Odpowiedzialność
kontraktowa

Zarys

Odpowiedzialność
kontraktowa

Jest to odpowiedzialność powstała w wyniku:

1)

nie wykonania zobowiązania

2)

nienależytego wykonania zobowiązania

Znajduje zastosowanie tylko między stronami

stosunku zobowiązaniowego nie koniecznie
wynikłego z umowy stron! (wiemy, że zobowiązanie
istniało wcześniej i wynikało np. z umowy, decyzji
administracyjnej, orzeczenia sądu).

2

Jakie możliwości ma wierzyciel w takiej
sytuacji?

1.

Może domagać się wykonania zobowiązania lub
wykonania go poprawnie/należycie (realne wykonanie
zobowiązania) – przy użyciu przymusu państwowego.

2.

Jeżeli sposób pierwszy zawiedzie – pojawia się możliwość
skorzystania z roszczenia o naprawienie szkody wynikłej
z niewykonania umowy przez dłużnika
(odszkodowanie).

Można spotkać także sytuację połączenia tych dwóch

roszczeń np. gdy świadczenie nastąpiło lecz jest
nienależyte, lub gdy nie nastąpiło, a W dochodzi jego
wykonania + naprawienia szkody wynikłej z opóźnienia.

3

Odpowiedzialność kontraktowa w
Kodeksie Cywilnym – zasada ogólna

Art. 471. Dłużnik obowiązany jest do

naprawienia szkody wynikłej z
niewykonania lub nienależytego
wykonania zobowiązania, chyba że
niewykonanie lub nienależyte wykonanie
jest następstwem okoliczności, za które
dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

4

Dodatkowe uprawnienia W, które są efektem
nienależytego wykonania zobowiązania przez D

1.

możliwość domagania się prawidłowego wykonania zobowiązania, powiązana z
żądaniem odszkodowania oraz dodatkowe roszczenia, np. wydanie rzeczy
zastępczej co do gatunku.

2.

art. 479 k.c.- jeżeli przedmiotem świadczenia są rzeczy oznaczone co do
gatunku to wierzyciel w razie zwłoki dłużnika może nabyć na koszt dłużnika taką
samą ilość rzeczy tego samego gatunku. Oprócz zwrotu nakładów, które poniósł
pozostaje możliwość domagania się odszkodowania za poniesione z tego tytułu
szkody

3.

Przepis, wprawdzie stosowany rzadko, o którym warto jednak pamiętać – art. 480
k.c. (Zastępcze wykonanie czynności) – który pozwala wierzycielowi
wystąpić do sądu o upoważnienie do wykonania czynności na koszt
dłużnika. Jeżeli więc wierzyciel uzna, że może się uchronić przed wystąpieniem
większych szkód może wystąpić do sądu, aby ten udzielił mu upoważnienia do
wykonania zastępczego, w innych przypadkach niż wydanie rzeczy oznaczonej co
do gatunku, bowiem w takiej sytuacji, wierzyciel może działać bez upoważnienia
sądu.

5

Dodatkowe uprawnienia W, które są efektem
nienależytego wykonania zobowiązania przez D

4.

art. 480 § 3 - w przypadkach nagłych wierzyciel
może, zachowując roszczenie o naprawienie
szkody, wykonać bez upoważnienia sądu czynność
na koszt dłużnika lub usunąć na jego koszt to, co
dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił.

5.

Praktycznie jednak rzecz ujmując, najistotniejszym
uprawnieniem jest możliwość domagania się
odsetek za opóźnienie w spełnieniu
świadczenia pieniężnego. Kwestią sporną jest
jednak czy wierzyciel może się zrzec roszczenia o
odsetki z tytułu opóźnienia?

6

Przesłanki odpowiedzialności Dłużnika

1.

Szkoda spowodowana przez niewykonanie lub
nienależyte wykonanie zobowiązania (art.354).
Sprawa dyskusyjna czy może to być szkoda
niemajątkowa. (damnum emergens + lucrum
cessans)

2.

Zdarzenie wywołujące szkodę – niewykonanie
lub nienależyte wykonanie zobowiązania

3.

Związek przyczynowy – normalne następstwa
niewykonania lub nienależytego wykonania
zobowiązania (art. 361).

Chyba, że okoliczności,

za które dłużnik nie odpowiada. (domniemanie
odpowiedzialności dłużnika)

7

1. Szkoda

Wartość uszczerbku, który z niewykonania

zobowiązania wynika.

W przypadku nienależytego wykonania

zobowiązania szkodę określa wartość
dodatkowego uszczerbku, który dotyka
wierzyciela, mimo że zobowiązanie zostało
wykonane.

Czy w ramach tej odpowiedzialności możliwe

jest naprawienie szkód niemajątkowych?

8

2. Wykonanie zobowiązania (zdarzenie
powodujące szkodę)

Art. 354. § 1. Dłużnik powinien wykonać

zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w
sposób odpowiadający jego celowi
społeczno-gospodarczemu oraz zasadom
współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w
tym zakresie ustalone zwyczaje - także w
sposób odpowiadający tym zwyczajom.

§ 2. W taki sam sposób powinien

współdziałać przy wykonaniu zobowiązania
wierzyciel.

9

3. Związek przyczynowy

Art. 361. § 1. Zobowiązany do odszkodowania

ponosi odpowiedzialność tylko za normalne
następstwa działania lub zaniechania, z
którego szkoda wynikła.

§ 2. W powyższych granicach, w braku

odmiennego przepisu ustawy lub postanowienia
umowy, naprawienie szkody obejmuje straty,
które poszkodowany poniósł, oraz korzyści,
które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie
wyrządzono.

10

3. Związek przyczynowy – zdarzenia za
które D odpowiada

1)

Działania i zaniechania własne D noszące znamiona winy (art.472)

2)

Działania i zaniechania osób, z których pomocą D zobowiązanie
wykonywa/którym powierza wykonanie (art. 474)

3)

Działania i zaniechania przedstawiciela ustawowego D (art. 474)

4)

Zdarzenie wykraczające poza zakres 1-3 lub którego zakres został
ustalony węziej, stosownie do postanowień ustawy lub czynności
prawnej (art.473). Np. art. 799, 738, 840

5)

Zdarzenie wykraczające poza zakres 1-3 lub którego zakres został
ustalony szerzej, stosownie do postanowień ustawy lub czynności
prawnej (art.473). Np. art. 846

11

Odpowiedzialność dłużnika

-

Za własne niewykonanie/nienależyte wykonanie
(art. 471) (osobista)

-

Za niedochowanie należytej staranności (forma
winy) przy wykonywaniu zobowiązania (art. 472),
chyba, że umowa lub ustawa stanowiły inaczej –
wnioskowanie a minori ad maius – także wina
umyślna.

-

Odpowiedzialność dłużnika można rozszerzyć
(art.473) natomiast

nie można wyłączyć umyślnej

winy dłużnika

-

Dłużnik jest również odpowiedzialny za osoby, przy
pomocy których wykonuje zobowiązanie (art. 474)

12

W

IN

A

R

Y

Z

Y

K

O

Niedochowanie należytej staranności

Art. 472. Jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy albo

z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik
odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej
staranności.

Art. 355. § 1. Dłużnik obowiązany jest do staranności

ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju
(należyta staranność).

§ 2.  Należytą staranność dłużnika w zakresie

prowadzonej przez niego działalności gospodarczej
określa się przy uwzględnieniu zawodowego
charakteru tej działalności.

13

Rozszerzenie odpowiedzialności
dłużnika

Art. 473. § 1. Dłużnik może przez umowę

przyjąć odpowiedzialność za
niewykonanie lub za nienależyte
wykonanie zobowiązania z powodu
oznaczonych okoliczności, za które na
mocy ustawy odpowiedzialności nie
ponosi.

§ 2. Nieważne jest zastrzeżenie, iż

dłużnik nie będzie odpowiedzialny za
szkodę, którą może wyrządzić
wierzycielowi umyślnie.

14

Odpowiedzialność za inne
osoby

Art. 474. Dłużnik odpowiedzialny jest jak za własne działanie

lub zaniechanie za działania i zaniechania osób, z których
pomocą zobowiązanie wykonywa, jak również osób,
którym wykonanie zobowiązania powierza. Przepis
powyższy stosuje się także w wypadku, gdy zobowiązanie
wykonywa przedstawiciel ustawowy dłużnika. (na zasadzie
ryzyka)

Art. 356. § 1. Wierzyciel może żądać osobistego świadczenia

dłużnika

tylko wtedy, gdy to wynika z treści czynności

prawnej, z ustawy albo z właściwości świadczenia.

§ 2. Jeżeli wierzytelność pieniężna jest wymagalna, wierzyciel

nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej,
chociażby działała bez wiedzy dłużnika.

15

Ciężar dowodu

Na powodzie ciężar wykazania, że:

1.

istniał stosunek obligacyjny + wykazanie, że
nie doszło do wykonania
zobowiązania/wadliwego wykonania + szkoda

2.

nie ma obowiązku wykazania okoliczności, które
spowodowały niewykonanie obowiązku

(to może

przytoczyć pozwany, wykazując że nie wykonał
zobowiązania z przyczyn od niego niezależnych)
obciążanie tym dowodem powoda mogłoby być
zbyt uciążliwe – domniemanie prawne.

16

Zasady odpowiedzialności

1)

Zasada winy

2)

Zasada ryzyka

Różne momenty powstania

odpowiedzialności:

a)

Zobowiązania rezultatu

b)

Zobowiązania starannego działania

17

Niewykonanie lub nienależyte
wykonanie zobowiązania

1)

Całość lub część zobowiązania

2)

W niewłaściwym czasie

3)

W niewłaściwym miejscu

4)

Wady świadczenia w odniesieniu do
przedmiotu świadczenia

18

Niemożliwość następcza świadczenia

1)

Jako następstwo okoliczności, za które
dłużnik ponosi odpowiedzialność –
surogaty (475 § 2). (z. wzajemne – art.
493 i 494)

2)

Jako następstwo okoliczności, za które
dłużnik nie ponosi odpowiedzialności –
zobowiązanie wygasa. Świadczenie nie
może być spełnione + D nie ma
obowiązku naprawienia szkody

19

Niemożliwość następcza świadczenia

Art. 493. § 1. Jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się

niemożliwe wskutek okoliczności, za które ponosi
odpowiedzialność strona zobowiązana, druga strona może,
według swego wyboru, albo żądać naprawienia szkody wynikłej z
niewykonania zobowiązania, albo od umowy odstąpić.

§ 2. W razie częściowej niemożliwości świadczenia jednej ze stron

druga strona może od umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe
nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości
zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez tę stronę cel
umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo
niemożliwe.

Art. 494. Strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana

jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na
mocy umowy; może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz
również naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.

20

Niemożliwość następcza świadczenia
przy zobowiązaniach wzajemnych

495. § 1. Jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się

niemożliwe wskutek okoliczności, za które żadna ze stron
odpowiedzialności nie ponosi, strona, która miała to
świadczenie spełnić, nie może żądać świadczenia wzajemnego,
a w wypadku, gdy je już otrzymała, obowiązana jest do zwrotu
według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.

§ 2. Jeżeli świadczenie jednej ze stron stało się niemożliwe

tylko częściowo, strona ta traci prawo do odpowiedniej części
świadczenia wzajemnego. Jednakże druga strona może od
umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla
niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze
względu na zamierzony przez tę stronę cel umowy, wiadomy
stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe.

21

Opóźnienie Dłużnika w spełnieniu
świadczenia

D spóźnia się z wykonaniem zobowiązania,

jeżeli nie spełnia świadczenia w terminie
oznaczonym w sposób dostatecznie ścisły
lub wynikający z właściwości
zobowiązania.

Z chwilą upływu terminu dług staje się

wymagalny.

Jeżeli przedmiotem świadczenia są

pieniądze – odsetki!

22

Opóźnienie Dłużnika w spełnieniu
świadczenia

Art. 481. § 1. Jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem

świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek
za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody
i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za
które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

§ 2. Jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie była z góry

oznaczona, należą się odsetki ustawowe. Jednakże gdy
wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej
niż stopa ustawowa, wierzyciel może żądać odsetek za
opóźnienie według tej wyższej stopy.

§ 3. W razie zwłoki dłużnika wierzyciel może nadto żądać

naprawienia szkody na zasadach ogólnych.

23

Zwłoka Dłużnika w spełnieniu
świadczenia (opóźnienie kwalifikowane)

Opóźnienie wskutek okoliczności, za które D ponosi

odpowiedzialność.

„Art. 476. Dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy nie spełnia

świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest
oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po
wezwaniu przez wierzyciela. Nie dotyczy to wypadku, gdy
opóźnienie w spełnieniu świadczenia jest następstwem
okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie
ponosi.”

Ciężar wykazania, że były to okoliczności, za które

odpowiedzialności nie ponosi spoczywa na D.

24

Zwłoka– skutki:

1)

W może domagać się nadal spełnienia świadczenia +
naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki (art. 477)

2)

Utrata lub uszkodzenie rzeczy oznaczonej co do
tożsamości podlega odpowiedzialności D będącego w
zwłoce(art. 478)

3)

Przy niektórych rodzajach świadczeń dopuszczalne
wykonanie zastępcze (art. 479 i 480)

4)

W ostateczności może nie przyjąć świadczenia i żądać
naprawienia szkody (art. 477 § 2)

25

Art. 477. § 1. W razie zwłoki dłużnika

wierzyciel może żądać, niezależnie od
wykonania zobowiązania, naprawienia
szkody wynikłej ze zwłoki.

§ 2. Jednakże gdy wskutek zwłoki dłużnika

świadczenie utraciło dla wierzyciela
całkowicie lub w przeważającym stopniu
znaczenie, wierzyciel może świadczenia
nie przyjąć i żądać naprawienia szkody
wynikłej z niewykonania zobowiązania.

26

Art. 478. Jeżeli przedmiotem świadczenia

jest rzecz oznaczona co do tożsamości,
dłużnik będący w zwłoce odpowiedzialny
jest za utratę lub uszkodzenie przedmiotu
świadczenia, chyba że utrata lub
uszkodzenie nastąpiłoby także wtedy,
gdyby świadczenie zostało spełnione w
czasie właściwym.

27

Zobowiązania wzajemne –
zwłoka:

Art. 491. § 1. Jeżeli jedna ze stron dopuszcza się

zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy
wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej
odpowiedni dodatkowy termin do wykonania
z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego
upływu wyznaczonego terminu będzie
uprawniona do odstąpienia od umowy.

Może również bądź bez wyznaczenia terminu

dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym
upływie żądać wykonania zobowiązania i
naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.

28

Zobowiązania wzajemne –
zwłoka:

Art. 492. Jeżeli uprawnienie do odstąpienia od

umowy wzajemnej zostało zastrzeżone na
wypadek niewykonania zobowiązania w
terminie ściśle określonym, strona uprawniona
może w razie zwłoki drugiej strony odstąpić od
umowy bez wyznaczenia terminu dodatkowego. To
samo dotyczy wypadku, gdy wykonanie
zobowiązania przez jedną ze stron po terminie
nie miałoby dla drugiej strony znaczenia ze
względu na właściwości zobowiązania albo ze
względu na zamierzony przez nią cel umowy,
wiadomy stronie będącej w zwłoce.

29

Zobowiązania wzajemne –
zwłoka:

Komplikacja gdy świadczenie co najmniej jednej ze stron jest

podzielne:

„Art. 491…. 
§ 2. Jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron

dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia,
uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej
stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części,
albo do całej reszty nie spełnionego świadczenia. Strona
ta może odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie
częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na
właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony
przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.”

30

Obowiązek zwrotu świadczenia wzajemnego
w razie odstąpienia od umowy

Art. 494. Strona, która odstępuje od

umowy wzajemnej, obowiązana jest
zwrócić drugiej stronie wszystko, co
otrzymała od niej na mocy umowy; może
żądać nie tylko zwrotu tego, co
świadczyła, lecz również naprawienia
szkody wynikłej z niewykonania
zobowiązania.

31

Odszkodowanie umowne –
kara umowna

Strony w zastrzeżeniu umownym same

ustalają zakres i sposób naprawienia
szkody w przypadku
niewykonania/nienależytego wykonania
zobowiązania przez dłużnika.

UWAGA! – może być zastrzeżone jedynie co

do wykonania zobowiązania
niepieniężnego i wyraża się w obowiązku
zapłaty określonej sumy pieniężnej.

32

Odszkodowanie umowne –
kara umowna

Art. 483. § 1. Można zastrzec w umowie,

że naprawienie szkody wynikłej z
niewykonania lub nienależytego
wykonania zobowiązania niepieniężnego
nastąpi przez zapłatę określonej sumy
(kara umowna).

§ 2. Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela

zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę
kary umownej.

33

Dwie możliwości zastrzeżenia

1)

Zastrzeżenie na wypadek niewykonania – W może
dochodzić albo wykonania zobowiązania albo
zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej.

2)

Zastrzeżenie na wypadek nienależytego wykonania
– wykonania + sumy pieniężnej zastrzeżonej w
umowie.

Ale! Nic nie stoi na przeszkodzie, żeby zamieścić dwa

zastrzeżenia w jednej umowie – jedno na wypadek
niewykonania, a drugie na wypadek nienależytego
wykonania zobowiązania 

34

Ograniczenie korzystania z kary
umownej

Nie należy postrzegać kary umownej jako

swego rodzaju uwolnienia się od
odpowiedzialności kontraktowej poprzez
zapłatę sumy przez Dłużnika. Ideom
przewodnią jest pacta sunt servanda -
gdyż Wierzycielowi zależy na wykonaniu
umowy, dlatego dopiero w ostateczności
będzie się bronił karą umowną!

35

Ograniczenie korzystania z kary
umownej

Art. 483. …
§ 2. Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela

zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę
kary umownej.

36

Jak badać czy kara umowna się należy?

Bierzemy pod uwagę ogólne przesłanki

odpowiedzialności ex contractu!

Natomiast jeżeli chodzi o zastrzeżenia

dotyczące dochowania terminów – jeżeli
kara umowna ma się należeć za samo
opóźnienie, powinno to wynikać z
zastrzeżenia o charakterze wyjątku od
reguły.

37

Jakie zalety? Jakie wady?

Zaletą na pewno jest to, że W może jej dochodzić bez

względu na wysokość poniesionej szkody.

„Art. 484. § 1. W razie niewykonania lub nienależytego

wykonania zobowiązania kara umowna należy się
wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości
bez względu na wysokość poniesionej szkody.”

Oznacza to, że:

a)

Szkody nie trzeba w ogóle wykazywać

b)

Nawet w razie wykazania, że szkoda jest mniejsza nie
wpływa to na zasadność roszczenia W

38

Modyfikacje wysokości kary umownej

a)

Gdy zobowiązanie w znacznej części
zostało wykonane

b)

Gdy kara jest rażąco wygórowana (484 §
2)

39

Jaki jest stosunek należności z tytułu
kary do ewentualnego odszkodowania?

Wierzyciel nie może, w razie braku

odmiennej umowy, dochodzić
odszkodowania przenoszącego wartość
zastrzeżonej kary! (art.484) – górne
ograniczenie roszczeń wierzyciela.

Dążenie do ochrony dłużnika, który w ten

sposób poznaje z góry ograniczenie swojej
odpowiedzialności.

40

Dodatkowo odszkodowanie na zasadach
ogólnych – obok kary umownej

1.

Strony muszą się na to umówić

2.

Kara umowna (jej suma) jest z reguły
zaliczana na poczet całości
odszkodowania, co ma odzwierciedlać
kompensacyjny charakter roszczeń
odszkodowawczych.

41

Zwłoka wierzyciela

42