Działania rekultywacyjne w

kształtowaniu zdegradowanego

krajobrazu

Kierunki rekultywacji i

zagospodarowania terenów

przekształconych

Przygotował Jakub Nadolski

„Ważne jest, aby tereny przekształcone przez działalność człowieka

zostały zrekultywowane i zagospodarowane w sposób akceptowalny

dla społeczeństwa, najlepiej poprzez tworzenie nieregularnych,

noszących znamiona dzikości obszarów. Dobrze zrekultywowany

obszar może podnieść walory krajobrazowe regionu

i przyczynić się do wzrostu atrakcyjności turystycznej”

(Pietrzyk-Sokulska 2003)

Rekultywacja (re- + p.łc. cultivare, -atum ‘uprawiać’) – przywracanie
obszarom zdegradowanym, zwłaszcza leśnym lub rolniczym, ich dawnego
charakteru w wyniku działalności, naukowej, technicznej i organizacyjnej.

(Słownik wyrazów obcych)

Rekultywacja terenów zdegradowanych - proces przywracania
właściwości biofizykochemicznych utworom glebowym oraz uaktywnienie
wzajemnych

oddziaływań

zachodzących

pomiędzy

biosferą

a

rekultywowanym gruntem, doprowadzających do wytworzenia się gleby i
funkcjonowania ekostystemu.

(Rogalski 2003)

Rekultywacja gruntów – rozumie się przez to nadanie lub przywrócenie
gruntom zdegradowanym albo zdewastowanym wartości użytkowych lub
przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie
właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych,
odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie
niezbędnych dróg.

(Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych)

Rekultywacja środowiska zdegradowanego – przywracanie
zdewastowanym działalnością człowieka elementom środowiska, gł.
glebom i zbiornikom wodnym, ich funkcji biologicznej.

(Nowa powszechna encyklopedia PWN, 1997)

Wydobycie surowców naturalnych w Polsce stoi na wysokim
poziomie. W 2008 roku pod działalnością górniczą znajdowało się
prawie 36 tys. hektarów gruntów. Górnictwo surowców skalnych, do
których należą kruszywa naturalne, objęto prawie 12 tys. Ha.

Nie zawsze po zakończonej eksploatacji przeprowadza się
rekultywację: w 2008 roku zrekultywowanych zostalo 79 ha, a
zagospodarowanych 61 terenów zdegradowanych i zdewastowanych
wydobyciem surowców skalnych.

Rezultatem zaprzestania eksploatacji jest
samoistne wkraczanie siedlisk przyrodniczych.
Proces ten określa się mianem renaturalizacji,
czyli sukcesji naturalnej i definiuje jako
spontaniczne wkraczanie zespołów roślinnych
i zwierzęcych na grunty przekształcone.

renaturalizacja rzeki Narewki

REKULTYWACJI WYMAGAJĄ:

wyrobiska i zwałowiska kopalniane
niecki osiadania na terenach górniczych
składowiska odpadów przemysłowych, komunalnych
stawy (laguny) osadowe i wylewiska odpadów
grunty rozmyte i namyte przez wody opadowe oraz powodziowe
grunty zniekształcone przez erozję
strefy degradacji przemysłowej
grunty zawodnione i przesuszone
gleby silnie zakwaszone i wyjałowione ze składników pokarmowych
pogorzeliska leśne

Kamieniołom w Piechcinie –

wyrobisko zalane wodą

Zanim zostanie podjęta decyzja o kierunku i sposobie rekultywacji
należy ustalić:
•przyczynę degradacji
•rodzaj czynnika degradacji
•stopień degradacji
•zasięg degradacji w ujęciu areałowym

W zależności od charakteru degradacji zabiegi rekultywacyjne
mogą się składać z szeregu prac takich jak:
•ukształtowanie powierzchni terenu
•regulacja stosunków wodnych
•odtworzenie gleb na gruntach bezglebowych
•poprawienie fizycznych i chemicznych właściwości gruntu
•odtwarzanie infrastruktury
•zabiegi przeciw erozyjne
•zagospodarowanie terenu

Badania terenowe gleb zdegradowanych mają na celu:
•ustalenie pochodzenia i stopnia degradacji gleb
•określenie sposobów ich rekultywacji i wykorzystania gospodarczego

W zależności od stopnia dokładności, charakteru badań i
przeznaczenia obiektu mają różny zakres, mogą to być badania:
•poszukiwawcze (inwentaryzacyjne)
•rozpoznawcze (gdy jest znaczne zróżnicowanie w degradacji)
•szczegółowe (dają pełne dane przez rozpoczęciem rekultywacji)

Bez względu na kategorię badań prowadzone przy opracowaniu
dokumentacji obiektu zdegradowanego prace dzielimy na:
•Prace przygotowawcze (studia materiałów, organizacja, mapy 1:25 000,
1:1000,
1:500)
•Prace polowe (zdęcia, pomiary, prace topograficzne – lokalizacja i rzeźba
terenu)
•Badania laboratoryjne (wykonanie analiz właściwości fizycznych i
fizykochem.)
•Opracowania kameralne (wyniki badań w formie graficznej, wytyczne do
projektu,
opracowanie tekstowe)
•Prace gleboznawcze (próbki do badań lab. , ocena właściwości
morfologicznych,
fizycznych i chemicznych)

FAZY REKULTYWACJI

(ETAPY)

FAZY REKULTYWACJI

(ETAPY)

FAZA

PRZYGOTOWAWCZA

FAZA PODSTAWOWA

(TECHNICZNA)

FAZA BIOLOGICZNA

(SZCZEGÓŁOWA)

Fazy rekultywacji gruntów i terenów poprzedzające ich zagospodarowanie [PN-G-

7800:2002]

Fazy rekultywacji dzielimy na trzy główne lub niekiedy pięć umownych. Należy
jednak podkreślić, że niektóre zadania z poszczególnych etapów mogą być
wykonywane jednocześnie.

I. FAZA PRZYGOTOWAWCZA (DOKUMENTACYJNA)
•sporządzenie dokumentacji geodezyjnej
•identyfikacja problemów rekultywacji wymagających rozwiązania w projekcie rek.
•ustalenie kierunku zagospodarowania (kierunek zagospodarowania uzależniony
jest od stopnia degradacji terenu, a także od czynników przyrodniczych,
ekonomicznych, technicznych, społecznych
•opracowanie dokumentacji projektowej (z zachowaniem prawa budowlanego,
górniczego, geologicznego) oraz jej uzgodnienie

II. FAZA PODSTAWOWA (TECHNICZNA)
•Odpowiednie ukształtowanie terenu
•Właściwe ukształtowanie warunków wodnych umożliwiających należytą
gospodarkę
wodami powierzchniowymi zarówno na rekultywowanym terenie, jak i jego
otoczeniu
•Całkowite lub częściowe odtworzenie gleb metodami technicznymi
•Budowa dróg dojazdowych i infrastruktury niezbędnej do właściwego użytkowania
docelowego terenu

III. FAZA BIOLOGICZNA (SZCZEGÓŁOWA)
•zabezpieczenie stateczności zboczy czy skarp obudową biologiczną
•przeciwerozyjna obudowa roślinnością zboczy, wierzchowin oraz skarp
•wprowadzenie odpowiedniej zabudowy biologicznej spełniającej zadanie sanitacji
rekultywowanego terenu

FAZY UMOWNE

IV. ZAGOSPODAROWANIE DOCELOWE
Etap ten obejmuje zabiegi techniczne połączone z zagospodarowaniem
biologicznym, które mają na celu przywrócenie gospodarczej użyteczności
rekultywowanym terenom, zapewniające wykorzystanie zrekultywowanych
terenów do celów gospodarki rolnej, leśnej, wodnej, komunalnej, do celów
rekreacyjnych, budowlanych.

V. MONITORING EFEKTÓW REKULTYWACJI
Zabiegi rekultywacji technicznej i biologicznej tworzą długotrwały i trudny do
zaprojektowania proces wymagający fachowego nadzoru i oceny jego efektów.
Nadzór oraz monitoring efektów rekultywacji powinno stanowić swoiste
sprzężenie zwrotne prowadzące do właściwych reakcji na występującą na styku
przyroda-technika „nieprzewidywalność przebiegu zaprojektowanych procesów.
Wyznacznikiem zrealizowania celu rekultywacji będzie uzyskanie trwałej szaty
roślinnej.

PODSTAWOWE

POJĘCIA

(DZIAŁANIA)

TOWARZYSZĄCE

REKULTYWACJI

KRAJOBRAZU

Detoksykacja gleby – zabieg neutralizujący toksyczną kwasowość lub alkaliczność
środowiska, usuwający nadmiar soli łatwo rozpuszczalnych, których nadmierna
koncentracja uniemożliwia lub utrudnia wzrost roślin.

Sanitacja gleby – oczyszczanie gleby w stopniu zapewniającym spełnianie wymagań
jakościowych stawianych żywności i wodzie do picia

Restytucja – odtworzenie, przywrócenie dawnego stanu gruntów w oparciu o zachowane
relikty

Remediacja – naprawianie, ulepszanie, oczyszczanie gleby lub środowiska

Rewitalizacja - przywrócenie żywotności terenom, głównie postindustrialnym po
zlikwidowaniu zakładów przemysłowych

Bioremediacja – proces wykorzystujący naturalnie występujące mikroorganizmy do
rozkładu substancji niebiezpiecznych do związków mniej toksycznych lub nietoksycznych.

Fitoremediacja – wykorzystanie roślin w procesie oczyszczania środowiska (redukcja,
degradacja, usuwanie , unieruchamianie zanieczyszczeń środowiska pochodzenia
antropogenicznego). Znajduje zastosowanie w oczyszczaniu gleb, osadów, szlamów, wód
oraz ścieków.

REKULTYWACJA O KIERUNKU
REKREACYJNYM HAŁDY PRZY UL.
MONIUSZKI W WAŁBRZYCHU

Przedmiot zadania:

Zagospodarowanie

terenów

poprzemysłowych o powierzchni 33 ha
(hałda). Prace obejmowały rekultywację
techniczną bryły poprzez przemieszczenie
1225

m3

odpadów

górniczych,

uformowanie

obiektów

rekreacyjnych

boiska, ścieżki rowerowe, drogi i trasy
komunikacyjne, punkty widokowe.

•odwodnienie bryły siecią rurociągów i
rowów otwartych

•elementy zabudowy przeciwerozyjnej

•konieczny mur oporowy na długości ca
150 mb

•odbudowa cieku wodnego

•rekultywacja biologiczna tj. nasadzenie
drzew
i krzewów właściwych dla niesprzyjających
warunków siedliskowych

.

Źródło: http://www.rpm.com.pl/rpm/index.php?walbrzych,42

Wzorzec rekultywacji po terenach górniczych na terenie byłego Zakładu
Górniczego Pierwoszów, w którym początki eksploatacji sięgają 1995 roku.

Obecnie na terenie zrekultywowanym o powierzchni 7ha znajduje się tam
Kompleks Rekreacyjny Miłocin, w którym precyzyjnie zaplanowano domki
letniskowe, łowiska dla miłośników wędkarstwa, place zabaw dla milusińskich,
miejsca do organizowania dużych i kameralnych spotkań towarzyskich, wesel
i konferencji.

Źródło: http://www.wiszniamala.net/prof-kasztelewicz-o-milocinie-wzorcowa-rekultywacja-i-
rewitalizacja-terenow-gorniczych.html

Zalew Zakrzówek powstał w 1990 po zalaniu starego kamieniołomu
wapienia. Składa się on z dwóch zbiorników, połączonych przesmykiem.
Brzegi zalewu stanowią jedno z ulubionych miejsc wypoczynkowych
krakowian, jednak kąpiel w zalewie jest obecnie zabroniona.

W czasie II wojny światowej, gdy teren był wykorzystywany jako
kamieniołom, od września 1940 r. do października 1941 r. pracował w nim
Karol Wojtyła.

Akwen udostępniony jest także dla celów nurkowania; dzierżawi go Centrum
Nurkowe Kraken. Podwodne atrakcje spoczywają na głębokości 7-21 metrów i
obejmują m.in. dużego fiata, autobus, furgonetkę, łodzie oraz dawną
przebieralnię robotników.

RODZAJE REKULTYWACJI

(KIERUNKI)

RODZAJE REKULTYWACJI

(KIERUNKI)

ROLNY

LEŚNY

KOMUNALN

Y

Rodzaje rekultywacji gruntów i terenów poprzedzające ich zagospodarowanie [PN-G-

7800:2002]

WODNY

SPECJALNY

Kierunek rekultywacji określa zakres i sposób rekultywacji pod kątem
formy przyszłego zagospodarowania.
W zależności od warunków lokalnych oraz stanu zagospodarowania
rekultywowanego terenu możliwe są następujące kierunki rekultywacji:

Kierunek rolny – możliwy jest do realizacji dla rekultywowanych terenów
docelowo płaskich zgodnych z rzędną terenów otaczających, mających
zapewniony odpływ wód opadowych; możliwość upraw dotyczy roślin
pastewnych głównie traw, również uprawianie zbóż, wypas zwierząt, sady

Kierunek leśny – najczęściej realizowany w przypadku terenów
sąsiadujących z lasami i/lub zwartymi skupiskami roślinności; lasy
produkcyjne, lasy ochronne

Kierunek komunalny – cele komunalne, parki czy obiekty sportowe

Wodny – pod zbiorniki wodne oraz budowę tych zbiorników

Specjalny – do zagospodarowania na inne cele niż na rekultywacji rolnej,
leśnej, komunalnej oraz wodnej

W Polsce najczęstszymi formami rekultywacji są kierunki leśny i rolny.
W przeciągu roku zrekultywowanych zostaje średnio 2,5% gruntów,
natomiast zagospodarowanych średnio 1,2%.

Na terenach zdegradowanych górnictwem odkrywkowym kruszyw
naturalnych przeprowadza się rekutltywację rolną, jeżeli rekultywacja
była prowadzona ponad lustrem wody, w przeciwnym wypadku ma
ona kierunek rybno-hodowlany dla celów wędkarskich, rekreacyjno-
wypoczynkowy, rzadziej retencyjny.

Ze względu na specyfikę terenów o dużej powierzchni opracowano
szersze

ogólne

i

szczegółowe

kierunki

rekultywacji

i

zagospodarowania. Nowością jest kierunek kulturowy, w którym
zawiera

się

aktywność

artystyczną,

dydaktyczną

oraz

kontemplacyjną.

ROLNY

LEŚNY

PRZYRODNI

CZY

WODNY

GOSPODAR

CZY

UPRAWY

HODOWL

A

GOSPODAR

KA

OCHRON

A

REKREAC

JA

BUDOWL

E

REKREAC

JA

MIESZKALNIC

TWO

PRZEMYS

Ł

USŁUGI

REZERWAT
PRZYRODY

PARK

KRAJOBRAZOWY

OCHRONA

GATUNKOWA

POMNIK

PRZYRODY

UŻYTEK

EKOLOGICZNY

REZERWAT
PRZYRODY

OBSZAR

CHRONIONEGO

KRAJOBRAZU

STANOWISKO

DOKUMENTACYJNE

PRZYRODY

NIEOŻYWIONEJ

ZESPÓŁ

PRZYRODNICZO -

KRAJOBRAZOWY

TERENY ZIELONE

Ogólne i szczegółowe kierunki rekultywacji wg Kaźmierczak [2009]

ROLNY

LEŚNY

PRZYRODNI

CZY

WODNY

GOSPODAR

CZY

Hodowla: zwierząt, drobiu, ryb

Uprawy: grunty orne, sady, łąki, pastwiska,

ogrody działkowe

ochrona

gospodarczy

Rekreacja: trasy turystyczne, parki, ścieżki

pieszo-rowerowe, ścieżki zdrowotne, leśne

kompleksy promocyjne

Rekreacja: kąpieliska, sporty wodne

Gospodarczy: zbiorniki retencyjne, zbiorniki wody

pitnej

Budownictwo mieszkaniowe, kampusy, garaże

Ogólne i szczegółowe kierunki rekultywacji i zagospodarowania obiektów terenowo-

przestrzennych[Uberman 2003]

Formy ochrony w zależności od wartości

przyrodniczych

przemysł

Usługi: magazyny, sklepy, hurtownie, parkingi,

obiekty sportowe itp

Składowiska odpadów

dydaktyczny

kontemplacyjny

Artystyczny: muzea, ekspozycje, sceny, sale,

amfiteatry itp..

KULTUROW

Y

Przykład budowy składowiska na terenie po byłym wyrobisku

Przykład rekultywacji składowiska na różne cele

Przykład rekultywacji

rzeki

Prawidłowo przeprowadzona eksploatacja może się przyczynić do
zwiększenia atrakcyjności danego obszaru. Często obserwuje się
szybką sukcesję naturalną na zdegradowane tereny, gdzie powstają
korzystne siedliska dla licznych, nierzadko chronionych gatunków
roślin i zwierząt.

Aby zachować swoistą wartość obszarów potrzebny jest nowy
kierunek rekultywacji o nazwie otwarty.

W literaturze taki sposób zagospodarowania występuje pod różnymi
nazwami:

•Najprostszy stan pozostawiony
•Porzucony, nieokreślony

Sukcesja naturalna na byłym

poligonie, Nadleśnictwo Borne

Sulinowo

CZYNNIKI DECYDUJĄCE O WYBORZE KIERUNKU REKULTYWACJI

1.Czynniki charakteryzujące dotychczasowy sposób wykorzystania terenu i
funkcję
jaką on spełniał
2.Czynniki przyrodnicze obszaru zdewastowanego oraz terenów przyległych
głównie:

- położenie geograficzne
- warunki klimatyczne, a w zasadzie mikroklimatyczne
- charakter i jakość użytków występujących w otoczeniu
- warunki hydrologiczne
- warunki glebowe

3. Czynniki społeczno-gospodarcze, które najczęściej są określane w planach
zagospodarowania przestrzennego. Odnoszą się one do:

- przyszłego sposobu wykorzystania terenu
- struktury agrarnej
- stopnia uzbrojenia terenu
- ludności i zatrudnienia

4. Czynniki techniczno-ekonomiczne, określające ewentualne koszty i
korzyści oraz
techniczne możliwości realizacji wybranego kierunku.

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA KOLEJNOŚĆ WYBORU OBIEKTÓW DO

REKULTYWACJI

•Stopień szkodliwości obszaru zdegradowanego
•Rozmiary zdegradowania
•Koszty rekultywacji
•Zapotrzebowanie terenu na inne prace
•Stopień mechanizacji prac na danym terenie
•Rodzaj użytku i bonitacja gleb otaczających obszar zdegradowany
•Odległość od terenów zabudowany

Podczas opracowywania programów rekultywacji gruntów
należy brać pod uwagę następujące elementy:
•Konieczność likwidacji obiektu uciążliwego dla środowiska
•Konieczność poprawy przestrzennych warunków produkcji roliczej
•Możliwość włączenia do produkcji nowych obszarów
•Konieczność poprawy estetyki krajobrazu
•Zamierzenia służb administracyjnych i gospodarczych w zakresie prac
inwestycyjnych na obszarze przedmiotowych i przyległym

FUNKCJE OBSZARÓW ZREKULTYWOWANYCH

1.Funkcje gospodarczo-produkcyjne, w ramach których obszar stanowi
podstawowy
warsztat wytwarzania produktów użytkowanych przez człowieka, a więc
produktów rolnych i ogrodniczych, surowca drzewnego i runa leśnego, ryb
itp.

2. Funkcję biologiczno-ochronną, w ramach której obszar spełnia zadania
higieniczno-
sanitarne (użytki rolne, leśne czy wodne działające jako filtr ochronny przed
nadmierną koncetracją zanieczyszczeń gazowych i pyłowych)

3. Funkcje społeczne:

- rekreacyjne
- wypoczynkowo-produkcyjne
- dydaktyczno-wychowawcze

4. Funkcje krajobrazowo-estetyczne a więc elementy widokowe i estetyczne
terenu
stanowiące o zewnętrznym wyrazie wybranego fragmentu środowiska

LITERATURA



KARCZEWSKA A. 2008. Ochrona gleb i rekultywacja terenów
zdegradowanych. Wyd. AR we Wrocławiu.



MACIEJEWSKA A. 2000. Rekultywacja i ochrona środowiska w
górnictwie odkrywkowym. Wyd. Politechniki Warszawskiej.



MACIAK F. 2003. Ochrona i rekultywacja środowiska. Wyd. SGGW,
Warszawa.



Uberman R., Ostręga A.2003, Metoda projektowania
zagospodarowania dużych i zróżnicowanych kompleksów
poeksploatacyjnych, Materiały Międzynarodowej Konferencji
Naukowej „Kształtowanie krajobrazu terenów poeksploatacyjnych
w górnictwie”, Wydawnictwo Diecezjalne w Sandomierzu, Kraków.