Populistyczny nurt doktryn
politycznych

Populizm: źródła, rozwój,
idee i oblicza
współczesnego populizmu

Grzegorz Prusiński
Wydział Bezpieczeństwa Narodowego
Bezpieczeństwo Militarne
Grupa E

1

Populizm –

łac. „populus”, - lud;

„popularis” dla ludu, u ludu, ludowy

Dwa znaczenia słowa populizm:

- jako ocena charakteru wypowiedzi:
wypowiedź ma za zadanie zdobycie
poklasku ludu
- jako doktryna polityczna (zbiór haseł
populistycznych),

2

Populizm

–

według

słownika PWN jest to
popieranie lub lansowanie
idei, zamierzeń, głównie
politycznych i
ekonomicznych, zgodnych z
oczekiwaniami większości
społeczeństwa w celu
uzyskania jego poparcia i
zdobycia wpływów lub
władzy

Populizm

nigdy nie miał wybitnych myślicieli

otwarcie

wyznających

jego

idee.

Treści

populistyczne głoszą głównie politycy.

Najczęściej są to treści zapożyczone z innych
ideologii i doktryn, w celu dostosowania ich do
populistycznych potrzeb. Populizm wykorzystuje
je zarówno dla wyrażenia okazjonalnego
protestu ludu, jak i dla konstruowania programu
poprawy losu mas ludowych.

3

Cechy populizmu jako doktryny politycznej:

- jest złożona z elementów zapożyczonych z różnych innych doktryn
- brak spójności ideologicznej: głoszone poglądy często nie przystają
do siebie ,
- brak stabilności głoszonych haseł: poglądy są dostosowywane do
aktualnych wydarzeń (do potrzeb chwili) i zmieniane w zależności od
sytuacji,
- charakter emocjonalny: odwołuje się bardziej do obaw, pragnień,
nadziei niż do rozsądku, wiedzy, inteligencji człowieka i
społeczeństwa,
- prymitywizm: proponuje proste rozwiązania skomplikowanych
problemów,

-charakter propagandowy: jest skonstruowany z atrakcyjnych
propagandowo haseł.

Warunki sprzyjające rozwojowi populizmu:

- warunki o charakterze społecznym: bieda, zacofanie oraz
rozwarstwienie społeczne (istnienie dużych grup społecznych
żyjących w ubóstwie, nie mających szans awansu społecznego,
przeświadczonych o tym, że są wyzyskiwane),
- wystąpienie poważnych zaburzeń ekonomicznych (kryzysu
gospodarczego),
- pojawienie się silnego, charyzmatycznego przywódcy w którym
ludzie widzą poparcie.

4

Podział populizmu (nurty populizmu):

a) Kryterium czasu

•Nurt historyczny (klasyczny) – początek XX w. (USA i Rosja)

•Nurt współczesny – populizm ukształtowany w Ameryce Łacińskiej,
krajach postkolonialnych, komunistycznych i postkomunistycznych

b) Źródło inspiracji dla narodzin i rozwoju populizmu

•Nurt populizmu odgórnego – sterowanie losami przez rządzących

•Nurt populizmu oddolnego – rodzi się i rozwija spontanicznie wśród
rządzonych

c) Siła społeczna

•Chłopski – farmerski, wiejski

•Robotniczy – industrialny, przemysłowy, miejski

•Chłopsko-robotniczy lub robotniczo-chłopski

•Lumpenproletariacki

5

d) Ze względu na przyjmowane lub postulowane formy organizacyjne
populizmu

•Partyjny

•Syndykalistyczny lub związków zawodowych

•Spontanicznych ruchów ludowych

e) Kryterium treści żądań populistycznych

•Polityczny – skoncentrowany wokół autorytarnego lub demokratycznego
reżimu państwowego

•Społeczny – sprawy dobrobytu ekonomicznego

f) Drogi zmian populistycznych

•Rewolucyjny

•Reformistyczny

•Reakcyjny

6

g) Stopień radykalizmu populistycznego

•Radykalny (lewicowy)

•Umiarkowany (centrystyczny)

•Reakcyjny (prawicowy)

h) Związek populizmu z innymi doktrynami

•Liberalistyczny

•Konserwatywny

•Socjalistyczny

•Komunistyczny

•Nacjonalistyczny

•Faszystowski

i) Kryterium kręgu kulturowego

•Rosyjski

•Północnoamerykański

•Latynoamerykański

•Indyjski

•Europejski

7

Źródła i rozwój

Początki populizmu wywodzą się od nieformalnego ugrupowania
politycznego w starożytnej rep. rzymskiej zwanego popularami.
Stronnictwo to powstało w okresie reformatorskiej działalności Grakhów
rywalizując o prymat w państwie z optymatami (konserwatyści rzymscy).
W tym celu wykorzystali urząd trybuna ludowego dla głoszenia obietnic
politycznych ( demokratyzacja ustroju, rozszerzenia praw do
obywatelstwa rzymskiego na wszystkich mieszkańców Italii,
usprawnienia sądownictwa w prowincjach w sprawach nadużycia) i
obietnic socjalnych (wprowadzenie reform socjalnych, rozdawnictwa
zboża dla proletariatu rzymskiego).

W średniowieczu to nie lud, lecz Bóg decydował kto jest władcą.

Początku współczesnego populizmu należy szukać w XIX wieku. Klimat
intelektualny dla populizmu kształtował radykalizm hasłem rewolucji
francuskiej, fala wydarzeń zwaną

Wiosną Ludów

, nadzieje

narodowowyzwoleńcze.
Pierwsze przejawy nowoczesnego populizmu europejskiego związane są
z rosyjskimi ruchami i myślą polityczną XIX – dekabrystów
rewolucyjnych demokratów i narodników. Tam przewijały się idee
populistyczne polegające na obrony ludu jako głównego twórcy wartości
narodowych i wielkiej siły politycznej.

8

Populizm rosyjski

Ukształtował się w XIX w, dzięki ugrupowaniom radykalnych myślicieli
inteligenckich występującym w imieniu chłopstwa.

Przedstawiciele:
Aleksander Hercen

– troska o poprawę doli ludu wiejskiego; proponował

bezpośrednie przejście od feudalizmu do socjalizmu.

Nikołaj Czernyszewski

– nie idealizując ludu wiejskiego, zachęcał

inteligencję rosyjską, aby sama zrealizowała jego ideały.

Michaił Bakunin

– przeceniał dojrzałość polityczną rosyjskiego ludu

wiejskiego.

Partia Ziemia i Wola

– najważniejszy cel to podział ziemi między

chłopów, głosiła hasło wolności wszystkich obywateli Rosji.

Narodnictwo obejmuje wszystkie nurty populizmu rosyjskiego (agraryzm
socjalistyczny, pokora elit wobec mas ludowych, odrzucenie zachodnich
wzorów kulturowych, przejście do socjalizmu).
Przełom XIX i XX – polemika populistów z komunistami.
Populizm w Rosji odrodził się po upadku ZSRR –

Borys Jelcyn.

9

Populizm północnoamerykański

Ruchy farmerskie z drugiej połowy XIX i początków XX wieku,
zorganizowane w „bezpartyjnej lidze”, straciły swój początkowo
agrarystyczny charakter i przerodziły się w populizm.
Początkowo populizm amerykański splatał się z agraryzmem
amerykańskim.

 1892

– powstanie ogólnokrajowej Partii Populistycznej (przed 1912

została wchłonięta przez Partię Demokratyczną)   Przeciwstawiał masy
ludowe garstkom plutokratów (osoba wywierająca wpływ na decyzje
polityczne za pomocą środków finansowych). Farmerom przyznawał
przewagę pracowitości, moralności, naturalności jako legitymację do
sprawowania władzy nad całym społeczeństwem.

Przedstawiciele:
J. R. McCarthy

 – jego demagogiczny atak przeciwko komunistom

zyskał aprobatę około połowy społeczeństwa amerykańskiego.

G. Wallace

 – stawiał czoło desegregacji rasowej i polityce

proinflacyjnej.

J. E. Carter

 – unikał prymitywnej demagogii i tanich obietnic dla ludu,

w sposób rzeczowy rozważał problemy ekonomiczne kraju z punktu
widzenia zwykłego człowieka.

 H. R. Perot

 – próbował przeobrazić populizm amerykański w populizm

plutokraty

10

Populizm południowoamerykański

Duże nasilenie w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku.

Neopopulizm

(czyli populizm współczesny) pojawił się w biednych

krajach, których rządy wypowiadały się przeciw amerykańskiej (lub
szerzej, zachodniej) dominacji i wolnorynkowemu, promującemu duże,
zachodnie korporacje, modelowi globalizacji.

Populiści w Ameryce Łacińskiej

Przykładem populistów w Ameryce Łacińskiej byli

Juan Domingo Peron

w

Argentynie, czy

Getulio Vargas

w Brazylii.

„Świętą Trójcę” reprezentującą współczesny neopopulizm tworzą w
Ameryce Łacińskiej prezydenci: Wenezueli -

Hugo Chavez,

Brazylii -

Luiz Inácio Lule da

Silva i Boliwii -

Evo Morales

11

Nurty krajowe:

(Brazylia) żetulizm

 –realizował populizm autorytarny, budował

ustrój polityczny zwany Nowe Państwo, od imienia

Getulio D.

Vargasa

(Argentyna) peronizm

–populistyczna doktryna polityczna,

roztaczająca wizję sprawiedliwego ustroju społecznego
wyznawana przez

J. D. Peron

(Peru) apryzm

 –zwalczał relikty feudalizmu i wpływy imperializmu,

odwoływał się do mas ludowych, których traktował jak jedną,
wielką, bratnią rodzinę, ukształtowana na podstawie skrótu nazwy
sojuszu założonego przez

Víctor Raúl Haya de la Torre,

12

Populizm środkowoeuropejski

Miał związek z agraryzmem środkowoeuropejskim, populizmem rosyjskim,
nacjonalizmem, faszyzmem i komunizmem.

W Europie populizm znalazł sobie zwolenników we

Francji

(Pierre Poujade,

Jacaues Chirac), w

Niemczech

(Franz Josef Strauss), w

Danii

(Margens

Glistrup)

 

Miał także miejsce w Polsce, Rumunii, Bułgarii, Jugosławii, Czechosłowacji
i na Węgrzech.
Główne zadanie to

rozwiązanie problemów rolnictwa

.

Przedstawiciele:
 W. Witos, B. Wysłoucha, A. Stambolijski, S. Markowicz, M. Hodź.

Owładnął większość ruchów opozycyjnych zwróconych przeciwko
systemom państw: „Solidarność”, Front Ocalenia Narodowego, Związek Sił
Demokratycznych, Węgierskie Forum Demokratyczne, Forum
Obywatelskie, Nowe Forum.
Ruchy opozycyjne przemawiały w imieniu całych społeczeństw.
Sprzeciwiały się ekonomicznemu ubóstwu społeczeństw.

Największy , ogólnoświatowy rozgłos zyskał 

Lech Wałęsa

 – przywódca

polskiej „Solidarności”, która rozpoczęła zwycięski pochód ruchów
opozycyjnych w krajach europejskich. 

13

Populizm indyjski

Nakładanie się treści populistycznych na nacjonalistyczne.

Próba równoważenia stosunku między szacunkiem dla długotrwałej
hinduskiej tradycji a koniecznością dokonywania procesów
modernizacyjnych wymuszanych kontaktami Indii ze światem.

Idea zjednoczenia wieloetnicznego i wielowyznaniowego narodu w
ramach państwa narodowego, przezwyciężającego utrwalone różnice,
szczególnie między hindusami a muzułmanami.

Przedstawiciele:
Mahatma Gandhi, Jawaharlal Nehru i Indira Gandhi.

14

Idee
populizmu

 

Ideał człowieka

 – dzieli wszystkie cechy przypisywane ludowi; człowiek

prosty, zwykły, przeciętny, religijny i pracujący; nie należy do elit

Idea ludu

 – składa się z ogółu ludzi prostych i biednych, ze wsi i miasta,

uciskanych politycznie i skrzywdzonych ekonomicznie; źródło cnót i wartości
ogólnonarodowych; wrogowie ludu to: władza, elity – zawiązują spiski

Społeczeństwo

 – składa się z małych wspólnot; zespolone są wewnętrznie

więzami solidaryzmu; unika podziału swoich członków

Przywódca

narodu

– jest uosobieniem wszystkich nadziei ludu;

charyzmatyczny mesjasz, obdarzony talentem demagogicznym; potrafi
schlebiać masom ludowym, odwołuje się do psychologii tłumu, żeruje na
irracjonalnych uczuciach, mnoży obietnice bez pokrycia

Rola Państwa

 – jest dodatkiem do przywódcy obdarzonego pełnią władzy

Założenia gospodarki

 – sprawiedliwy podział dóbr oparty na egalitaryzmie;

pożądany model gospodarki – tradycyjne wzory gospodarki wiejskiej,
niezbędne relikty rzemiosła, drobna i średnia przedsiębiorczość miejska,
opłacalny handel zagraniczny

Zmiany

 – są dziełem nawiedzonych ideą zmian mas ludowych,

zniecierpliwionych powolnością działania władz państwowych

15

Bibliografia:

-R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, 2010

-K. Chojnacka, H. Olszewski, Historia doktryn politycznych i
prawnych, 2004

16