„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Barbara Trzewik

Pozyskiwanie i przetwarzanie roślinnych surowców
leczniczych 322[10].Z1.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
dr biol. med. Grażyna Czechowska
prof. zw. dr hab. Marek Wesołowski



Opracowanie redakcyjne:
mgr farm. Alina Krawczak



Konsultacja:
dr hab. inż. Henryk Budzeń










Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[10].Z1.02
„Pozyskiwanie i przetwarzanie roślinnych surowców leczniczych”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu technik farmaceutyczny.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Materiał nauczania

7

4.1. Pozyskiwanie roślinnych surowców leczniczych

7

4.1.1. Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

11

4.1.3. Ćwiczenia

11

4.1.4. Sprawdzian postępów

12

4.2. Metody badania roślinnych surowców leczniczych

13

4.2.1. Materiał nauczania

13

4.2.2. Pytania sprawdzające

14

4.2.3. Ćwiczenia

15

4.2.4. Sprawdzian postępów

17

4.3. Surowce pochodzenia roślinnego o budowie tkankowej

18

4.3.1. Materiał nauczania

18

4.3.2. Pytania sprawdzające

25

4.3.3. Ćwiczenia

25

4.3.4. Sprawdzian postępów

31

5. Sprawdzian osiągnięć

32

6. Literatura

37

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik dla ucznia pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy teoretycznej i nabyciu

umiejętności praktycznych związanych z pozyskiwaniem i przetwarzaniem roślinnych
surowców leczniczych.

W poradniku zamieszczono:

–

Wykaz wiedzy i umiejętności które powinieneś posiadać przystępując do opanowania
nowych umiejętności zaplanowanych w programie nauczania tej jednostki modułowej,

–

Cele kształcenia, czyli umiejętności, które opanujesz w wyniku realizacji jednostki do
której opracowany został poradnik.

–

Materiał nauczania zawierający podstawowe pojęcia, definicje, wyjaśnienia terminów,
które umożliwią Ci samodzielne przygotowanie się wykonania przewidzianych
w programie jednostki modułowej ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów.

–

Pytania sprawdzające dotyczące tematyki zawartej w materiale nauczania. Poprawne
odpowiedzi utwierdzą Cię w przekonaniu, że jesteś przygotowany do wykonywania
zaplanowanych ćwiczeń. Odpowiedzi negatywne sugerują, że powinieneś powtórnie
przeczytać i przeanalizować materiał nauczania. Zbyt trudne fragmenty materiału możesz
opanować przy pomocy nauczyciela lub kolegów dla których opanowanie materiału nie
stwarzało żadnych trudności.

–

Ćwiczenia, ich treść, sposób wykonania, wykaz materiałów i sprzętu niezbędnego do
wykonania ćwiczeń. Treść ćwiczeń dobrana jest do każdego zakresu tematycznego tak, że
umożliwi Ci to nabycie sprawności w ćwiczonych czynnościach. Treść określa zakres
pracy i oczekiwane efekty. Liczba ćwiczeń związana jest z zakresem materiału nauczania.
Opis czynności ćwiczenia ukierunkują Twoją pracę przy realizacji ćwiczenia poprzez
wskazywanie kolejności czynności.

–

Sprawdzian postępów po zakończeniu ćwiczeń pozwoli Ci na dokonanie samooceny
postępów edukacyjnych. Odpowiedzi NIE pokażą Ci braki, które powinieneś uzupełnić.

–

Sprawdzian osiągnięć z zakresu całej jednostki modułowej zawiera oprócz przykładowych
zestawów zadań testowych, instrukcje dotyczącą organizacji sprawdzianu i arkusz
odpowiedzi. Traktuj go jako sprawdzian próbny przed testem podsumowującym jednostkę
modułową niezbędnym do jej zaliczenia.

–

Ostatnim rozdziałem w tym poradniku jest spis literatury uzupełniającej związanej ściśle z
tematem jednostki modułowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Schemat układu jednostek modułowych

322[10].Z1

Podstawy analizy i wytwarzania

produktów leczniczych

322[10].Z1.01

Wykonywanie analizy jakościowej

i ilościowej produktów leczniczych

322[10].Z1.02

Pozyskiwanie i przetwarzanie

roślinnych surowców leczniczych

322[10].Z1.03

Analizowanie procesów

technologicznych produkcji leków

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, zasad ergonomii oraz regulaminu
pracowni,

−

współpracować w grupie,

−

korzystać z Farmakopei Polskiej,

−

poszukiwać informacji z różnych źródeł,

−

posługiwać się terminologią z dziedziny botaniki,

−

interpretować podstawowe pojęcia botaniczne,

−

posługiwać się mikroskopem,

−

obserwować i opisywać zjawiska ze świata roślin,

−

dokumentować obserwacje i podejmowane działania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

rozróżnić źródła pochodzenia surowców roślinnych,

−

określić zasady pozyskiwania i przetwarzania surowców roślinnych,

−

scharakteryzować metody sporządzania leku roślinnego,

−

zastosować zasady przechowywania surowców i produktów roślinnych w zależności od
ich składu jakościowego i postaci farmaceutycznej,

−

wykonać podstawowe czynności laboratoryjne podczas badania jakości surowców
pochodzenia roślinnego,

−

zastosować metody mikroskopowe, makroskopowe i fitochemiczne do badania
tożsamości i czystości surowców farmakognostycznych,

−

określić jakość leków ziołowych według obowiązujących norm,

−

wykorzystać literaturę zawodową i technologie informacyjne do pozyskiwania informacji
o roślinnych produktach leczniczych,

−

wyjaśnić wpływ różnych czynników na zawartość substancji czynnych w surowcach
roślinnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Pozyskiwanie roślinnych surowców leczniczych

4.1.1. Materiał nauczania

Farmakognozja jest to nauka przyrodnicza zajmująca się surowcami naturalnymi głównie

roślinnymi i ich składnikami chemicznymi, które wykazują aktywność biologiczną.
Farmakognozja znana kiedyś jako ziołolecznictwo sięga zamierzchłych czasów. W dawnych
czasach ziołolecznictwo balansowało między lecznictwem, a magią i prawie zawsze
towarzyszyła mu otoczka zaklęcia. Człowiek obserwował oddziaływania różnych roślin na
organizm człowieka i uczył się sposobów przechowywania i przetwarzani ziół. Dawniej
farmakognozja miała charakter towaroznawstwa, zajmowała się morfologią i anatomią roślin,
obecnie w centrum jej zainteresowania są podstawy uzyskania leku pochodzenia naturalnego o
ściśle określonych właściwościach farmakologicznych, a analiza morfologiczna i anatomiczna
surowców służy do identyfikacji surowca i jego ewentualnych zanieczyszczeń. Farmakognozja
wykazuje ścisłe związki z pozostałymi dyscyplinami biologicznymi.

Leki roślinne to wyroby zawierające wyłącznie rośliny, części roślin, ciała czynne lub ich

kombinacje zarówno w postaci nieprzerobionej jak i przerobionej, stosowane w medycynie dla
leczenia lub łagodzenia stanów chorobowych oraz w profilaktyce.

Leki naturalne możemy podzielić na:

−

jednorodne substancje chemiczne wyizolowane z surowca,

−

leki typu galenowego takie jak nalewki, intrakty, wyciągi, odwary, napary, maceracje,
soki, syropy lub ich kompozycje, pojedyncze zioła lub ich mieszanki,

−

produkty metabolizmu drobnoustrojów otrzymywane w procesach fermentacyjnych –
antybiotyki.
Podstawą do uzyskania leków roślinnych są surowce roślinne pochodzące ze źródeł

naturalnych.

Hodowla – zespół czynności zmierzających do otrzymania surowca o najwyższej

zawartości ciał czynnych, najlepszych właściwościach leczniczych, przystosowanego do
uprawy w danych warunkach klimatycznych. Zabiegi hodowlane to selekcja (wybór
najlepszych osobników z populacji), sczepianie wegetatywne, mutacje genetyczne, tworzenie
mieszańców.

Uprawa – zbiór zabiegów agrotechnicznych ukierunkowanych na masową produkcję

roślin leczniczych, mających na celu zwiększenie masy surowca, zawartości ciał czynnych,
wydajności z hektara. Wyniki tych zabiegów zależą od gleby, nasłonecznienia, wilgotności,
opadów.

Najpoważniejszym źródłem pozyskiwania surowców roślinnych są uprawy. Zasoby

naturalne niektórych roślin są nadal dostatecznie duże, jednak według wszystkich prognoz
będą się stale zmniejszać.

Uprawa ma wiele zalet w porównaniu ze zbiorem ze stanowisk naturalnych. Przede

wszystkim z określonej powierzchni zbiera się dużo więcej surowca o większej i bardziej
ustabilizowanej zawartości ciał czynnych. Umożliwia mechaniczny zbiór a także lokalizację
plantacji w pobliżu zakładów farmaceutycznych co zmniejsza znacznie koszty.

Nadzieją na nowe źródło pozyskiwania substancji czynnych o nieokreślonych, nowych

możliwościach jest biotechnologia. Obejmuje ona kilka nowych technik od hodowli tkanek
i komórek roślinnych do inżynierii genetycznej i ma wiele zalet m.in. pozwala uzyskać

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

substancje z dowolnego gatunku, w dowolnym czasie i miejscu. Pozwala także na uzyskanie
jednolitego materiału roślinnego i prowadzenie prób sterowania procesami biosyntezy poprzez
obserwację wpływu różnych czynników decydujących o tym procesie.

Surowiec roślinny to każdy element rośliny stanowiący materiał wyjściowy do

otrzymania leku roślinnego. Dzielimy je na:

−

pierwotny, który oprócz suszenia nie wymaga innej obróbki

−

a) o budowie tkankowej (liść – folium, kwiat – flos, ziele – herba, szczyt –
summitas, kwiatostan – inflorescentia, koszyczek – anthodium, korona – corolla,
płatek – petalum, owoc – fructus, owocnia – pericarpium, owocnia zewnętrzna –
exocarpium, szyszka –strobilus, nasienie – semen, zarodek – embrio, pąk – gemma,
pąk szczytowy – turio, zarodek – spora, gruczoł – glandula, kora – cortex, kłacze –
rhizoma, rozłóg – stolo, bulwa – tuber, cebula – bulbus)

−

b) o budowie beztkankowej, wydzieliny roślinne (guma – gummi, żywica – resina,
śluz – mucilago, gumożywica – gummiresina, balsam – balsamum, olejkożywica –
oleoresina, sok mleczny – succus lacticus, sok roślinny – succus naturalia).

−

wtórny, który poza suszeniem wymaga innych zabiegów jak np. destylacja, zagęszczanie.
Ciała czynne to związki chemiczne zawarte w surowcu roślinnym wykazujące działanie

lecznicze na organizm ludzki lub wpływające na jego metabolizm, decydujące o kierunku
działania i zastosowania surowca.

Podział ciał czynnych:

−

główne ciała czynne wykazują ukierunkowane i pożądane działanie na organizm
człowieka, występują zwykle w dominujących ilościach,

−

uboczne ciała czynne chociaż zwykle mają słabsze działanie farmakologiczne to często
jest ono zbliżone do działania głównego ciała czynnego i je wspomaga, występują zwykle
w mniejszych ilościach,

−

związki towarzyszące (balastowe) to ciała czynne zawarte w surowcu obojętne
farmakologiczne lub działające antagonistyczne do ciała czynnego.
Kierunki działania:

−

pobudzające, powodujące pobudzenie czynności organizmu, narządów lub komórek
w granicach fizjologicznych,

−

podrażniające, powodujące zwiększenie czynności narządów i komórek z przekroczeniem
granic fizjologicznych,

−

hamujące, powodujące osłabienie działania narządów i komórek,

−

porażające, powodujące zatrzymanie działania narządów i komórek, najczęściej kończące
się śmiercią.
Do najważniejszych typów związków farmakologicznie czynnych znajdujących się

w roślinach należą:

−

Alkaloidy – organiczne zasady azotowe zazwyczaj związane z kwasami organicznymi
w postaci rozpuszczalnych soli. Występują w roślinach wyższych zazwyczaj
dwuliściennych, rzadko w jednoliściennych i nagozalążkowych. Znajdują się w różnych
organach roślinnych, jak kora, liść, korzeń, owoc i nasienie, rzadziej w drewnie. Już
w małych dawkach wykazują silne działanie farmakologiczne. Rośliny zawierające
alkaloidy są często roślinami trującymi. Można je sklasyfikować jako pochodne
fenyloalaniny i tyrozyny (np. kapsaicyna, efedryna, morfina, emetyna), pochodne
tryptofanu (np. strychnina, rezerpina, ergotamina, chinina), pochodne histydyny
(pilokarpina), pochodne alifatycznych aminokwasów (nikotyna, kofeina, teobromina,
atropina), alkaloidy terpenowe (akonityna), alkaloidy steranowe (solanidyna). Wykrywanie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

alkaloidów: reakcja Dragendorffa, odczynnik Mayera, Hagera, Wagnera, 5 % roztwór
taniny.

−

Flawonoidy – występują w roślinach związane z cukrami. Rozpowszechnione są wśród
roślin wyższych. Stanowią większość naturalnych barwników roślinnych, występują
w postaci rozpuszczalnej w soku komórkowym w liściach, kwiatach, korze, owocach,
korzeniach. W badaniach jakościowych wykorzystuje się próbę redukcyjną, reakcję
z kwasem borowym, reakcje z solami metali.

−

Garbniki rozpuszczalne są w wodzie, mają cierpki , ściągający smak. Mają zdolność
garbowania skóry. Z białkiem tworzą trwałe i nierozpuszczalne połączenia, powodują
aglutynację czerwonych krwinek, strącają śluzy i pektyny. Gromadzą się najczęściej
w korach, korzeniach, kłączach. Wykrywanie garbników przeprowadza się za pomocą
reakcji osadowych, barwnych i charakterystycznych dla garbników skondensowanych
(reakcja z aldehydem mrówkowym i kwasem solnym, reakcja z roztworem waniliny
w stężonym HCl).

−

Glikozydy to najczęściej połączenia eterowe cząsteczek cukrów ze związkami
posiadającymi grupę fenolową lub alkoholową. Glikozydy kardenolidowe występują
głównie w nasionach, liściach i korzeniach. Łatwo rozpuszczają się w wodzie i są
związkami nietrwałymi. Ulegają głównie hydrolizie. Ich wykrywanie opiera się na
reakcjach barwnych charakterystycznych dla poszczególnych fragmentów cząsteczki
glikozydu.

−

Gorycze są związkami o różnej budowie chemicznej. Ich wspólną cechą jest silnie gorzki
smak i poza tym nie wykazują specyficznego działania farmakologicznego. Z powodu
różnorodnej budowy nie ma charakterystycznych reakcji chemicznych i fizycznych do ich
wykrywania. Oznacza się je metodą degustacji (smakową).

−

Olejki eteryczne są to wonne mieszaniny różnych organicznych związków chemicznych.
Są one wydzielinami fizjologicznymi roślin, zbierają się w komórkach, komorach,
mieszkach lub przewodach olejkowych lub we włoskach wydzielniczych. Olejki występują
u roślin wyższych i niższych.

−

Substancje śluzowe są bezpostaciowymi węglowodanami pęczniejącymi w wodzie. Pod
wpływem etanolu strącają się tworząc żółte lub bezbarwne osady silnie załamujące
światło.

−

Do ważnych składników chemicznych występujących w roślinach należą również sole
mineralne, krzemionka i kwasy organiczne, białko, tłuszcze, węglowodany, barwniki
roślinne i witaminy.
Zbiór surowców roślinnych należy przeprowadzić w takim stadium rozwoju rośliny,

w którym poszczególne jej części zwierają największą ilość ciał czynnych.

Okres zbioru – okres rozwoju rośliny, w którym biosyntetyzuje ona największą ilość ciał

czynnych np. przed kwitnieniem, przed owocowaniem.

Pora zbioru – pora dnia, np. rośliny olejkowe zbiera się w świetle dnia.
Czas zbioru – pora roku, określa warunki pogodowe oraz stan surowca.
Okres zbioru każdego surowca jest inny. Uchwycenie właściwego momentu zbioru jest

trudniejsze dla roślin zbieranych w okresie wzrostu i rozwoju np. dla otrzymania liści, kwiatów
ziela gdyż okres ten jest nieraz bardzo krótki. Natomiast okres zbioru roślin uprawianych na
nasiona w końcu okresu wegetacyjnego jest łatwiej uchwytny, a wartość nasion w miarę
dojrzewania wzrasta. Okres zbioru surowców uprawianych na korzenie jest najdłuższy i
najłatwiejszy do określenia.

Innym ważnym czynnikiem wpływającym na wartość surowca jest pogoda oraz pora dnia.

Odgrywają one zasadniczą rolę przy zbiorze surowców takich jak liście, kwiaty, zioła, owoce,
małe znaczenie ma natomiast dla surowców korzeniowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

Doświadczenia wykazały, że zbiór roślin zawierających olejki lotne należy przeprowadzać

raczej w godzinach rannych, jednak po obeschnięciu rosy, gdyż w słoneczne popołudnie
zawartość olejku w surowcu jest niższa.

Zbiór roślin zawierających alkaloidy i glikozydy należy przeprowadzić w godzinach

silnego nasłonecznienia.

Liście w rannych godzinach i po dłuższym okresie niepogody wykazują mniejszą

zawartość ciał czynnych. Zbiór części nadziemnych należy przeprowadzać zawsze w dni
pogodne. Surowiec zbierany w czasie deszczu lub przed opadnięciem rosy z trudnością
wysycha, zagrzewa się, zmienia przy tym barwę i zapach. Wyjątek stanowi zbiór kminku,
kolendry czy kopru włoskiego, który należy przeprowadzać w dni pochmurne lub rano z rosą
aby uniknąć obsypywania owoców.

Przy zbiorze części podziemnych pogoda nie odgrywa zasadniczego znaczenia. Okres

sprzętu rozpoczyna się z chwilą żółknięcia liści i trwa do późnej jesieni aż do nastania mrozów.

Liście zbiera się w pełni rozwoju rośliny, w czasie jej kwitnienia. Obrywa się ręcznie liście

młode liście dobrze rozwinięte z górnych części rośliny, gdyż z dolnej części mogą być
zdrewniałe, pożółkłe lub porażone chorobami. Można naraz oberwać najwyżej 1/3 części aby
nie osłabić rośliny.

Kwiaty zrywa się w miarę zakwitania. Najwartościowszy surowiec otrzymuje się

z kwiatów na wpół rozwiniętych.

Standaryzacja surowca ma na celu ujednolicenie wartości surowca znajdującego się

w obrocie. Obejmuje ona określenie tożsamości surowca, zawartości ciał czynnych oraz
czystości. Monografie szczegółowe nie określają granicy zawartości od – do, lecz podają
zawartość progową – „nie mniej niż”. Oparta jest na badaniu cech makroskopowych,
mikroskopowych, ocenie czystości, badaniu zawartości ciał czynnych. Stabilizacja surowca
ma na celu utrzymanie przez dłuższy czas wartości surowca. Podstawowymi metodami
stabilizacji są:

−

metoda termiczna – suszenie surowca w podwyższonej temperaturze,

−

chemiczna – przez dodanie do surowca konserwantów.
Mianowanie dotyczy głównie surowców zawierających związki silnie działające

np. alkaloidów, glikozydów nasercowych. Polega na doprowadzeniu do wymaganego stężenia
ciał czynnych poprzez mieszanie surowców o różnym stężeniu lub dodanie substancji
obojętnej. Surowiec mianowany to „remedium titratum”. Mianowanie chemiczne wykorzystuje
różne metody chemiczne do oznaczenia zawartości ciał czynnych. Mianowanie biologiczne
określane w jednostkach gołębich podaje ilość surowca w gramach w przeliczeniu na kg masy
gołębia, będącą dla gołębia dawką śmiertelna.

Suszenie ma na celu stabilizację surowca. W zależności od warunków suszenia surowiec

może podlegać stabilizacji jak i degradacji. Nieprawidłowe suszenie surowców zawierających
glikozydy kardenolidowe może powodować hydrolizę cukrów i osłabienie działania surowca.
Monografie szczegółowe określają warunki suszenia surowca. Istotny wpływ ma temperatura
suszenia, ruch powietrz i grubość warstwy suszonego surowca. Odpowiednia temperatura
zapobiega rozkładowi ciał czynnych, np. surowce zawierające olejki eteryczne wymagają
temperatury suszenia poniżej 35°C, alkaloidy od 50-60°C a garbniki od 40 do 55°C.

Techniki suszenia:

−

gorącym powietrzem przepływającym przez warstwy surowca,

−

lampami napromiennikowymi, mikrofalami, w próżni, z zastosowaniem adsorbentów.
Właściwe przechowywanie surowców ma na celu zapobieganie stratom ciał czynnych.

−

Skala hurtu: przechowywanie w magazynach z temperaturą 15-20°C, zaciemnionych,
z wentylacją i wilgotnością 60-80%, wyższa powoduje pleśnienie surowca. Surowce

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

przechowywane są w postaci sprasowanych bel lub w workach z płótna lub papieru.
Surowce silnie działające i trucizny przechowywane są w oddzielnych magazynach.

−

Skala apteki: małe porcje w saszetkach papierowych, pergaminowych lub poliamidowych,
opakowania polietylenowe są niedopuszczalne w związku z chłonięciem olejków
eterycznych.

Czas przechowywania surowców jest ściśle określony i dla mieszanek ziołowych wynosi 1 rok.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czy wiesz czym zajmuje się farmakognozja?
2. Czy wiesz co to są leki naturalne?
3. Czy wiesz jaka jest różnica między uprawą a hodowlą?
4. Czy wiesz co to są ciała czynne i jakie są kierunki ich działania?
5. Czy potrafisz określić czynniki wpływające na jakość surowca i zawartość ciał czynnych?
6. Czy potrafisz określić zasady zbioru i przechowywania surowców roślinnych?
7. Czy znasz sposoby standaryzacji surowców roślinnych?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przygotuj zielnik roślin leczniczych Twojej okolicy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2) wybrać miejsce zbioru roślin leczniczych,
3) wybrać najodpowiedniejszy czas do zbioru roślin,
4) zbierać rośliny w całości najlepiej zdrowe z kwiatami i owocami (jeśli ich rozmiar na to

pozwala),

5) sporządzić notatkę o siedlisku rośliny,
6) opisać te cechy, które mogą zaniknąć podczas suszenia np. barwa kwiatów,
7) oznaczyć roślinę na świeżym eksponacie,
8) oczyścić korzenie z grudek ziemi,
9) rozłożyć na papierze gazetowym, tak aby roślina mieściła się na karcie zielnika (A3),
10) poprzekładać warstwami gazet,
11) ułożyć stos i obciążyć, np. książkami,
12) zmieniać papier gazetowy początkowo nawet co kilka godzin,
13) przymocować po około 2-3tygodniach gdy roślina jest sucha paseczkami papieru do karty

zielnika w kilku miejscach, tak aby się nie przesuwała i nie zakrywała charakterystycznych
elementów,

14) umieścić w prawym dolnym rogu karty etykietkę z nazwą gatunku, rodziny, nazwą

łacińską, datą zbioru, siedliskiem, imieniem i nazwiskiem autora zielnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa, atlas roślin leczniczych, klucz do oznaczania roślin leczniczych,

−

gazety, karty A3, paski do przyklejania rośliny,

−

przybory do pisania.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zebrać rośliny do zielnika?





2) oznaczyć zebrane rośliny, wysuszyć i opisać?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

4.2. Metody badania roślinnych surowców leczniczych

4.2.1. Materiał nauczania

Domieszkami (wg Farmakopei Polskiej VI) nazywamy:

−

rozkrusz surowca (zbyt daleko posunięte rozdrobnienie),

−

surowiec lub jego części o wymiarach niezgodnych z podanymi w monografii
szczegółowej,

−

surowiec lub jego części o zabarwieniu odbiegającym od podanego w monografii
szczegółowej,

−

surowiec lub jego części uszkodzone, niewykształcone lub posiadające cechy wymienione
w monografii szczegółowej jako niedopuszczalne lub dopuszczalne w ograniczonej ilości

−

obecne w surowcu inne części tej samej rośliny, z której uzyskuje się surowiec.
Zanieczyszczenia:

−

organiczne – wszystkie pochodzenia organicznego nie stanowiące części rośliny z której
uzyskuje się surowiec,

−

nieorganiczne – pochodzenia mineralnego: piasek, gleba, kamienie.
Zafałszowania – celowo wprowadzone do surowca organy innej rośliny.
Metody badania surowców roślinnych:

−

makroskopowe – organoleptyczne, za pomocą zmysłów: wzroku, węchu ,smaku. Ocena
makroskopowa obejmuje badanie zgodności wyglądu zewnętrznego z opisem podanym
w monografii,

−

mikroskopowe – określanie pod mikroskopem elementów diagnostycznych: budowy
anatomicznej, kryształów szczawianu wapnia, aparatów szparkowych, włosków.

−

mikrochemiczne reakcje pozwalające zorientować się w charakterze chemicznym ścian
komórkowych oraz niektórych substancji zapasowych,

−

chemiczne:
a) jakościowe – pozwalające na stwierdzenie obecności ciał czynnych,
b) ilościowe – pozwalające określić ilościową zawartość ciał czynnych (miareczkowanie,

analiza wagowa, metody wytrąceniowe),

−

fizykochemiczne – określające strukturę związku, gęstość, skręcalność płaszczyzny
światła spolaryzowanego, widma UV itp.
Wykonanie badania makroskopowego (wg Farmakopei PolskiejVI).
Sprawdzanie zapachu – natychmiast po otwarciu opakowania rozetrzeć szczyptę surowca

i określić jego zapach.

Porównywanie wyglądu zewnętrznego z opisanym w monografii- na białym papierze

rozkłada się surowiec i ogląda różne fragmenty w różnych położeniach, zwracając uwagę na
wygląd powierzchni i przełamu kor i narządów podziemnych, rodzaj unerwienia i owłosienia
liści, włókniste fragmenty łodyg, barwne fragmenty owocni lub okwiatu.

Farmakopea podaje również sposób oznaczania domieszek i zanieczyszczeń.

Wykonanie badania mikroskopowego

Mikroskop jest to urządzenie służące do obserwacji małych obiektów, niewidocznych

gołym okiem. Mikroskop optyczny wykorzystuje głównie światło dzienne dostarczone do
układu optycznego przez specjalne lusterko. Fizyczną granicą maksymalnego powiększeni
obrazu w mikroskopie optycznym jest precyzja wykonania soczewek. Obecnie produkowane
mikroskopy działające na zwykłe światło osiągają powiększenie rzędu 1500x, służą m.in. do
obserwacji drobnoustrojów, budowy tkanek i komórek. Najlepsze mikroskopy działające na
spolaryzowane światło ultrafioletowe osiągają powiększenie ok. 3500x. Mikroskopy optyczne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

polaryzacyjne, korzystające ze światła spolaryzowanego umożliwiają m.in. obserwację wzrostu
i zanikania kryształów. Mikroskop zbudowany jest z:

−

okularu, który służy do powiększenia obrazu tworzonego przez obiektyw mikroskopu,

−

tubusa, który służy do formowania powiększonego obrazu pośredniego,

−

śruby makrometrycznej, która służy do wstępnej regulacji odległości,

−

śruby mikrometrycznej, która służy do ustalenia ostrości,

−

rewolweru, który umożliwia prostą zmianę obiektywu,

−

obiektywów, które zbierają światło wychodzące z przedmiotu i tworzą jego powiększony
obraz pośredni,

−

kondensora, który koncentruje światło formując z niego stożek,

−

lusterka, które służy do naświetlania badanego obiektu.
Badanie mikroskopowe może dotyczyć surowca w całości, względnie pokrojonego

i przeprowadzane jest w analogiczny sposób. Rozpoznanie surowca sproszkowanego polega
na analizie według klucza.

Elementy prozenchymatyczne należy oglądać na przekrojach podłużnych stycznych lub

promieniowych, w przypadku oglądania tkanek znajdujących się na powierzchni narządu,
należy oglądać je na preparatach z powierzchni lub fragmentach skórki.

Badanie mikroskopowe surowca wysuszonego poprzedza jego rozmiękczanie. Przy

badaniach anatomicznych surowiec zanurza się w tzw. prześwietlaczach t.j. mieszaninach
substancji załamujących światło, ułatwiających oglądanie preparatu pod mikroskopem.
Preparat jest tym bardziej przejrzysty, im bardziej różni się przepuszczalnością światła od
cieczy, w której jest zanurzony. Surowiec moczy się w wodzie lub w rozcieńczonym etanolu
(553 g/l), surowce bardzo twarde w mieszaninie równych części wody, glicerolu i etanolu (760
g/l). Przygotowany preparat umieszcza się w roztworze wodzianu chloralu i ogrzewa do
wrzenia. Można preparat badać w wodzie lub mieszaninie równych części glicerolu i wody.
Preparaty z surowca zawierającego ziarna aleuronowe bada się w oleju z oliwek lub
w glicerolu. Ziarna aleuronowe należy najpierw odtłuścić w mieszaninie równych objętości
eteru etylowego i etanolu (760 g/l).

Badania mikrochemiczne przeprowadza się pod mikroskopem. Na szkiełku

przedmiotowym umieszcza się badany surowiec w kliku kroplach odczynnika. Obok na
szkiełku należy umieścić kroplę samego odczynnika w celu porównania, gdyż nadmiar
odczynnika najczęściej krystalizuje obok związku powstałego wskutek reakcji. Odczynniki
chemiczne (stosowane w celu rozpoznawania związków w roślinach):

−

Chlorek żelaza (III)- do wykrywania garbników (dają zabarwienie zielone lub niebieskie),

−

Sudan (III) lub (IV) zabarwia tłuszcze na kolor czerwony,

−

Płyn Lugola- roztwór jodu zabarwia skrobię na kolor niebieski do granatu, w glonach
morskich na kolor czerwony

−

Wodorotlenek sodu daje wiśniowo-czerwone zabarwienie z antrazwiązkami,

−

Tusz kreślarski do wykrywania komórek śluzowych.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czy znasz metody badania surowców pochodzenia roślinnego?
2. Czy znasz budowę i zasadę działania mikroskopu optycznego?
3. Czy znasz sposoby sporządzania preparatów do badań mikroskopowych?
4. Czy znasz odczynniki do reakcji mikrochemicznych, do wykrywania ciał czynnych

i składników morfotycznych komórki?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przygotuj preparat z otrzymanego od nauczyciela surowca roślinnego i obejrzyj go pod

mikroskopem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2) przeczytać uważnie treść ćwiczenia i przyjrzeć się otrzymanemu od nauczyciela

surowcowi,

3) wybrać odpowiedni prześwietlacz,
4) umieścić na szkiełku podstawowym preparat w wybranym roztworze,
5) umieścić preparat na stoliku,
6) naświetlić za pomocą lusterka badany preparat,
7) ustawić przekręcając rewolwerem właściwy obiektyw,
8) ustawić wstępnie odległość za pomocą śruby mikrometrycznej,
9) ustawić ostrość za pomocą śruby mikrometrycznej,
10) zapisać wszystkie spostrzeżenia w zeszycie ćwiczeń,
11) efekty pracy przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

surowce roślinne,

−

mikroskop,

−

odczynniki,

−

szkiełka podstawowe i nakrywkowe,

−

zeszyt i przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Oznacz domieszki i zanieczyszczenia w surowcu roślinnym jedną z metod opisanych

w Farmakopei Polskiej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2) odważyć a) – ok. 200 g korzeni, kłączy i bulw, b) – ok. 100 g ziela liści, kory, c) – ok. 50 g

kwiatów, owoców, nasion, dębianek i surowców bezpostaciowych, d) – ok. 30 g
proszków naturalnych,

3) przesiać surowiec odpowiednio a) –sito 1,6 mm, b) – 3,15 mm, c) – 0,5 mm,
4) zważyć rozkrusz surowca wraz z zanieczyszczeniami mineralnymi,
5) wytarować zlewkę,
6) wsypać do zlewki rozkrusz i dodać 25 ml wody,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

7) wymieszać bagietką i pozostawić na 1min,
8) zlać wodę znad osadu wraz z pływającym na powierzchni rozkruszem,
9) wysuszyć osad w temp. od 100 do 105°C,
10) zważyć wysuszony osad,
11) obliczyć różnicę między masą rozkruszu a masą wysuszonego osadu zanieczyszczeń

mineralnych i obliczyć zawartość rozkruszu w procentach,

12) określić masę zanieczyszczeń mineralnych sumując masę wysuszonego osadu i masę

zanieczyszczeń mineralnych nie przechodzących przez sito,

13) zapisać efekty pracy w zeszycie ćwiczeń i przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

surowce roślinne,

−

sita, zlewki, bagietki, waga, suszarka,

−

zeszyt, przybory do pisania, kalkulator.

Ćwiczenie 3

Przeprowadź podstawowe badania mikrochemiczne w celu wykrycia garbników,

tłuszczów, skrobi, komórek śluzowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2) przygotować na szkiełkach podstawowych preparaty z surowców roślinnych,
3) nakroplić na każdym preparacie ( na surowiec) jeden odczynnik : roztwór chlorku żelaza

(III), Sudan III lub IV, Płyn Lugola, tusz kreślarski rozcieńczony 1:10,

4) umieścić obok preparatu po jednej kropli odczynnika w celach porównawczych,
5) zaobserwować zabarwienie preparatu pod wpływem odczynnika,
6) wyciągnąć wnioski z obserwacji,
7) zapisać tok i efekty pracy w zeszycie ćwiczeń i przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

preparaty z surowców roślinnych,

−

odczynniki chlorek żelaza (III), Sudan III i IV, Płyn Lugola, tusz kreślarski,

−

mikroskop, szkiełka podstawowe,

−

zeszyt, przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) przygotować preparat z surowca roślinnego do obserwacji pod

mikroskopem?





2) obsługiwać mikroskop świetlny?





3) ocenić surowiec roślinny pod względem wymagań FP?





4) oznaczyć zawartość domieszek i zanieczyszczeń surowcu roślinnym?





5) przeprowadzić podstawowe reakcje mikrochemiczne do wykrywania

związków zawartych w surowcach?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

4.3. Surowce pochodzenia roślinnego o budowie tkankowej

4.3.1. Materiał nauczania

Komórka roślinna to podstawowy element strukturalny i czynnościowy każdego

organizmu, zdolny do spełniania różnych funkcji życiowych takich jak oddychanie, odżywianie,
rozmnażanie , wzrost.

Budowa komórki roślinnej:

−

ściana komórkowa,

−

plasmodesma,

−

błona komórkowa,

−

chloroplast – ciałko zieleni,

−

błona tylakoidy,

−

mitochondrium,

−

lizosom,

−

aparat Goldiego,

−

wakuola,

−

retikulum endoplazmatyczne (gładkie, szorstkie),

−

jądro,

−

błona jądrowa,

−

otwór w błonie jądrowej,

−

jąderko.

Tkanka roślinna to zespół komórek o podobnej budowie, wspólnym pochodzeniu

i spełniających ściśle określone właściwe dla siebie funkcje.

Tkanki twórcze mają zdolność podziałów:

−

pierwotne zlokalizowane w górnych częściach korzeni,

−

wtórne- miazga, fellogen.
Tkanki okrywające – chronią całą roślinę przed pasożytami:

−

pierwotne- skórka,

−

wtórne- peryderma.
Tkanki miękiszowe – w naziemnych częściach rośliny pełnią funkcje asymilacyjne,

w podziemnych funkcje spichrzowe.

Tkanki wzmacniające zbudowane ze zwartych ze sobą komórek ( twardzica, zwarcica).
Tkanki przewodzące:

−

rurki sitowe (z góry na dół),

−

naczynia (z dołu do góry).
Tkanki wydzielnicze:

−

komórki olejkowe,

−

zbiorniki,

−

przewody olejkowe,

−

komórki śluzowe,

−

rury mleczne.
Korzeń- Radix – podziemny organ rośliny, odpowiedzialny jest za przytwierdzenie

rośliny do podłoża, pobieranie wody i soli mineralnych, gromadzenie substancji zapasowych
i rozmnażanie wegetatywne. Ze względu na kształt dzielimy je na wrzecionowate,, walcowate,
burakowate, wiązkowe lub bulwiaste. Ze względu na sposób wyrastania dzielimy na główne,
boczne, przybyszowe. W odróżnieniu od łodyg i kłącza nie posiadają tworów liściowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

W celu identyfikacji należy dokładnie określić budowę anatomiczną oraz pewne elementy
charakterystyczne np.: ziarna skrobi, kryształy szczawianu wapnia, komórki śluzowe, komórki
lub przewody olejkowe. W farmakognozji zazwyczaj mamy do czynienia z korzeniami roślin
dwuliściennych o budowie wtórnej. Pierwotną budowę korzeni dwuliściennych obserwujemy w
bardzo młodych korzeniach np. kozłka lekarskiego lub pierwiosnka.

Budowa pierwotna korzenia.
Najmłodsze korzenie okryte są skórką składającą się z warstwy cienkościennych komórek

przekształcających się czasami we włośniki. W nieco starszych korzeniach funkcję ryzodermy
przejmuje egzoderma. Kora pierwotna składa się z kilku warstw luźno ułożonych,
cienkościennych komórek miękiszowych. Warstwę graniczącą z walcem osiowym stanowi
śródskórnia, która często ulega skorkowaceniu lub zdrewnieniu. Warstwą zewnętrzną walca
osiowego jest okolnica, pod którą występują radialne ułożone wiązki przewodzące. Wśród
komórek miękiszowych samego walca osiowego często obserwuje się sklerenchymę – tkankę
mechaniczną.
Budowa wtórna korzenia

Korzeń o budowie wtórnej okrywa oskórnia. Składa się on z korka i felodermy, pod którą

często spotyka się zachowaną korę pierwotną i resztki sit pierwotnych. Łyko czyli kora wtórna
przedzielona jest promieniami rdzeniowymi. W pobliżu miazgi znajdują się sita wtórne. W jej
miękiszu spotkać można elementy sklerenchymy. Między korą wtórną a walcem osiowym
występuje zazwyczaj kilkuwarstwowa miazga. W walcu osiowym znajduje się drewno
zazwyczaj o promienistej budowie. Pomiędzy promieniami ułożone są radialnie naczynia
wtórne. Naczynia pierwotne znajdują się w centrum.

Kłącze- Rhizoma pełni funkcje spichrzowe. Jest to podziemny pęd rośliny zawierający

substancje potrzebne roślinie do przetrwania trudnych warunków. Dla paproci są sposobem na
przetrwanie zimy. Kłącza uczestniczą także w procesie rozmnażania wegetatywnego. Kłącze
składa się z węzłów i międzywęźli. Na powierzchni kłączy znajdują się pączki z których mogą
wyrastać pędy nadziemne. Z kłączy wyrastają korzenie przybyszowe. Liście zazwyczaj
łuskowate są małe lub odpadają pozostawiając jedynie ślady na powierzchni pędu.. Kłącza
mogą przybierać kształt owalny, spłaszczony, wrzecionowaty. Przy identyfikacji
farmakognostycznej należy zwracać uwagę na układ tkanek przy badaniu anatomicznym oraz
na charakterystyczne elementy diagnostyczne jak komórki olejkowe i ziarna skrobi.

Korzenie:

−

Althaeae radix – korzeń prawoślazu lekarskiego, zbierany w lipcu lub jesienią. Walcowaty,
prosty lub nieco skręcony, grubości do 2 cm, o powierzchni bruzdowanej, jasnobrunatnej,
ze śladami po korzeniach bocznych. Przełom\biały, mączysty, na obwodzie
długowłóknisty. Smak śluzowato gorzkawy, zapach słaby.

−

Archangelicae radix – korzeń arcydzięgla. Surowiec składa się z korzenia i kłącza. Kłącze
krótkie, walcowate, długości do 10 cm, średnicy do 5 cm. Barwy szarobrunatnej do
czrewownobrunatnej, poprzecznie pierścieniowate. Korzeń grubości do 3 cm, podłużnie
bruzdowane z poprzecznymi guzkami. Barwy szarobrunatnej do czerwonobrunatnej.
Przełom gładki, surowiec jest lekki, zapach silny, aromatyczny, smak początkowo
słodkawy później palący gorzkawy.

−

Belladonnae radix – korzeń pokrzyku zbierany w okresie przekwitania lub owocowania.
Zawiera alkaloidy. Kłącze krótkie, delikatnie podłużnie i poprzecznie pomarszczone.
Korzenie walcowate, grubości do 3 cm, podłużnie bruzdowane, szare lub szarobrunatne.
Przełom szarobiały, równy, pylący. Smak początkowo słodkawy, później gorzki, ostry
powodujący uczucie dławienia.

−

Gentianae radix – korzeń goryczki żółtej. Surowiec składa się z kłącza i korzeni. Kłącze
przeważnie pojedyncze, spłaszczone, poprzecznie pierścieniowate. Korzenie przeważnie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

pojedyncze walcowate średnicy do 5 cm, podłużnie bruzdowane. Powierzchnia
żółtobrunatna lub brunatna. Przełom gładki jasno żółty lub brunatny. Smak słodkawy
przechodzący w długo utrzymujący się gorzkawy.

−

Glycyrrhizae radix – korzeń lukrecji gładkiej. Zbierany od późnej jesieni do wczesnej
wiosny. Korzenie i rozłogi są walcowate średnicy do 3 cm. Powierzchnia szarobrunatna,
podłużnie bruzdowana. Przełom długowłóknisty, cytrynowożółty. Smak słodki, mdły.

−

Inulae radix – korzeń omanu wielkiego. Kłącze wielogłowe, bulwiasto zgrubiałe średnicy
do 0,5 cm, pomarszczone. Korzenie grubości do 3 cm, podłużnie bruzdowane.
Powierzchnia brunatnoszara lub żółtawobrunatna, przełom nierówny, surowiec twardy,
rogowaty.

−

Ipecacuanhae radix – korzeń ipekakuany. Surowcem są korzenie i kłącza, zawierają
alkaloidy. Korzenie powyginane, zawierają poprzeczne zgrubienia przedzielone bruzdami.
Kłącze krótkie przechodzi w korzeń. Powierzchnie szarobrunatne, przełom prawie równy,
przy łamaniu krucha kora łatwo pęka i oddziela się od żółtawego twardego drewna.
Zapach słaby, smak gorzki ostry.

−

Primulae radix – wysuszone kłącza i korzenie głównie pierwiosnki lekarskiej, rzadziej
wyniosłej. Kłącze wielogłowe, proste lub powyginane, guzkowate. Korzenie walcowate,
podłużnie bruzdowane, bardzo kruche. Powierzchnie szarożółte lub szarobrunatne.
Przełom równy, żółtobiały, smak drapiący.
Do korzeni i kłączy farmakopealnych zalicza się także: korzeń lubczyka, wilżyny,

rzewienia, mydlnicy, żywokostu, mniszka, kozłka, kłącze perzu, wężownika, tataraku,
pięciornika.

Kora-Cortex, pełni przede wszystkim funkcje ochronne. Jest to zespół tkanek

okalających pierścień miazgi pędów naziemnych i podziemnych, u roślin dwuliściennych
i nagozalążkowych. Z racji swojej funkcji komórki wchodzące w skład tej tkanki zawierają
związki hamujące rozwój drobnoustrojów (np. garbniki) i odstraszające pasożyty (np. związki
goryczkowe). W korze wyróżniamy oskórnię korkową, korę pierwotną i korę wtórną.
Najbardziej zewnętrzną częścią kory jest oskórnia korkowa, która dzięki skorkowaceniu
i skutynizowaniu błon tworzy nieprzepuszczalną dla wody i gazów warstwę chroniącą roślinę.
Kora pierwotna złożona jest z luźno ułożonych komórek miękiszowych, zawierających
substancje odżywcze. Kora wtórna charakteryzuje się występowaniem promieni łukowych.
Między nimi w cienkościennym miękiszu obserwuje się grupy sit. Między korą pierwotną
a wtórną zauważa się często pas mechaniczny zbudowany z włókien i sklereid.

Kory poddane suszeniu przyjmują najczęściej kształt rynienkowaty lub rurkowaty. Przy

identyfikacji należy brać pod uwagę grubość, przełom, zabarwienie powierzchni wewnętrznej i
zewnętrznej. Młode kory mają zazwyczaj powierzchnie gładkie i lśniące z widocznymi
przetchlinkami, kory starsze są grubsze i popękane. Badania mikroskopowe pozwalają
zaobserwować elementy charakterystyczne -włókna i sklereidy, rury mleczne, kryształy
szczawianu wapnia. Proste reakcje chemiczne pozwolą określić zawarte w surowcu związki.

Kory:

−

Cinchonae cortex – kora chinowa młodych pni i gałęzi zawierająca alkaloidy chininę,
chiniatynę i cynchoninę. Ma postać rurek lub rynienek. Powierzchnia zewnętrzna
szarobrunatna, pomarszczona, niezbyt głęboko poprzecznie spękana. Miejscami pokryta
szarawą plechą porostów. Powierzchnia wewnętrzna czerwonobrunatna, gładka lub
delikatnie podłużnie prążkowana. Przełom kory w części wewnętrznej jest grubo
włóknisty, zapach słaby, smak gorzki i ściągający.

−

Frangulae cortex – kora z młodych pni i gałęzi kruszyny pospolitej, zbierana wiosną przed
rozwojem liści. Zawiera związki antrachinonowe i antranolowe. Grubości 1-2 mm ma
postać rurek lub rynienek , zewnętrzna powierzchnia jest szarobrunatna z licznymi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

poprzecznymi jaśniejszymi przetchlinkami. Wewnętrzna powierzchnia jest barwy
czerwono żółtej lub brunatnej, lśniąca, gładka lub delikatnie prążkowana. Przełom
włóknisty, zapach słaby, smak śluzowato gorzkawy.

−

Quercus cortex – kora z młodych pni i gałęzi dębu szypułkowego lub bezszypułkowego.
Ma postać rurek lub rynienek 1-3 mm o powierzchni gładkiej, bez pęknięć i rys, barwy
srebrzystoszarej lub brunatnawej, lśniącej, z jaśniejszymi przetchlinkami. Powierzchnia
wewnętrzna jasno- lub czerwonobrunatna, matowa, podłużnie prążkowana. Przełom
długowłóknisty, zapach słaby, smak ściągający gorzkawy. Zawiera garbniki.

−

Salicis cortex – kora młodych pni i gałęzi wierzby białej lub purpurowej. Grubości około 1
mm ma postać rurek lub rynienek. Powierzchnia zewnętrzna jest błyszcząca, barwy
jasnobrunatnej lub zielonkawej, delikatnie podłużnie porysowana. Wewnętrzna jest
żółtawa, żółtawobrunatna lub jasno szara, gładka. Przełom jest włóknisty, zapach słaby,
smak gorzkawy, ściągający, kwaskowaty.
Liść (Folium) – składa się z blaszki liściowej i ogonka. Liście tzw. siedzące są

bezogonkowe. U części gatunków roślin u nasady liścia mogą się wytworzyć przylistki.
W liściach zachodzą przemiany metaboliczne związane z procesem fotosyntezy będącą
głównym źródłem energii i węgla dla roślin. Kształty liści są różnorodne i charakterystyczne
dla danych gatunków co często pozwala na identyfikację surowca bez badania elementów
anatomicznych. Zdarza się, że jedna roślina ma liście o różnych kształtach. Opisując liść należy
zwrócić uwagę na następujące elementy:

−

ogonek- może być obły, kanciasty, rynienkowaty, oskrzydlony lub spłaszczony,

−

blaszka liścia:

−

kształt- jajowaty, lancetowaty, klapowaty,

−

nasada- sercowata, strzałkowata, symetryczna,

−

szczyt- tępy, ostry, zaostrzony,

−

brzeg- równy, ząbkowany, pojedynczo lub podwójnie piłkowany,

−

wycięcie blaszki- w liściu zatokowym lub dzielnym,

−

unerwienie- równoległe, pierzaste, dłoniaste,

−

owłosienie- kutnerowate, obustronne.

W badaniu anatomicznym liścia należy ponadto zwrócić uwagę na elementy diagnostyczne

znajdujące się na powierzchni skórki dolnej i górnej oraz w przekroju poprzecznym poprzez
blaszkę wraz z nerwem głównym. Na powierzchni mogą się znajdować wytwory skórki i
aparaty szparkowe. Do wytworów skórki należą jedno lub wielokomórkowe włoski
okrywające (krzaczkowate, teowate, maczugowate, stożkowate, biczowate, główkowe) jak
również włoski wydzielnicze (typu Labiatae, Compositae i Solanaceae).

Włosek gruczołowy typu Labiatae, inaczej włosek rozetowy typu Labiatae składa się

z jednej komórki podstawowej, jednokomórkowego trzonu oraz główki gruczołowej.
Jednokomórkowy trzon jest krótki i zazwyczaj trudno dostrzegalny. Główka gruczołowa
składa się zazwyczaj z 8 ułożonych wachlarzowo komórek wydzielniczych. Pomiędzy
komórkami a pęcherzykowato wzniesionym naskórkiem znajduje się zbiornik wydzielniczy.
Oglądając preparat z góry zauważa się komórkę trzonu otoczoną promienisto ułożonymi
komórkami wydzielniczymi okrytymi naskórkiem.

Włosek gruczołowy typu Compositae inaczej gruczoł dwoinkowy typu Compositae

składa się z komórek szczytowych ułożonych piętrowo w dwóch rzędach. Pomiędzy tymi
komórkami a pęcherzykowo wzniesionym naskórkiem znajduje się zbiornik wydzielniczy.
Oglądając preparat z góry zauważa się włosek o kształcie elipsy, najczęściej symetrycznie
podzielonej wzdłuż krótszej osi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

Liście. Farmakopea polska opisuje liść prawoślazu, pokrzyku, brzozy, naparstnicy

wełnistej i purpurowej, podbiału, melisy, lulka, orzecha włoskiego, borówki ciernistej,
pokrzywy. Oto przykłady:

−

Althaeae folium – liście prawoślazu są zawsze pojedyncze, ogonkowe, o kształtach
zmiennych. Nasada zazwyczaj sercowata lub prosto ucięta. Szczyt wydłużony, lekko
zaostrzony, brzeg nierównomiernie ząbkowany. Blaszka liściowa bardzo krucha, barwy
szarawozielonej, dwustronnie jedwabisto owłosiony. Smak śluzowy.

−

Juglandis folium – listki są krótkoogonkowe długości do 15 cm i szerokości do 7 cm.,
podłużnie jajowate, szczyt lekko zaostrzony, nasada asymetryczna, zaokrąglona, brzeg
cały, górna powierzchnia ciemnozielona, dolna jaśniejsza, unerwienie pierzaste. Smak
ściągający lekko drapiący.

−

Urticae folium – liść pokrzywy zwyczajnej. Liść ogonkowy długości do 15 cm, ma dwa
wolne przylistki, jajowaty, szczyt wydłużony i zaostrzony. Nasada sercowata, brzeg grubo
piłkowany, liść równy, cienki, ciemnozielony, długoowłosiony, unerwienie pierzaste.
Kwiat (Flos) odgrywa zasadniczą role w procesie płciowego rozmnażania roślin, jest

formą skróconego i przekształconego pędu. Kwiaty są jednym z najbardziej
charakterystycznych elementów morfologicznych rośliny i dlatego pozwalają na łatwe
i bezbłędne rozpoznanie surowca. Budowa anatomiczna jest tutaj mniej charakterystyczna.
Surowcem farmakognostycznym mogą być pojedyncze kwiaty lub ich zespoły zwane
kwiatostanami (groniaste i wierzchotkowe). Do kwiatostanów groniastych zaliczamy grono,
kłos, baldach i koszyczek. Wśród kwiatostanów wierzchotkowych rozróżniamy wierzchotki
jednoramienne,

dwuramienne,

wielopromieniste,

uproszczoną

formę

oraz

wiechę

z wykształconym kwiatem szczytowym.Czasami kwiatostany zbierane są z częścią rośliny
i górnymi liśćmi (Inflorescentia Crataegi) lub z podsatkami (Inflorescentia Tiliae) a czasami
same płatki korony (Flos Verbasci). Kwiat osadzony jest na szypułce zakończonej dnem
kwiatowym, składa się z kielicha, korony, pręcikowia (męski narząd) i słupkowia (żeński
narząd). W rodz. Malvacaeae dodatkowo występuje kieliszek, w części rodz. Compositae brak
jest kielicha, u Arniki występuje zredukowana forma kielicha zwana puchem. Płatki korony są
przeważnie barwne, większe i delikatniejsze od działek kielicha. Mogą być wolne lub zrośnięte.
Płatki tworzą koronę, która przybiera różne kształty: języczkowaty, rurkowaty, dzwonkowaty,
kulisty. Słupkowie osadzone pośrodku dna kwiatowego składa się z owocolistków, których
liczba jest cechą charakterystyczną dla poszczególnych rodzin. W dolnej części słupka znajduje
się zalążnia (jedno lub wielokomorowa) a w niej zalążki. Górna część słupka kończy się
różnopostaciowym znamieniem(pojedynczym lub wielokrotnym), pokrytym brodawkami,
włoskami lub lepką wydzieliną. Pręcikowie składa się z pręcików. Ilość pręcików w kwiecie
jest charakterystyczna dla rodziny. Pojedynczy pręcik składa się z nici pręcika, która wrasta w
dno kwiatowe lub przyrośnięta jest do korony i z pylnika. Na każdym pręciku występują dwa
pylniki mające zazwyczaj dwie komory pyłkowe.

Farmakopea Polska opisuje następujące surowce w postaci kwiatów: kwiat arniki,

kwiatostan rumianku, kwiat nagietka, kwiatostan głogu, kwiat bzu czarnego., kwiatostan
kocanek, kwiat lipy wielkolistnej, koszyczek rumianu szlachetnego, koszyczek wrotyczu,
kwiat bławatka, lawendy, kasztanowca. Oto przykłady:

−

Sambuci flos – kwiaty bzu czarnego są krótkoszypułkowe, opatrzone trzema małymi
przykwiatkami przy nasadzie zalążni. Kwiat jest promienisty, obupłciowy, górny, średnicy
od 4 do 7 mm. Kielich pięciodziałowy, bardzo drobny, barwy zielonkawej, działki
trójkątne, około trzy razy krótsze od płatków korony. Korona składa się z pięciu płatków
zrośniętych dołem w krótką rurkę, barwy białokremowej. Korona bywa silnie skurczona.
Między płatkami znajduje się pięć pręcików. Pręciki krótkie zakończone pylnikami

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

zewnętrznie odwróconymi. Zalążnia trójkomorowa, zrośnięta z trzech owocolistków,
czasami dwukomorowa. Zapach silny, swoisty.

−

Chamomillae anthodium – koszyczek rumianku pospolitego półkolisty, dno koszyczka
wewnątrz puste. Listki okrywy ułożone dachówkowato. Kwiaty brzeżne żeńskie,
języczkowate, barwy białej. Kwiaty środkowe bardzo liczne, rurkowate, obupłciowe,
barwy żółtej. Pięć pręcików
Owoc Fructus jest najczęściej wykorzystywaną przez człowieka częścią roślin. Główną

funkcją owoców jest osłona zawartych w nich nasion oraz udział w procesie rozsiewania.
Owoce możemy podzielić na rzeczywiste (powstające z zalążni kwiatu), pozorne (powstające
z zalążni i innej części kwiatu), złożone (powstające poprzez zrośnięcie się kilku zalążni tego
samego kwiatu) Owoce składają się z owocni (pericarpium) i nasienia (semen). Owocnia
składa się z trzech warstw. Zewnętrzna i wewnętrzna zbudowane są najczęściej z pojedynczej
warstwy komórek. Śródowocnia jest z reguły wielowarstwowa. Owoce możemy podzielić na
pojedyncze i złożone. Pojedyncze dzielą się na suche i soczyste. Sucze dzielą się na
jednonasienne i wielonasienne. Wśród jednonasiennych wyróżniamy orzechy, ziarniaki
i niełupki. Wielonasienne dzielą się na pękające (mieszek, strąk, łuszczyna, torebka)
i rozpadające się (rozłupnia). Wśród owoców soczystych wyróżniamy owoce pestkowe
i jagodowe. Badanie anatomiczne owoców ze względu na różnorodność typów i rozmiarów
powinno uwzględniać budowę owocni, występowanie elementów tkanki wzmacniającej,
barwników, substancji zapasowych, wydzielin, olejków eterycznych.

Do najbardziej znaczących należą: owoc keli (aminku egipskiego), anyżu, pieprzowca,

kminku, kolendry, kopru włoskiego, jałowca, borówki czernicy, róży, bzu czarnego, jarzębiny.

−

Ammi visnaga fructus – owoc taki jest owocem dwurozłupnia, przeważnie nie rozpadnięta
na rozłupki, jajowato eliptyczna, szarozielona lub szarobrązowa. Rozłupka płasko
wypukła. Na powierzchni widać pięć nieznacznie uwypuklonych gładkich, jaśniejszych
żeberek.

−

Carvi fructus – owoc kminku zwyczajnego. Dwurozłupnia jest przeważnie rozpadnięto na
rozłupki długości 5-6 mm i szerokości 1-2 mm. Szarobrunatna lub brunatna. Rozłupka
wygięta u nasady i zwężona u szczytu. Smak korzenny.
Nasienie Semen odgrywa zasadniczą rolę w rozmnażaniu i rozprzestrzenianiu się roślin.

Ta grupa surowców jest bardzo zróżnicowana. Nasiona okrytonasiennych możemy podzielić
na bielmowe i bezbielmowe. Bielmo to tkanka odżywcza potrzebna do rozwoju zarodka,
otoczone łupiną nasienną zabezpieczającą przed wysychaniem, uszkodzeniem, zakażeniem.
Przy identyfikacji nasion zwraca się uwagę na kształt, wielkość, barwę, symetrię, owłosienie
nasion:

−

Lini semen – nasienie lnu jest spłaszczone, jajowate lub podłużnie jajowate długości do 6
mm. Powierzchnia błyszcząca, żółtawa lub czerwonobrunatna.

−

Strychni semen – dojrzałe nasiona kulczyby wronie oko, zawierające strychninę. Kształtu
szypułko wklęsłego krążka o brzegu zgrubiałym i zaokrąglonym, średnicy do 30 mm,
grubości do 6 mm. Powierzchnia owłosiona, szara, żółtawoszara, połyskująca, w dotyku
jedwabista. Bardzo twarde. Po przecięciu na obwodzie łupiny nasiennej daje się łatwo
podzielić wzdłuż jamy bielma, gdzie jest zarodek z korzonkiem i dwoma płaskimi
liścieniami. Smak bardzo gorzki.
Do innych znanych nasion należą: nasienie kozieradki, gorczycy białej, strofantusa,

zarodek kola.

Ziele Herba w pojęciu farmakognostycznym to naziemna część surowca składająca się

z łodygi, liści i kwiatów czasami także z owocami (Herba Lobeliae). W przypadku gdy dolna
część łodygi jest zdrewniała surowcem jest kwitnący wierzchołek pędów. Przy identyfikacji
ziela należy brać pod uwagę budowę łodygi, liści i kwiatów. Łodyga może być zdrewniała lub

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

zielona, pusta lub pełna, obła, spłaszczona lub kanciasta. Ważną informacją w celu identyfikacji
jest sposób rozgałęzienia i ulistnienia pędu. Rozgałęzienie może być monopodialne,
sympodialne lub dichotomiczne. Ulistnienie zaś różyczkowe, spiralne, naprzemianległe lub
okółkowe. Przy identyfikacji ziela w większości przypadków wystarcza podstawowa wiedza z
zakresu botaniki.

Na uwagę zasługują: ziele piołunu, ziele miłka wiosennego, centurii, konwalii, glistnika,

skrzypu, dziurawca, lobelii, nostrzyka, krwawnika.

−

Absinthii herba – ziele bylicy piołunu, zerwane w pierwszym roku wegetacji lub roślin
starszych. Liście są długoogonkowe, trzykrotnie pierzastosieczne, długość blaszki do
10 cm. Łodyga obła, żeberkowana, średnicy do 4 mm. Liście łodygowe są krótko
ogonkowe lub siedzące, pierzastosieczne lub całobrzegie. Powierzchnia liści i łodyg jest
silnie owłosiona koszyczki drobne, szerokości 2-4 mm, prawie kuliste, lekko zwisłe,
wyrastają na krótkich szypułkach, w pachwinach podsadek umiejscowionych na dość
długich osiach kwiatostanowych. Zapach ziela szczególnie po roztarciu silnie
aromatyczny.

−

Adonidis vernalis herba – surowiec stanowią pędy miłka wiosennego, zebrane w fazie
kwitnienia, naturalnie wysuszone. Liście walcowate, długie do 30 cm, grubości do 4 mm,
w górnych częściach nieco spłaszczone, na powierzchni lekko bruzdowane, nagie,
w pobliżu nasady lekko owłosione. Łodygi pojedyncze lub mało rozgałęzione, ulistnione
dość gęsto, niekiedy w dolnej części fioletowo zabarwione. Wewnątrz łodygi białawy
rdzeń. Dolne liście pochwiaste, górne siedzące, wielokrotnie pierzasto- lub
dłoniastosieczne. Pięć działek kielicha kształtu jajowato-czułenkowatego, barwy
brunatnozielonej, zewnątrz nieco owłosione. Płatków korony 10-20, barwy intensywnie
żółtej, są nagie , niemal dwukrotnie dłuższe od działek kielicha. Owoce wielokrotnie
złożone z odwrotnie jajowatych pestkowców, opatrzonych na szczycie zakrzywionym
dzióbkiem ,,o powierzchni siatkowato pomarszczonej. Smak wyraźnie gorzki.
Kryształy szczawianu wapnia powstają w wodniczkach i należą do wydalin,

W procesach przemiany materii powstaje kwas szczawiowy, który jest neutralizowany do
szczawianu wapnia, rozróżniamy:

−

jedynce – pojedyncze kryształy w postaci pryzmatów,

−

styloidy (słupy) – pojedyncze, wydłużone, w postaci zrostów,

−

rafidy – zrosty wydłużonych igieł,

−

druzy (gruzły) – zrosty licznych drobnych kryształów,

−

piasek krystaliczny – zbiór licznych drobnych kryształów, zebranych luźno.

Surowce o budowie beztkankowej, dla których sposób badań mikroskopowych podaje

farmakopea to: ziarna skrobi (Amylum), zarodniki widłaka (Lycopodium), gruczoły chmielu
(Lupulinum), substancje o charakterze wydzielin alona (Aloe), kalafonia (Colophonium), guma
arabska (Gummi arabicum), tragakanta (Tragacantha), balsamy, olejki itd.

Surowce pochodzenia roślinnego o budowie tkankowej występują w handlu w postaci

całych narządów rośliny lub też rozdrobnionych. Są też takie, które występują w obrocie
wyłącznie w postaci proszku. Należą tu wyizolowane z różnych gatunków roślin skrobie
(amyla), lupulina i likopodium czyli zarodniki widłaka.

−

Solani amylum – skrobia ziemniaczana otrzymywana z bulw ziemniaka. Jest to biały
matowy proszek bez zapachu i smaku, przy rozcieraniu w palcach skrzypi. Składa się
pojedynczych ziaren o różnej wielkości. Najmniejsze ziarna są okrągłe, większe podłużnie
jajowate o jednym końcu silnie wybrzuszonym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

−

Tritici amylum – skrobia pszeniczna, otrzymywana z bielma ziarniaków różnych gatunków
pszenicy. Skrobia pszeniczna składa się z trzech rodzajów ziaren, z reguły pojedynczych.
Najwięcej jest okrągłych o średnicy od 25 do 45 mikrometrów. Występują też drobne
ziarna kuliste lub soczewkowate a nawet kanciaste lub zaokrąglone w granicach 5-7
mikrometrów.

−

Lupulinum – surowcem są gruczoły włosków wydzielniczych zebrane z owocostanów
chmielu zwyczajnego zebrane w początkowym okresie dojrzewania. Początkowo ma
postać zielonkawożółtego, a następnie złotawego, pomarańczowożółtego lepkiego
proszku, który dłużej przechowywany staje się ceglasty.

−

Lycopodium – surowcem są zarodniki widłaka goździstego, zbierane w okresie
dojrzewania (w początkowym okresie żółknienia kłosów, lipiec – sierpień). Ma postać
żółtawego, sypkiego proszku, nie tworzącego grudek, ruchliwy, w naczyniach przelewa
się, w płomieniu spala się wybuchowo, bez zapachu i smaku. Kształt trójściennej piramidy
o łukowato uwypuklonej podstawie.
Surowce nie wykazujące budowy tkankowej, nazywane często bezpostaciowymi. Należą

tu soki fizjologicznie zagęszczone (alona), soki fizjologicznie mleczowe (opium, kauczuk),
gumy (Guma arabska, tragakanta), żywice (kalafonia), balsamy (terpentyna, balsam
peruwiański), olejki i wyizolowane z nich składniki (kamfora, mentol), wyciągi.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czy potrafisz omówić budowę komórki roślinnej?
2. Czy potrafisz określić funkcje poszczególnych rodzajów tkanek w roślinie?
3. Czy potrafisz wymienić i omówić surowce pochodzenia roślinnego o budowie tkankowej?
4. Czy potrafisz opisać budowę i określić funkcje poszczególnych części rośliny?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj w preparacie z surowca roślinnego znane Ci elementy komórki roślinnej.

Odszukaj ziarna szczawianu wapnia, ziarenka skrobi. Opisz ich wygląd i funkcje jakie pełnią w
komórce.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2) uważnie przeczytać treść ćwiczenia,
3) ustawić prawidłowo obraz preparatu pod mikroskopem,
4) zaobserwować charakterystyczne, widoczne elementy komórki roślinnej
5) narysować w zeszycie ćwiczeń wszystkie zauważone elementy,
6) nazwać rozpoznane elementy i określić ich funkcję,
7) porównać wygląd rozpoznanych elementów ze wzorami na tablicach ilustrujących

elementy składowe komórek,

8) opisać ewentualne różnice w wyglądzie,
9) zapisać wnioski i przedstawić je na forum grupy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

preparaty do obserwacji plazmatycznych i nieplazmatycznych składników komórki
roślinnej,

−

tablice poglądowe z rysunkami elementów plazmatycznych i nieplazmatycznych
składników komórki roślinnej,

−

mikroskop,

−

zeszyt i przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj w otrzymanym od nauczyciela preparacie z surowca roślinnego rodzaje

włosków okrywających.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2) ustawić obraz preparatu pod mikroskopem,
3) przerysować do zeszytu ćwiczeń wszystkie zauważone elementy obrazu mikroskopowego,
4) wskazać włoski lub fragmenty włosków okrywających,
5) określić ilość komórek, sposób rozgałęzienia,
6) porównać włoski z obrazu mikroskopowego z tablicami ilustrującymi typy włosków,
7) określić typ włoska,
8) opisać ewentualne różnice w wyglądzie,
9) zapisać wszystkie wnioski i efekty pracy przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

preparaty z surowców roślinnych do obserwacji włosków okrywających, przygotowane
przez nauczyciela,

−

tablice poglądowe z rysunkami typów włosków okrywających,

−

mikroskop,

−

zeszyt, przybory do pisania.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj w preparacie roślinnym i określ rodzaj włosków gruczołowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2) ustawić obraz preparatu pod mikroskopem,
3) wskazać włoski lub fragmenty włosków gruczołowych,
4) określić ilość komórek i sposób ich ułożenia,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

5) przerysować zaobserwowany obraz do zeszytu ćwiczeń,
6) porównać włoski z obrazu mikroskopowego z tablicami ilustrującymi typy włosków

gruczołowych,

7) określić typ zaobserwowanych włosków,
8) opisać ewentualne różnice w wyglądzie,
9) zapisać wszystkie wnioski i efekty pracy przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

preparaty z surowców roślinnych do obserwacji włosków gruczołowych, przygotowane
przez nauczyciela,

−

tablice poglądowe z rysunkami typów włosków gruczołowych,

−

mikroskop,

−

zeszyt, przybory do pisania.

Ćwiczenie 4

Rozpoznaj w preparacie roślinnym wiązki przewodzące. Określ wzajemny układ części

sitowej i naczyniowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2) ustawić obraz preparatu pod mikroskopem,
3) wskazać elementy typowe dla wiązek przewodzących,
4) określić wzajemny układ części sitowej i naczyniowej czy jest to układ koncentryczny

(wewnątrz lub zewnątrzksylemowy), naprzemianległy, obokległy, dwuobokległy,

5) przerysować zaobserwowany obraz do zeszytu ćwiczeń,
6) porównać układ wiązek przewodzących w oglądanym preparacie z tablicami ilustrującymi

schematy budowy wiązek przewodzących,

7) określić typ wiązek przewodzących,
8) opisać ewentualne różnice w wyglądzie,
9) zapisać wszystkie wnioski i efekty pracy przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

preparaty przygotowane przez nauczyciela,

−

tablice poglądowe ilustrujące schematy budowy wiązek przewodzących,

−

mikroskop,

−

zeszyt, przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

Ćwiczenie 5

Porównaj elementy budowy pierwotnej i wtórnej korzenia rośliny dwuliściennej. Nazwij

rozpoznane elementy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2) ustawić obraz preparatu pod mikroskopem,
3) rozpoznać elementy stadium pierwotnego i stadium wtórnego rozwoju rośliny,
4) nazwać rozpoznane elementy stadium pierwotnego i wtórnego,
5) przerysować zaobserwowany obraz do zeszytu ćwiczeń,
6) porównać zaobserwowany obraz ze schematem budowy korzenia rośliny dwuliściennej

przedstawionym na tablicach poglądowych,

7) opisać ewentualne różnice w wyglądzie,
8) zapisać wszystkie wnioski i efekty pracy przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

preparaty przygotowane przez nauczyciela,

−

tablice poglądowe ilustrujące schematy budowy pierwotnej i wtórnej korzenia,

−

mikroskop,

−

zeszyt, przybory do pisania.

Ćwiczenie 6

Określ cechy morfologiczne leczniczego surowca roślinnego na podstawie atlasu roślin.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2) rozłożyć znany roślinny surowiec leczniczy na białej karcie papieru,
3) odszukać w atlasie roślin leczniczych badany surowiec,
4) porównać poszczególne fragmenty rośliny ze zdjęciami i opisem w atlasie roślin

leczniczych,

5) wskazać i nazwać na podstawie opisu w atlasie, charakterystyczne elementy

morfologiczne rośliny,

6) przerysować do zeszytu ćwiczeń najważniejsze, charakterystyczne cechy anatomiczne

rośliny,

7) przedstawić efekty swojej pracy na forum grupy, opisując roślinę na podstawie informacji

uzyskanych z atlasu roślin leczniczych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa w tym atlas roślin leczniczych,

−

rośliny lecznicze,

−

mikroskop,

−

zeszyt, przybory do pisania.

Ćwiczenie 7

Porównaj wygląd zewnętrzny i jakość surowca leczniczego z określonym w monografii

szczegółowej Farmakopei Polskiej (świeżej rośliny, surowca krojonego).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2) rozłożyć surowiec na białym papierze,
3) obejrzeć dokładnie roślinę (wielkość i kształt liści, brzeg, szczyt i nasadę blaszki liściowej,

długość i grubość łodygi, rodzaj i wygląd kwiatów, rodzaj, wielkość, kolor korzeni,
owoców itp.),

4) przeanalizować kolejno informacje zawarte w monografii szczegółowej w Farmakopei

Polskiej i porównać z zaobserwowanymi cechami badanej rośliny,

5) wyciągnąć wnioski dotyczące zgodności wyglądu z wymaganiami,
6) obejrzeć surowiec pocięty pod mikroskopem,
7) odszukać elementy charakterystyczne i porównać z wymaganiami opisanymi

w Farmakopei Polskiej,

8) wyciągnąć wnioski dotyczące jakości surowca pod względem wymagań określonych przez

Farmakopeę Polską,

9) zapisać wszystkie spostrzeżenia w zeszycie ćwiczeń i przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

rośliny lecznicze, pokrojone surowce roślinne, sproszkowane surowce roślinne,

−

tablice poglądowe ilustrujące ważniejsze cechy budowy anatomicznej poszczególnych
organów rośliny,

−

mikroskop,

−

zeszyt, przybory do pisania.

Ćwiczenie 8

Rozpoznaj elementy diagnostyczne oraz określ cechy fizyczne sproszkowanego surowca

roślinnego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

2) określić barwę, smak i zapach sproszkowanego surowca,
3) obejrzeć pod mikroskopem sproszkowany surowiec roślinny,
4) określić czy znajdują się fragmenty tkanek właściwych, czy są naczynia, elementy

kwiatów, tkanka zieleniowa, tkanka mechaniczna, tkanki zdrewniałe, elementy owocni
i łupiny nasiennej, tkanka spichrzowa, włoski wydzielnicze, ziarna skrobi,

5) porównać własne obserwacje z opisem sproszkowanego surowca roślinnego

w Farmakopei Polskiej,

6) opisać cechy charakterystyczne badanego proszku,
7) przerysować je do zeszytu ćwiczeń i wyciągnąć wnioski z prowadzonych obserwacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa, klucz do oznaczania sproszkowanych surowców roślinnych,

−

tablice poglądowe z ilustracjami elementów diagnostycznych surowców roślinnych
sproszkowanych,

−

sproszkowane surowce roślinne,

−

mikroskop, szkiełka podstawowe,

−

zeszyt, przybory do pisania i rysowania.

Ćwiczenie 9

Przeanalizuj sposób działania, stosowania i dawkowania mieszanki ziołowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury

uzupełniającej,

2) odszukać w monografiach szczegółowych informacje dotyczące zawartości ciał czynnych

w poszczególnych składnikach mieszanki,

3) określić działanie poszczególnych ciał czynnych, jak i całej mieszanki,
4) określić na podstawie monografii szczegółowej sposób stosowania (sposób przygotowania

w warunkach domowych),

5) określić dawkowanie,
6) wszystkie ustalenia zapisać w zeszycie ćwiczeń,
7) omówić na forum grupy skład mieszanki ziołowej, działanie, sposób przygotowania

i dawkowania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura fachowa,

−

mieszanki surowców roślinnych,

−

zeszyt, przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) rozpoznać w obrazie mikroskopowym elementy komórki roślinnej?





2) rozpoznać w preparacie z surowca roślinnego włoski okrywające,

gruczołowe, wiązki przewodzące, elementy budowy pierwotnej
i wtórnej korzeni?





3) korzystać z atlasu roślin?





4) rozpoznać

elementy

diagnostyczne

sproszkowanego

surowca

roślinnego i na tej podstawie rozpoznać roślinę?





5) na podstawie składu mieszanki określić jej działanie, sposób

stosowania i dawkowania?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących „Pozyskiwanie i przetwarzanie roślinnych surowców

leczniczych”.

5. Wszystkie zadania są wielokrotnego wyboru.
6. Tylko jedna odpowiedź jest prawdziwa.
7. Na rozwiązanie testu masz 45 min.
8. Kolejność rozwiązywania jest dowolna.
9. Uważnie czytaj zestawy zadań testowych.
10. Odpowiedzi udzielaj na załączonej karcie odpowiedzi.
11. Prawidłową odpowiedź zaznacz w odpowiedniej rubryce znakiem – X.
12. W przypadku pomyłki błędną odpowiedź zakreśl kółkiem, a następnie prawidłową zaznacz

– X.

13. Kiedy będziesz miał problemy z udzieleniem odpowiedzi na jakieś pytanie, zostaw je,

przejdź do następnych a do niego wrócisz na końcu jak zostanie Ci czasu.

14. Po zakończeniu rozwiązywania zadań, sprawdź w karcie odpowiedzi, czy dla wszystkich

zadań zaznaczyłeś odpowiedź.

15. Rozwiązuj zadania samodzielnie, pozwoli ci to nie tylko sprawdzić stopień opanowania

jednostki ale przyniesie satysfakcję.

Powodzenia!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Lek roślinny

a) sprzedawany jest wyłącznie w sklepach zielarskich.
b) sprzedawany jest wyłącznie w aptekach.
c) zawiera w swoim składzie rośliny lub zawarte w nich ciała czynne, zarówno w postaci

nieprzerobionej jak i przerobionej.

d) zawiera w swoim składzie rośliny lub zawarte w nich ciała czynne w postaci

nieprzerobionej.

2. Biotechnologia zajmuje się

a) hodowlą surowców roślinnych.
b) uprawą surowców roślinnych.
c) bliżej nieokreślonymi technikami pozyskiwania surowców roślinnych.
d) nowymi technikami pozyskiwania surowców roślinnych od hodowli tkankowej do

inżynierii genetycznej.

3. Surowiec roślinny pierwotny

a) nie wymaga żadnej obróbki.
b) nie wymaga żadnej obróbki oprócz suszenia.
c) wymaga złożonej obróbki.
d) nie wymaga suszenia.

4. Jednym z kierunków działania ciał czynnych jest działanie

a) wybudzające.
b) pobudzające.
c) przebudzające.
d) usypiające.

5. Do alkaloidów pochodnych histydyny należy

a) efedryna.
b) histamina.
c) pilokarpina.
d) morfina.

6. Bardzo łatwo ulegają hydrolizie

a) glikozydy nasercowe.
b) flawonoidy.
c) garbniki.
d) gorycze.

7. Okres zbioru oznacza

a) porę dnia w której zbiera się roślinę.
b) porę roku w której zbiera się roślinę.
c) okres rozwoju rośliny.
d) ilość dni potrzebnych na zbiór całej uprawy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

8. Najwartościowszy surowiec otrzymuje się z kwiatów

a) nierozwiniętych.
b) na wpół rozwiniętych.
c) rozwiniętych.
d) przekwitniętych.

9. Surowce roślinne zawierające garbniki suszy się w temperaturze

a) poniżej 35°C.
b) poniżej 40°C.
c) od 40°C do 55°C.
d) powyżej 55°C.

10. Domieszkami w surowcu roślinnym są

a) celowo wprowadzone inne surowce roślinne.
b) piasek.
c) gleba.
d) surowiec lub jego część o zabarwieniu odbiegającym od podanego w monografii

szczegółowej

11. Sprawdzanie zapachu przeprowadza się

a) natychmiast po otwarciu opakowania i roztarciu szczypty surowca.
b) chwilę po otwarciu opakowania i roztarciu szczypty surowca.
c) poprzez porównanie ze wzorcem zapachów.
d) tylko dla surowców sprowadzanych spoza Unii Europejskiej.

12. Preparat jest tym bardziej przejrzysty

a) im bardziej różni się przepuszczalnością światła od cieczy w której jest zanurzony.
b) im mniej różni się przepuszczalnością światła od cieczy w której jest zanurzony.
c) im bardziej różni się przepuszczalnością światła od powietrza.
d) im mniej różni się przepuszczalnością światła od powietrza.

13. Tusz kreślarski

a) zabarwia komórki śluzowe.
b) nie zabarwia komórek śluzowych i dlatego wykorzystywany jest do ich wykrywania.
c) służy do wykrywania garbników.
d) służy do wykrywania alkaloidów.

14. Kora pierwotna składa się

a) z kilku warstw cienkościennych komórek miękiszowych.
b) z korka.
c) z felodermy.
d) z łyka.

15. Włosek gruczołowy typu Compositae ma kształt

a) maczugi.
b) elipsy.
c) gwiazdy.
d) wachlarza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

16. Elementy prozenchymatyczne

a) należy oglądać na przekrojach podłużnych stycznych.
b) na przekrojach poprzecznych stycznych.
c) nie są widoczne.
d) nie występują w surowcu roślinnym.

17. Komórki wchodzące w skład kory najczęściej zawierają

a) garbniki i związki goryczkowe.
b) śluzy i olejki eteryczne.
c) glikozydy i alkaloidy.
d) glikozydy i flawonoidy.

18. Do surowców roślinnych o budowie beztkankowej zaliczamy

a) ziarna skrobi.
b) szczawiany wapnia.
c) piasek krystaliczny.
d) słupkowie.

19. Podczas suszenia surowca może

a) zaniknąć barwa kwiatów.
b) zmienić się typ liści.
c) zmienić się typ korzeni.
d) zmienić się rodzaj surowca.

20. W słoneczne popołudnie zawartość olejku w surowcu jest

a) wyższa.
b) niższa.
c) taka sama jak w dni pochmurne.
d) taka sama jak przed obeschnięciem rosy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Pozyskiwanie i przetwarzanie roślinnych surowców leczniczych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

6. LITERATURA

1. Danek A. (red.): Leksykon farmacji. PZWL, Warszawa 1990
2. Farmakopea Polska IV. PZWL, Warszawa 1970
3. Farmakopea Polska V. PTFarm, Warszawa 1995–1999
4. Farmakopea Polska VI. PTFarm, Warszawa 2002
5. Farmakopea Polska VII. PTFarm, Warszawa 2006
6. Borkowski B., Doryng J., Dobrowolska B., Kamińska J., Kamiński B., Rajkowski Z.,

Strzelecka H., Twardowska K.: Klucz do oznaczania sproszkowanych surowców
roślinnych. PZWL, Warszawa 1972

7. Broda B.: Zarys botaniki farmaceutycznej. PZWL, Warszawa 2002
8. Broda B., Mowszowicz J.: Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących

i użytkowych. PZWL, Warszawa 1985

9. Kayser O., Mueller R.H.: Biotechnologia farmaceutyczna. PZWL, Warszawa 2002
10. Kohlmunzer S.: Farmakognozja. PZWL, Warszawa 2003
11. Rutkowski L.: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wydawnictwo

Naukowe, Warszawa 2007

12. Sthal E.: Chromatograficzna i mikroskopowa analiza surowców roślinnych. PZWL,

Warszawa 1987

13. Strzelecka H., Kamińska J., Kowalski J., Walewska E.: Chemiczne metody badań

roślinnych surowców leczniczych. PZWL, Warszawa 1987

14. Strzelecka H. i wsp.: Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PZWL, Warszawa 2000