Zagadnienia analizy demograficznej

Dr Paweł
Ulman

Program przedmiotu
1.Pojęcia podstawowe demografii
2.Główne nurty teoretyczne demografii
3. Metody analizy demograficznej
4. Podstawowe zjawiska demograficzne
5. Struktury ludności i ich dynamika;

czynniki tejże dynamiki

6. Pierwsze i drugie przejście

demograficzne

7. Postawy i zachowania prokreacyjne w

Polsce

8. Małżeństwo, rodzina i dziecko – sytuacja

rodzin w Polsce.

9. Procesy demograficzne w Europie

Literatura:

1. Okólski M. Demografia. Podstawowe pojęcia, procesy i

teorie w encyklopedycznym zarysie, Scholar, Warszawa
2004 (6)

2. Frąckiewicz L. (red.) Polska a Europa. Procesy

demograficzne u progu XXI w. Proces starzenia się
ludności Polski i jego społeczne konsekwencje,
Wydawnictwo AE w ktaowicach, Katowice 2002

3. Holzer J. Demografia, PWE, Warszawa 2003

Demografia:
to nauka o prawidłowościach rozwoju

ludności w konkretnych warunkach
gospodarczych i społecznych badanego
terytorium,

zajmuje się ona opisem stanu i struktury

ludności oraz badaniem i oceną ich
zmian wynikających z dotychczasowego
i przewidywanego ruchu naturalnego i
wędrówkowego.

Słowo ‘demografia’ użyte zostało po raz

pierwszy przez A. Guillarda (1855r.) –
powstało z dwóch greckich słów –
‘demos’ (lud) i ‘graphea’ (opis)

Subdyscypliny demografii

• Demografia ogólna – przedmiotem jej jest

rozwiązywanie problemów teoretycznych
dotyczących pomiaru i opisu struktur oraz
procesów demograficznych

• Demometria – to nauka o metodach

pomiaru i predykcji procesów
demograficznych za pomocą aparatu
matematyczno-statystycznego

• Demografia opisowa – zajmuje się opisem

struktur i procesów demograficznych

• Demografia historyczna – zajmuje się

opracowaniem metod oraz opisu struktur
i procesów demograficznych w minionych
okresach (wyniki badań publikowane są w
kwartalniku „Przeszłość demograficzna”)

• Demografia potencjalna – stworzyła

własny system pomiaru i oceny procesów
demograficznych nadając każdemu
człowiekowi wagę zależną od jego płci,
wieku i innych cech

• Demografia społeczna – zajmuje się

społecznymi uwarunkowaniami i
konsekwencjami procesów
demograficznych

• Demografia ekonomiczna – zajmuje się

ekonomicznymi uwarunkowaniami i
konsekwencjami procesów
demograficznych

• Doktryny demograficzne – zajmujące się

formułowaniem teorii rozwoju ludzkości

Powiązania demografii z innymi dziedzinami

Demografię charakteryzuje interdyscyplinarność –

korzysta z dorobku innych dziedzin nauki.

GŁÓWNE NURTY TEORETYCZNE

W DEMOGRAFII

• Populacjonizm
• Antypopulacjonizm
• Optimum zaludnienia
• Teoria ludności Malthusa
• Neomaltuzjanizm
• Teoria przejścia demograficznego
• Teorie płodności
• Teorie umieralności
• Teorie migracji

Specyfika demografii - jej dorobek teoretyczny stanowi zbiorowe dzieło
badaczy wywodzących się z wielu dyscyplin nauki, posługujących się
właściwym dla nich aparatem pojęciowym i analitycznym

Główne nurty teoretyczne w demografii stanowią w pewnym sensie
„produkt uboczny” badań, których głównym przedmiotem nie są
zjawiska ani procesy ludnościowe

Analizując główne nurty teoretyczne w demografii wydaje się, że
niemal wszyscy teoretycy rozwoju ludności byli przeświadczeni o
wielkim znaczeniu procesów demograficznych dla przetrwania
biologicznego, rozwoju cywilizacyjnego, funkcjonowania państwa czy
dobrobytu ekonomicznego

Uformowanie głównych teorii demograficznych było silnie związane z
treścią wczesnych doktryn religijnych i moralnych. Zwłaszcza doktryny
religijne opowiadały się za wysoką prokreacją i liczną populacją

Zrodziło to jeden z głównych prądów teoretycznych w demografii
zwany POPULACJONIZMEM

Główne założenia
populacjonizmu

Koncepcja „silnie” wartościująco-nakazująca. To zespół teorii

zapoczątkowanych

w

czasach

nowożytnych

przez

francuskiego pisarza politycznego J. Bodina (1576) i
merkantylistów (XVI i XVII w.)

Twórcy populacjonizmu wysunęli tezę, że ludność jest

źródłem bogactwa i siły państwa. Od liczby mieszkańców
(jak również liczby rodzin, gospodarstw domowych) zależy
bowiem wprost wielkość podatków i potęga militarna.

Zwracali również uwagę na swego rodzaju ekonomiczny

„efekt skali” związany z systematycznym wzrostem
demograficznym, takie np. jak wzrost obrotów handlowych
i wynikających stąd korzyści.

Niektórzy teoretycy populacjonizmu, jak np. J.Graunt

powątpiewał w pożytki polityczne i militarne dużej
ludności. Jego główne argumenty dotyczyły głównie
korzystnego wpływu wzrostu demograficznego na rozwój
społecznego podziału pracy i produkcji przemysłowej.

Liczni autorzy XVIII. wieczni, głównie francuscy, brytyjscy i

niemieccy podejmowali ten temat z niekłamanym
optymizmem akcentując niewyczerpalność natury oraz
korzyści ekonomiczne i cywilizacyjne wzrostu ludności, a
nawet propagując stosowanie zachęt do zwiększenia
przyrostu

demograficznego

(wcześniejsze

i

powszechniejsze małżeństwo, silniejsza prokreacja w
rodzinie, większa migracja).

Również wielu myślicieli oświecenia oraz przedstawicieli

socjalizmu utopijnego (XVIII i XIX w.) było zgodnych co do
tego, że pożądany porządek społeczny, w tym postęp,
równość i sprawiedliwość, może wspomagać odpowiednio
liczna ludność lub że ludność nie stanowi przeszkody w
realizacji tego celu.

W okresie międzywojennym (XX w.) oraz po II wojnie

światowej

nastąpił

renesans

populacjonizmu

-

zaniepokojenie słabnącym popytem konsumpcyjnym i
inwestycyjnym;

problem

stagnacji

w

gospodarce

kapitalistycznej => postulaty odwrócenia tendencji
spadkowej przyrostu naturalnego w Europie Zachodniej

J. Simon prześledził efekty presji demograficznej w historii

gatunku ludzkiego i stwierdził dodatni wpływ wzrostu
liczby ludności na rozwój gospodarczy.

Dodatni wpływ wzrostu ludności na rozwój gospodarczy,

sprzyja też innowacjom;

Koncepcja:

przyrost liczby ludności => wzrost popytu na żywność =>

zmiany technik produkcji, zastosowanie wynalazków =>
wzrost produkcji rolnej => większy popyt na pracę =>
rośnie produkcja żywności, co może być przyczyną
dalszego przyrostu demograficznego itd.

Populacjoniści byli również zwolennikami zmiany społecznej.

Twierdzili, że wzrost ludności i pobudzany przezeń rozwój
społecznego podziału pracy prowadzi do transformacji
społeczeństwa rozczłonkowanego i zdezintegrowanego w
spójny organizm społeczny.

Powstanie spójnego organizmu społecznego (poprzez

sprzyjanie mobilności społecznej, wzmacnianie kontaktów
interpersonalnych,

stwarzanie

nowych

bodźców

intelektualnych i społecznych, zmiany wartości na rzecz
akcentujących cele przyszłościowe, wzrost optymizmu,
przedsiębiorczości i innowacyjności) przyczynia się do
postępu technicznego i społecznego oraz podwyższenia
materialnego i niematerialnego poziomu życia.

Główne założenia

antypopulacjonizmu

Jest to prąd myślowy w demografii przeciwstawny

populacjonizmowi. Wskazujący na niekorzystne strony
wzrostu ludności i zalecający jego zahamowanie.

Wiązany jest z nazwiskiem Malthusa i jego teorią

ludnościową (1798 r.). Dowodził on, że zdolność
rozrodcza człowieka jest stała, nie zmieniła się od
tysiąca lat i że gdyby nie było przeszkód, wzrost
ludności byłby nieskończony. Sugerował, że potrzebne
są ograniczenia tego wzrostu. Jeśli bowiem, liczba
ludności wzrasta bez końca, to musi przekroczyć
zdolność Ziemi do utrzymania ich, zaś zbliżanie do tego
pułapu nieuchronnie wywoła wojny i zarazy.

Prawo malejącej produkcyjności Ziemi i prawo wzrostu

ludności w postępie geometrycznym (w sytuacji braku
wszelkich ograniczeń wzrostu); WNIOSEK: postulat
ograniczania praw do tworzenia rodziny przez osoby
ubogie i odmawianie im pomocy (pracy i żywności)

Odrodzenie nurtu po II wojnie światowej; eksplozja

ludnościowa w krajach mniej rozwiniętych => pojawiały
się publikacje rysujące wizję zagłady cywilizacyjnej i
biologicznej

1972 „Granice wzrostu” (raport dla Klubu Rzymskiego):

zbliżająca się katastrofa ludzkości z powodu:

wyczerpania się nieodnawialnych surowców, braku ziemi

uprawnej, zniszczenia środowiska przyrodniczego
(powodem tych zjawisk był nadmiar ludności)

Teoria optimum zaludnienia

Skoro istnieje stan przeludnienia i niedoludnienia

to musi też istnieć stan optymalny

Optimum zaludnienia to liczba ludności, przy

której względna wielkość zasobu, traktowanego
jako kryterium, osiąga wartość ekstremalną,
przy czym zasobem może być dobrostan lub
jakość życia, dobrobyt, stan przyrody, a nawet
produkcyjność pracy ludzkiej lub nadwyżka na
cele rozwojowe

Rozwój koncepcji w końcu XIX wieku - ostatecznie

teorię optimum zaludnienia stworzyli dwaj
ekonomiści E.Canna (1888) i K. Wicksell (1909).

Cannan postulował, by przesłanką polityki gospodarczej

stało się dążenie do maksymalizacji wydajności pracy w
przemyśle. Był jednak przekonany, że ta ostatnia jest
ściśle związana z liczbą ludności kraju. Dowodził, że
przy pewnych poziomach zaludnienia wydajność jest
stosunkowo niska, a przy innych stosunkowo wysoka
wobec czego trzeba zmierzać do osiągnięcia takiej
liczby ludności kraju, która zapewnia najwyższą
wydajność.

W latach 70. XX wieku nastąpiła reewolucja teorii.

Znamienną jej cechą było całkowite podporządkowanie
zakresu tej kategorii kryterium pozaekonomicznym
(jakość życia, zasoby naturalne, zużycie energii,
konsumpcja żywności, jakość systemów ekologicznych,
zdrowie, styl życia, system wartości). Badania nad tą
koncepcją

prowadzili

ci,

którzy

zajmowali

się

problemami przetrwania Ziemi

Teoria ludności Malthusa

To najgłośniejsza ze wszystkich doktryn ludnościowych,

należy do nurtu antypopulacjonistycznego w demografii,
w której do niedawna była swoistym paradygmatem.

Ogólne przesłanie - nieuchronność ograniczania wzrostu

demograficznego, wynikająca z tezy, iż ludność wzrasta
nieuchronnie zawsze, gdy zwiększają się środki
utrzymania. Jednak wzrost demograficzny zmierza do
granicy wyznaczonej przez wielkość dostępnych środków
utrzymania.

Malthus uważał, że liczba ludności, jeżeli nie napotyka

przeszkód,

powiększa

się

zgodnie

z

postępem

geometrycznym; ściśle, rośnie w tempie 3% rocznie i
podwaja się co 25 lat. Ponieważ podaż żywności w
najlepszym

razie

rośnie

zgodnie

z

postępem

arytmetycznym, co powoduje, że z upływem czasu (mniej
więcej po 50 latach) nieunikniona staje się dysproporcja
między przyrostem ludności i produkcją żywności.

Ograniczenia pozytywne rozrodczości - nasilenie zgonów, w

wyniku

pojawiających

się

cyklicznie

„katastrof

umieralności”,

związanych

z

masowym

głodem

gwałtownymi epidemiami lub wojnami

Ograniczenia prewencyjne - zmniejszenie potencjalnej

płodności

przez

tzw.

wstrzemięźliwość

moralną,

zakładającą powstrzymanie się od założenia rodziny,
późne wstąpienie w związek małżeński, abstynencję
seksualna w przypadku już zawartych małżeństw,
zwłaszcza wśród osób niemających odpowiednich środków
do życia

Malthus był również zwolennikiem utrzymania płac na niskim

poziomie. Zakładał bowiem, że ich wzrost pociąga za sobą
zwiększenie rozrodczości i przez to nacisk na ograniczoną
podaż żywności.

Neomaltuzjanizm

Neomaltuzjanizm narodził się w okresie międzywojennym

XX wieku, a rozwinął w pierwszych kilkunastu latach po
II wojnie światowej. Było to związane z tzw. eksplozją
ludnościową w krajach kolonialnych i wyzwalających
się; obawiano się wówczas, że „nadmierny” wzrost
liczby ludności zagraża możliwości przetrwania nie tylko
społeczności krajów rozwijających się, ale całej
ludzkości, oraz udaremnia wysiłki podejmowane w tych
krajach w celu wydostania się z tzw. zaklętego kręgu
ubóstwa.

W latach 60. w krajach Zachodu oraz na forum

międzynarodowym

lansowano

tezę,

że

pomoc

zagraniczna na cele rozwojowe udzielana krajom
rozwijającym się powinna być w znacznej mierze
przeznaczana na działania zmierzające do osłabienia
dynamiki ludnościowej. Głównym instrumentem była
popularyzacja i subsydiowanie antykoncepcji, a
niekiedy sterylizacji.

TEORIA PRZEJŚCIA DEMOGRAFICZNEGO

Przedmiotem teorii przejścia demograficznego jest zmiana

reprodukcji ludności z rozrzutnej na oszczędną (z
tradycyjnej na nowoczesną), czyli proces historyczny
nazywany przejściem demograficznym.

Autorem tej teorii jest F. Notenstein (1943).
Teoria przejścia demograficznego opisuje podstawowe

zjawiska ludnościowe składające się na tę przemianę.
Zgodnie z tym opisem, przejście jest elementem lub fazą
zamkniętego cyklu demograficznego.

Początkową

fazą

tego

cyklu

jest

równowaga

charakterystyczna dla społeczeństwa tradycyjnego,
przednowoczesnego.

Reprodukcja

ludności,

charakteryzująca się wysokimi wartościami współczynnika
urodzeń i zgonów jest wówczas zasadniczo niestabilna,
choć zasoby demograficzne w długim okresie pozostają w
zasadzie stałe, równowagę zapewniają zaś okresowe
katastrofy umieralności.

Populacje znajdujące się w tej fazie cyklu różnią się

demograficznie w niewielkim stopniu. Mają podobne
wzorce umieralności i rozrodczości oraz strukturę według
wieku.

Druga faza to właśnie przejście demograficzne z

podstawowymi przejawami jakimi są: systematyczny
spadek umieralności i podążający za nim (z pewnym
opóźnieniem) spadek rozrodczości.

W tej fazie systematyczny wzrost wykazuje liczebność

populacji, o ile nie następuje silna emigracja netto.
Występuje natomiast duża zmienność w czasie wzorców
umieralności i rozrodczości oraz struktury ludności według
wieku, a także duże zróżnicowanie między populacjami.

Trzecia faza cyklu demograficznego, faza jego równowagi

finalnej charakteryzuje się niskimi współczynnikami
urodzeń i zgonów, wykazującymi przy tym stosunkowo
niewielkie wahania w czasie.

TEORIE PŁODNOŚCI

Teorie płodności w demografii zmierzają do objaśnienia

poziomu, zróżnicowania i zmian płodności w populacjach
ludzkich. Wykształciły się trzy podstawowe nurty
teoretyczne

dotyczące

płodności:

biologiczny,

socjologiczny, ekonomiczny.

Nurt

biologiczny

akcentował

prawidłowości

procesu

rozrodczego, determinowane przez naturalne cechy
organizmu ludzkiego i podejmował zagadnienia związane
z ich wpływem na płodność.

Nurt socjologiczny obejmował dociekania nad kwestią

zróżnicowania społeczno‑ekonomicznego płodności.

Charakterystyczne dla nurtu ekonomicznego było natomiast

poszukiwanie związku między zamożnością rodziców i
kosztami utrzymania dziecka i ich liczbą.

Blake, Davis (1956) zaproponował odejście od koncepcji

polegającej na poszukiwaniu bezpośrednich zależności
między zjawiskami o charakterze społeczno- kulturowym
i ekonomicznym a płodnością; wytypowanie zbioru
zmiennych pośredniczących płodności

Zmienne pośredniczące- same będąc uwarunkowane przez

zjawiska społeczno- kulturowe i ekonomiczne, wpływają
bezpośrednio i jednoznacznie na płodność; Blake i Davis
wytypowali 11 takich zmiennych i podzielili je na 3 grupy
wyróżnione ze względu na możliwość odbywania
stosunków płciowych, poczęcia oraz urodzenia się
dziecka

Freedman (nurt socjologiczny) zaproponował trójstopniowy

sposób systematyzacji płodności, którego cechą jest
ustalanie relacji między zmiennymi społecznymi a
zmiennymi pośredniczącymi, a następnie wpływu
zmiennych pośredniczących na płodność

Wg Freedmana uwarunkowania podstawowe czyli czynniki

kulturowe i instytucjonalne występujące na poziomie
makrospołecznym (np. struktury społeczno ekonomiczne)
i czynniki społeczno-ekonomiczne oddziałujące na
poziomie mikrospołecznym określają uwarunkowania
psychospołeczne (np. motywacje prokreacyjne, ilość
pożądanego potomstwa), które z kolei określają poziom
zmiennych pośredniczących, co ostatecznie determinuje
poziom płodności

Leibenstein, Becker przyjęli założenie, iż płodność

kształtuje się w wyniku autonomicznych decyzji rodziców,
którzy dokonują racjonalnych wyborów głównie pod
wpływem zmiennych o charakterze ekonomicznym

Lebenstein: potencjalni rodzice zestawiają korzyści i koszty

związane z urodzeniem się (dodatkowego) dziecka, biorąc
pod uwagę ogólny poziom rozwoju gospodarczego (swój
dochód realny).

Becker uważał, że potencjalni rodzice, dążąc do

maksymalizacji użyteczności, dokonują ograniczonego
wyboru między wydatkiem na dodatkowe dziecko a
wydatkiem na dodatkowe luksusowe dobro trwałego
użytku (np. dom czy luksusowy samochód).

Teorie umieralności

Przez długi czas uważano umieralność za zjawisko niemal

całkowicie zależne od „sił natury”.

Halley, Süssmilch (wiek 17 i 18): gdy nie występowały

szczególne

okoliczności

wywołujące

katastrofy

umieralności, natężenie zgonów było zdeterminowane
przez uniwersalne i naturalne prawa wymierania, zaś
cykliczne wzrosty natężenia zgonów pełniły funkcję
regulacyjną (przywracania równowagi między liczbą
ludności a zasobami przyrody)

Mosley zaproponował pierwszą uporządkowaną koncepcję

umieralności (1983-84) jako zjawiska kształtującego się
pod wpływem synergicznego oddziaływania determinant
społeczno-

ekonomicznych

na

zbiór

czynników

biologicznych

(analogiczny

do

zbioru

zmiennych

pośredniczących w koncepcji płodności Blake’a i Davisa),
które z kolei wyznaczają poziom ryzyka wystąpienia
określonych chorób i związanych z nimi zgonów.

Mosley ograniczył się do modelu umieralności niemowląt.

Wyodrębnił zmienne społeczno-ekonomiczne
determinujące 15 zmiennych pośredniczących
umieralności niemowląt:

- charakterystyki macierzyństwa i płodności
- charakterystyki środowiska naturalnego i higieny
- charakterystyki dietetyczne
- charakterystyki środowiska społecznego związane z

ryzykiem urazów

- charakterystyki postaw i zachowań związanych z

chorobą

Hayflick zaproponował koncepcję genów długowieczności,

według której mechanizm odpowiedzialny za długość
życia osobnika wynika z 2 procesów:

- niezaprogramowane starzenie się (niestabilność materiału

genetycznego, czyli przypadkowe uszkodzenie
genetyczne)

- zaprogramowane starzenie się (starzenie się genów, czyli

wygasanie ich procesów naturalnych )

Teorie migracji

Pierwsze prace nad migracjami na podstawie analizy
danych pochodzących z urzędowych źródeł statystycznych
zapoczątkował E. Ravenstein formułując zbiór „praw
migracji” w 1885r.:
• odwrotna zależność między wielkością strumienia

migracji a odległością pokonywaną przez osoby
migrujące

• dodatni związek między intensywnością migracji a

tempem rozwoju przemysłu (gł. transportu)

• przemieszczanie się podzielone na krótsze lub dłuższe

pobyty migrantów w miejscowościach o „średniej”
atrakcyjności (położonych między początkowym a
ostatecznym etapem wędrówki)

• selektywność migracji ze względu na cechy indywidualne

migrantów (np. zróżnicowana skłonność do wędrówki
ludzi młodszych niż starszych czy mężczyzn niż kobiet)

Kant i Zipf zaproponowali model grawitacji:
• wielkość

strumienia

migracyjnego

jest

wprost

proporcjonalna do potencjału demograficznego zarówno
jednostki terytorialnej docelowej, jak i jednostki
pochodzenia migrantów

• wielkość strumienia migracyjnego jest odwrotnie

proporcjonalna do fizycznego dystansu między
jednostkami terytorialnymi

Lee (1966):
hipoteza push pull factors (czynniki wypychające i

przyciągające): skłonność do migracji zależy od bilansu
czynników przyciągających w miejscowości docelowej
oraz

czynników

wypychających

w

miejscowości

pochodzenia migranta.

Bilans podlega modyfikacjom za pośrednictwem tzw.

przeszkód pośrednich (np. bariery administracyjne) oraz
indywidualnych cech migrantów

Metody objaśnienia migracji na gruncie ekonomii: 2

podejścia:

• makroekonomiczna teoria migracji: źródłem migracji

są niedoskonałości mechanizmu rynkowego, co może
prowadzić na niektórych rynkach pracy do nadwyżki
popytu nad podażą siły roboczej, co powoduje jej
przepływ. W tym wypadku migracja poprawia alokację
czynnika produkcji i przyczynia się do wzrostu ogólnego
dobrobytu.

• neoklasyczna

teoria

migracji

(na

poziomie

mikroanalizy): siła robocza postępując racjonalnie i dążąc
do maksymalizacji indywidualnej funkcji użyteczności,
kieruje się w poszukiwaniu pracy kryterium płacy
(indywidualny rachunek korzyści i strat; korzyść netto
stanowią różnicę między oczekiwanymi zarobkami w
miejscu docelowym i miejscu pochodzenia w pewnym
czasie (np. w pozostałym okresie aktywności zawodowej,
pomniejszoną o koszt migracji).

Massey (1999) zaproponował teoretyczną koncepcję

międzynarodowych migracji pracowniczych (teoria
skumulowanej przyczynowości), która mówi, że źródeł
migracji powinno się szukać w różnorodnych
okolicznościach, tj.:

• Warunkiem koniecznym przepływu siły roboczej jest

indywidualny racjonalny rachunek kosztów i korzyści oraz
oczekiwania odpowiedniego dodatniego efektu netto
(głównie pieniężnego) migracji

• Określony efekt netto jest skutkiem międzynarodowego

zróżnicowania wynagrodzeń (ale to nie wszystkie powody)

• Częściej migrują młodsi (ma to podłoże psychiczne i

kulturowe), bo są bardziej skłonni do podejmowania
ryzyka; wniosek: z kraju "starego” demograficznie
migracje będą mniejsze niż z kraju o młodszej sile roboczej

• Młode kobiety mogą być mniej mobilne od młodych

mężczyzn (są ograniczone przez macierzyństwo) lub
bardziej mobilne (na rynku, na którym mogą
zmaksymalizować efekt netto jest obfitość ofert w
zawodach kobiecych).