Słowniki języka polskiego doby średniopolskiej

i ich wpływ na rozwój języka

Słownik łacińsko – niemiecko – polski

Jana Murmeliusza

‣

Dicionarius Johannis Murmelli variarum rerum cum

germanica atque polonica interpretatione.

‣

Pierwsze wydanie ukazało się w roku 1526.

Następne wydania wyszły w latach: 1528, 1533,
1540, 1541, 1546.

‣

Słownik stanowił przeróbkę wydanego w 1517 roku

słownika Erazma z Rotterdamu.

‣

Za twórcę części polskiej uznaje się Hieronima z

Wielunia.

‣

Dykcjonarz miał porządek rzeczowy.

Budowa słownika

Słownik miał układ rzeczowy, tematyczny.
Składał się m.in. z działów:

O Bodze i rzeczach niebieskich,

O czasiech,

O żywielech i o tych rzeczach, które się na powietrzu rodzą,

O kwieciu,

O woniących ziołach,

O rozmaitych rodzajach pokarmów.

‣

Hasła były opatrzone objaśnieniami gramatycznymi

i znaczeniowymi.

‣

W części polskiej występowały albo ekwiwalenty wyrażeń

łacińskich, albo tylko eksplikacje znaczenia, wzorowane na
części łacińskiej i niemieckiej.

‣

Na końcu słownika znajdował się alfabetyczny spis

objaśnionych wyrazów.

Wpływ na rozwój języka polskiego

‣

Jako jeden z pierwszych słowników drukowanych

miał duże znaczenie dla rozwoju języka polskiego,
przede wszystkim dla uboższej części
społeczeństwa.

‣

Dzięki części polskiej dopisanej przez Hieronima

z Wielunia wiele łacińskich słów straciło na
znaczeniu, bo zaczęły upowszechniać się ich
odpowiedniki polskie.

‣

Powstało stosunkowo niewiele nowych wyrazów

polskich, jednak po wydaniu i upowszechnieniu
się tego słownika zaczęto stosować w życiu
codziennym coraz więcej wyrazów polskich.



Słownik łacińsko-polski Jana Mączyńskiego ukazał się
w 1564 roku w Królewcu.



Oparty jest na renesansowych wzorach słownikowych
Dasypodiusza, Fryzjusza, Estienne’a.



Księga liczy 1030 stron oraz zawiera 20 700 wyrazów
polskich.



Układ jest alfabetyczny, ale nie zupełnie tak jak w
dzisiejszy sposób – alfabet obowiązuje mianowicie
tylko łacińskie słowa podstawowe. Po wyrazie
podstawowym stoją jego pochodne już we własnym
porządku alfabetycznym np. po czasowniku venio
(przychodzę) następują wyrazy: ventio, vento,
advenio, advento, convenio itd.



Słowniki z takim układem nazywamy „gniazdowymi”.

Słownik łacińsko-polski Jana Mączyńskiego

Lexicon latino polonicum



W słowniku znajduje się wiele zapożyczeń czeskich,

niemieckich i łacińskich.



W poszukiwaniu pełnego ilościowo i wiernego

jakościowo zasobu odpowiedników hasła łacińskiego

autor wskrzesza wyrazy zapomniane, czerpie z

języka potocznego, prowincjonalnego, familijnego,

ucieka się do neologizmów.



W dziele jest sporo przysłów np.: „Każdy ma swego

mola, co go gryzie”. Autor tłumaczy nie tylko

pojedyncze łacińskie wyrazy, jak praktykowano

dawniej, lecz również całe połączenia wyrazowe.



We wstępie słownika znajdują się pochwalne - dziś

można je nazwać: reklamowe – wiersze kilku

ówczesnych poetów, w tym dwa wiersze przyjaciela

autora, Jana Kochanowskiego.

Słownik łacińsko-polski Jana Mączyńskiego

Lexicon latino polonicum

Słownik J. Mączyńskiego - karta

tytułowa oraz początek haseł na literę C.



Część polsko-

łacińska, choć

zamierzona, nigdy

się nie ukazała.



Pod kierunkiem W.

Kuraszkiewicza

stworzono indeks

polskich wyrazów

w słowniku

Mączyńskiego.



Nakład liczył 500

egzemplarzy, ale

dochował się tylko

w dwudziestu

dwóch.



Polskie wyrazy są zagubione pod hasłami łacińskimi
- trzeba się domyślać pod jakim hasłem łacińskim
mogą być zamieszczone.



Czasami trudno się domyślić, pod jakim rdzeniem
można znaleźć wyraz przedrostkowy, a
posługiwanie się odsyłaczami zabiera czas.



Mankamentem jest również strona techniczna
słownika - poprzez uszkodzenie czcionki, tekst
miejscami jest niewyraźny.



Słownictwo autora, ujęte w postaci indeksu, a więc
wyrwane z naturalnych związków, z całych
zwrotów, których Mączyński nie skąpi, robi
wrażenie dość martwe.

Trudności



Słownik Mączyńskiego jest cennym informatorem o
ówczesnym stanie słownictwa polskiego i
ówczesnym znaczeniu naszych wyrazów.



W historii polskiej kultury jeszcze z jednego powodu
ten słownik zasługuje na uwagę: z powodu miejsca
swego wydania, świadczy on jak mocno były
wówczas Prusy, rządzone przez książąt z
niemieckiego rodu, przesiąknięte polską kulturą.

Informacje o języku polskim, które

dostarcza nam Lexicon latinopolonicum

Słownik polsko – łacińsko – grecki

Grzegorza Knapskiego (Knapiusza)

‣

„Thesaurus polono – latino - graecus”

‣

Składał się z trzech tomów.

‣

Wydawany był od roku 1621(tom pierwszy), przez

1626r. (tom drugi), do roku 1632 (tom trzeci).

‣

Zawierał ok. 40 000 haseł.

‣

Miał układ alfabetyczny.

‣

Hasła zaopatrzone są w odsyłacze, a często także

synonimy.

‣

Znaczenia w hasłach uporządkowane są od

ogólnych do wyspecjalizowanych.

‣

Wyrazy obce zastąpione są polskimi

neologizmami.

‣

Autor wykluczył ze słownika barbaryzmy,

wulgaryzmy, kolokwializmy oraz formy gwarowe.

Podobizna karty tytułowej słownika

„Thesaurus polono – latino - graecus”

Knapiusza

Pełna nazwa słownika
brzmi Thesaurus
polonatinograecus seu
promptuarium lingua
et graecae Polonorum
usui accomodatum…,
czyli podstawowa
pomoc w szkolnictwie
XVII i XVIII w.

Thesaurus polono – latino -

graecus

‣

Pierwszy tom słownika wyszedł w Krakowie.

Miał 1500 stron. W przedmowie zawierał sens i
cel dzieła. Miał on służyć czystości i
poprawności używania języka łacińskiego oraz
ułatwieniu w używaniu go w szkołach.

‣

Tom drugi posiadał 840 stron i był indeksem do

tomu wcześniejszego.

‣

Agadia continens to tytuł trzeciego tomu.

Zawierał on ok. 1300 fraz idiomicznych i
przysłów.

Wpływ słownika na rozwój języka

polskiego

‣

Zmniejszenie się liczby latynizmów

oraz zapożyczeń z

innych języków, m.in. Włoskich, niemieckich, tureckich.
Knapski twierdził, że zapożyczenia prowadzą do klęski
języka polskiego.

‣

Powstaje wiele neologizmów:

• repliki: wieloroczny – quotennis
szatnia – bestiarium

• nowe konstrukcje słowotwórcze: mrówkowiec
bezsamiec

‣

Wyrazy zyskują nowe znaczenia np. cielesność wg

Knapskiego, to cielesna sprawa, a ten, kto bawi się
cielesnością ten ma skłonność do nieczystości.

‣

rozpowszechnienie się wyrazów polskich, którymi można

zastąpić te obcojęzyczne. Przy hasłach pochodzenia
łacińskiego umieszczone były odsyłacze do odpowiedników
polskich, np. furta – drzwi, achtel – beczka.

Źródła, z których korzystał Knapiusz przy

tworzeniu słownika

‣

Opierał się na literatach: Janie Kochanowskim,

Łukaszu Górnickim, Jakubie Wujku.

‣

Pojęcia gramatyczne zaczerpnął od starożytnych:

Diomedesa, Warrona, Donata, Kwintyliana,
Statoriusa o Ursinusa.

‣

Terminologie prawniczą, przyrodniczą, czy

anatomiczną czerpał z dzieł poświęconych tym
zagadnienią.

W dziele Knapskiego zawarte były również
reformatorskie zasady ortograficzne zmierzające do
powiązania pisowni z wymową języka literackiego.



W latach 1744 i 1747 wyszedł w dwóch tomach słownik
francusko-niemiecko-polski: Nouveau dictionnaire
francis, allemand et polonais. Dopiero w 1764 roku w
Lipsku wyszedł trzeci tom pod tytułem Nowy dykcjonarz
to jest Mownik polsko-niemiecko-francuski.



Liczy sobie 3077 szpalt oraz 1582 strony.



Charakterystyczną cechą słownika jest obecność w nim
języka francuskiego i nieobecność łaciny.



Słownik ten wprowadził ważną nowość: różne znaczenia
jednego wyrazu nie były już osobnymi hasłami, lecz
pod jednym hasłem gromadzono wszystkie znaczenia,
zaopatrując je numerami. Sposób ten przyjął się w
polskim słownikarstwie na stałe.

Nowy dykcjonarz to jest Mownik polsko-

niemiecko-francuski Michała Abrahama Trotza



Trotz dodawał przy znaczeniach kwalifikatory, np.
prop[rie], bur[lesgue], archit[ektoniczny],
arim[etyczny], obs[oletum] - przestarzałe, vulg[are],
*[rzadkie], *[poetyckie].



Pomnożył ilustracje znaczeń przykładami, np. pod
hasłem Gach: „Gachowie (gaszkowie) tam
zaglądają”, „jej oczy po gachach młodych chodzą”.



Autor cytuje przysłowia, np. pod hasłem koń
zamieszcza takie: „Kto płaci konia, bierze go i z
uzdeczką”, „jakby go na turecki koń wsadzał”.



W słowniku można zauważyć obecność dość bogatej
frazeologii.



Obecnie nie jest znana dokładna liczba haseł.

Nowy dykcjonarz to jest Mownik polsko-

niemiecko-francuski Michała Abrahama Trotza

Podobizna karty tytułowej słownika Nouveau dictionnaire

francois, allemand et polonois… M. A. Trotza



Trotz przewyższył

Knapiusza liczbą

wyrazów: po części

były to wyrazy

nowe, które za

życia Knapiusza

jeszcze nie

istniały, po części

przez niego

przeoczone.



Po śmierci Trotza,

ukazał się dalszy

ciąg jego dzieł,

ułożonych przez

Stanisława

Moszczeńskiego.

Inne słowniki doby średniopolskiej

Oprócz wymienionych i opisanych słowników w dobie
średniopolskiej powstało wiele pomniejszych dykcjonarzy,
które również miały wpływ na rozwój polszczyzny:

‣

słownik łacińsko-włosko-polsko-niemiecki Franciszka

Mymera z roku 1528,

‣

zbiór słownictwa I połowy XVI wieku (dwa slowniki

łacińsko - polskie) Bartłomieja z Bydgoszczy – nie
ogłoszone drukiem,

‣

łacińsko – grecki słownik Ambrożego Calepina,

‣

słownik Mikołaja Volckmara,

‣

łacińsko – polsko – niemiecki słownik Antoniego Fabera

‣

dział polski dopisany przez Franciszka Kolę do

francusko – łacińskiego słownika księdza Piotra Daneta.



Kania S., Tokarski J., Zarys leksykologii i
leksykografii polskiej, Warszawa, 1984.



Klemensiewicz Z., Historia języka polskiego,
Warszawa, 1974.



Klemensiewicz Z., Doba średniopolska,
Warszawa, 1965.



Piotrowski Tadeusz, Zrozumieć leksykografię,
Warszawa, 2001.



Urbańczyk S., Słowniki ich rodzaje i użyteczność,
Wrocław – Warszawa – Kraków, 1967.

Bibliografia: