczne, flawonoidy kwasy

organiczne, garbniki, sole mineralne.

 Owoce antocyjany, 20% cukrów, 3,5% pektyn, kwasy

organiczne, witaminy, karotenoidy, garbniki i sole
mineralne.

Page  35

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski.

Według Farmakopea
Polska surowcem zielarskim są
kwiaty (Flos Sambuci) i dojrzałe
(czarne) owoce (Fructus Sambuci)

[

. Jednakże własności lecznicze

mają także kora (Cortex Sambuci),
korzenie (Radix Sambuci) i liście
(Folium Sambuci).

Działanie:
kwiaty działają moczopędnie,

napotnie, przeciwgorączkowo,
wykrztuśnie, a zewnętrznie także
przeciwzapalnie. Owoce mają
własności przeczyszczające,
działają napotnie, moczopędnie,
przeciwgorączkowo,
przeciwbólowo i odtruwająco.

Page  36

Zastosowanie

Napary z kwiatów są używane przy przeziębieniach, do leczenia

różnego rodzaju nieżytów i stanów zapalnych dróg oddechowych
i chorób reumatycznych.

Dawniej kwiatów używano do pobudzenia laktacji u kobiet

karmiących.

Z owoców zazwyczaj wykonuje się odwary używane do

leczenia migreny, nerwobólów, biegunki, chorób reumatycznych
i neurologicznych, a dzięki ich własnościom odtruwającym także
przy zaburzeniach przemiany materii.

Zewnętrznie naparami z kwiatów przemywa się skórę przy

zapaleniach skóry, wypryskach skórnych i oparzeniach, płucze
jamę ustną i gardło przy stanach zapalnych oraz przemywa oczy
przy zapaleniu spojówek. Napary z kwiatów bzu czarnego przy
przeziębieniach mają wielokrotnie silniejsze działanie, niż napary
z lipy. Gąbczasty rdzeń pędów używany był w technice
mikroskopowej

do

sporządzania

preparatów,

a

w

zegarmistrzostwie do czyszczenia delikatnych mechanizmów.