PROBLEM SUBSTANCJI I STRUKTURY ŚWIATA

Jakie substancje (przedmioty) istnieją w przyrodzie?

Dualizm 

głosi,  ze  istnieją  zarówno    substancje 

duchowe  jak  i  substancje  cielesne:  odpowiednio 
dusze i ciała. Dusza jest podmiotem myślenia, uczuć 
(radości,  smutku,  cierpienia). 

Skrajna  odmiana: 

św. 

Augustyn,  Kartezjusz, 

umiarkowana: 

Arystoteles, 

Tomasz  z  Akwinu.  Według  Arystotelesa  istnieją 
przede wszystkim ciała, ale te są złożeniem 

materii i 

formy. 

Materię  należy  rozumieć  jako  materiał, 

tworzywo.  Np.  materią  wazy  glinianej  jest  glina,  z 
której  jest  ona  zrobiona.  Forma  ciała  jest  to,  co 
sprawia, ze jest ona tym a nie innym przedmiotem. 
W szczególności, jest to kształt wazy.

Dualizm ciała i duszy

Także  człowiek  jest  złożeniem  materii  i  formy.  Materia 

człowieka,  to  zespół  substancji  chemicznych  tworzących 
nasze ciało. Forma człowieka jest to dzięki czemu jest on 
istotą  żywą,  a  co  ważniejsze,  to  co  stanowi  o  jego 
człowieczeństwie  (np.  myślenie  -  rozum).  Tą  formę 
człowieka  Arytstoteles  nazywa 

duszą  ludzką

.  Człowiek 

składa  się  zatem  z  ciała  i  duszy,  jest  „uduchowionym 
ciałem”.  Ale  ciało  może  istnieć  bez  duszy  (jest 
samoistne),  dusza  zaś  nie  może  istnieć  bez  ciała  – 
istnieje  tylko  jako  forma  ciała.  Inni  filozofowie 
przyjmowali,  że  ciało  i  dusza  są  równorzędne,  są 
samoistne (św. Augustyn, Kartezjusz). Radykalny dualizm 
kłóci  się  ze  zdroworozsądkowym  rozumieniem  człowiek 
jako pewne jedności psychozfizycznej i ta wątpliwość leży 
u  podstaw 

monizmu 

głoszące,  że  istnieje  tylko  jeden 

rodzaj substancji, także w odniesieniu do człowieka.

KLASYCZNY MONIZM, MATERIALIZM

Najczęściej  spotykaną  formą  monizmu  jest 

materializm, 

który twierdzi, że istnieją tylko przedmioty (substancje) 
materialne,  a  przedmioty  duchowe  są  tylko  urojeniem. 
Jedyna  rzeczywistość,  to  rzeczywistość  przyrodnicza  – 
świat materialny. W szczególności, myślenie, intelekt są 
utożsamiane z procesami fizjologicznymi zachodzącymi 
w mózgu.

Materializm 

przeciwstawia  się  zarówno  idealizmowi  jak  i 

dualizmowi.  W  pierwszym  przypadku  występują 
przeciwko idealizmowi subiektywnemu i obiektywnemu, 
powołując  się  na  swoje  stanowisko  realistyczne.  Ale 
stanowisko  realistyczne  nie  musi  pociągać  tezy 
materialistycznej 

przyznającemu 

pełnię 

bytu 

przyrodzie.  Realizm  może  polegać  na  uznawaniu 
przedmiotów psychicznych.

SPÓR MATERIALIZMU Z DUALIZMEM

Spór materializmu z dualizmem jest sporem o istnienie dusz 

pojmowanych  jako  substancji  o  równorzędnym  statusie  w 
stosunku  do  przedmiotów  materialnych,  ale  od  nich 
różnych.  Spór  dotyczy  przede  wszystkim  dualizmu 
radykalnego.

Materialiści: 

Przyjmowanie  istnienia  duszy  pojmowanej  jako 

substancja  myśląca  (świadoma),  a  różna  od  ciała,  nie  ma 
podstaw.  Stwierdzić  istnienie  i  to  rzeczywiste  istnienie 
czegoś,  można  tylko  na  podstawie  bezpośredniego 
doświadczenia 

empirycznego 

lub 

na 

podstawie 

doświadczenia  pośredniego,  ale  bazującego  na  tym 
pierwszym.  Ale  żadne  tego  typu  doświadczenie  nie 
zachodzi w przypadku duszy. Wprawdzie obserwujemy, że 
pewne ciała posiadają życie psychiczne, ale to nie znaczy, 
że  w  tych  ciałach  „zagnieździł  się  jakiś  fluid  psychiczny”, 
który nazywa się duszą. 

SPÓR MATERIALIZMU Z DUALIZMEM

Dualiści: 

Wprawdzie  nikt  duszy  nie  widział,  nie  postrzegał 

zmysłowo, jednakże percepcja zmysłowa nie jest jedyną formą 
doświadczenia 

bezpośredniego. 

Obok 

doświadczenia 

zmysłowego 

istnieje 

doświadczenie 

wewnętrzne, 

które 

utwierdza  nas  w  przekonaniu,  że  jesteśmy  istotą  duchową, 
która  myśli,  czuje,  a  więc  istnieje.  To  doświadczenie  jest 
pewniejsze  od  zmysłowego.  W  istnienie  ciał  materialnych 
możemy  wątpić,  chociażby  z  tego  powodu,  że  możemy 
podejrzewać,  że  one  się  jedynie  nam  śnią.  Ale  nie  sposób 
wątpić  w  to,  czego  jesteśmy  świadomi,  jak  chociażby  w  to,  że 
myślę  o  czymś,  czy  też  coś  czuję.  Kartezjusz: 

myślę,  więc 

jestem!

Materialiści: 

jedyne  o  czym  poucza  nas  doświadczenie 

wewnętrzne,  to  to,  że  myślę,  że  cieszę  się  lub  smucę.  Poucza 
nas  o  tym,  że  zachodzą  we  mnie  zjawiska  psychiczne: 
myślenia,  radości,  smutku,  Ale  to  nie  znaczy,  że  istnieje 
podmiot tych zjawisk – dusza, różna od ciała.

SPÓR MATERIALIZMU Z DUALIZMEM

Jednocześnie materialiści zauważają, że istnieje wyraźny wpływ 

zjawisk  fizjologicznych  na  zjawiska  psychiczne.  Uszkodzenie 
mózgu,  spożycie  alkoholu  lub  narkotyków  oddziałują  na  to, 
jak  myślimy  i  czy  w  ogóle  myślimy.  Żeby  wykazać  istnienie 
duszy, należałoby pokazać, że zjawiska psychiczne mogą się 
pojawiać niezależnie od ciała (od substratu materialnego), że 
istnieją  dusze  bezcielesne  (  np.  anioły).  Argumentem 
mogłaby  być  nieśmiertelność  duszy,  ale  do  takiej  wiedzy 
dostępu  nie  posiadamy.  Samo  doświadczenie  wewnętrzne 
nie dowodzi istnienia samoistnej duszy, niezależnej od ciała.

Dualiści 

Nie  istnieje  żaden  organ  cielesny,  który  byłby 

podmiotem  myślenia,  czucia,  emocji,  etc.  Procesom 
psychicznym  nie  można  przyporządkować  żadnego  miejsca 
w przestrzeni, np. myślom miejsce „w głowie”. Prowadziłoby 
to do absurdalnego wniosku, że np. gdy chwieje się głowa, to 
chwieją się myśli.   

SPÓR MATERIALIZMU Z DUALIZMEM

Umiejscowienie  w  przestrzeni  przysługuje  tylko  zjawiskom 

fizycznym.

Materialiści: 

Utrzymując,  że  zjawiska  psychiczne  są  pewnego 

rodzaju  zjawiskami  fizycznymi  nie  znaczy,  że  mają  one 
lokalizację przestrzenną (mają własności przestrzenne).

Dualiści: 

Dusza  moja  to  tyle,  co  ten  JA,  który  myśli,  moja  jaźń. 

Jaźń  jest  czymś  jednym  i  prostym,  czymś,  co  nie  składa  się  z 
części;  JA  jest  podmiotem  własności,  np.  jestem  mądry, 
szlachetny, nerwowy itd. Ciało natomiast posiada różne części.

Materialiści: 

ten argument jest obarczony błędem petitio principii 

polegający  na  zakładaniu  tego,  co  się  chce  wykazać.  Tylko 
bowiem zakładając z góry, że JA myślące jest czymś różnym od 
ciała,  można  twierdzić,  ze  podmiot  myśli  –  JA  –  nie  posiada 
części.  Poza  tym,  istnieją  przesłanki  świadczące  o  tym,  że 
„miejscem  duszy”  może  być  pewna  niepodzielna  cząstka 
materialna.  

SPÓR MATERIALIZMU Z DUALIZMEM

Uwaga  metodologiczna:  wykazując  bezpodstawność 

tez  przeciwnika,  niekoniecznie  dowodzimy  swoich 
własnych tez.

Obrona tezy o substancjalności duszy może uderzać w 

przeciwników poprzez atakowanie ich własnej tezy o 
materialności przyrody. Broniąc substancjalności ciał 
materialnych  materialiści  pozostają  w  niezgodzie  z 
odkryciami  współczesnej  fizyki  a  ogólniej,  nauki. 
Teoria  Einsteina  pokazała  ścisłą  współzależność 
materii  i  energii  i  wobec  tego  odkrycia    trudno 
uznawać  samą  materię  za  pierwotną  ontologicznie. 
Podobna  współzależność  materii  jest  orzekana  w 
stosunku  do  informacji.  Podobnie,  może  się  okazać, 
ze istnieje ścisła współzależność materii i ducha. 

STANOWISKA W FILOZOFII UMYSŁU

Interakcjonizm. 

Zjawiska  fizjologiczne  (fizyczne)  i  zjawiska 

psychiczne wzajemnie oddziaływują na siebie.

Epifenomanalizm. 

Tylko  zjawiska  fizjologiczne  oddziaływują  na 

zjawiska  psychiczne,  nie  na  odwrót.  Ponadto,  między 
zjawiskami  psychicznymi  nie  zachodzą  związki  przyczynowe. 
Zjawiska 

psychiczne 

są 

jakby 

produktem 

ubocznym 

zachodzących zjawisk fizjologicznych. 

Paralelizm. 

Między  wyróżnionymi  dwoma  grupami  zjawisk  nie 

zachodzą oddziaływania ani w jednym, ani w drugim kierunku. 
Ale  zjawiska  te  przebiegają  obok  siebie  równolegle.  Ta 
równoległość jest trudna do wyjaśnienia.

Koncepcja dwóch stron (monizm właściwy).  

Zjawiska fizjologiczne 

i  odpowiednie  zjawiska  psychiczne  nie  są  faktycznie  dwom 
różnymi  typami  zjawisk,  lecz  dwoma  aspektami  tego  samego 
zjawiska.  Jedno  i  to  samo  zjawisko  może  być  doświadczane 
wewnętrznie  (introspekcja),  jak  i  zewnętrznie  (zewnętrzny 
obserwator).  Jest  to  sytuacja  podobna  do  tej,  gdy  jedną  i  tą 
samą kulę doświadczamy wzrokowo o dotykowo.

SPIRYTUALIZM

Spirytualizm 

twierdzi,  że  istnieją  tylko  substancje 

duchowe.  Najczęściej  wiąże  się  z  idealizmem 
(subiektywnym i obiektywnym).

Inną  postacią  spirytualizmu  stanowi 

monadologia 

Leibniza

.  Według  tego  filozofa  istnieją  tylko 

substancje  duchowe.  Niemniej,  to  co  uważamy  za 
ciała  materialne  także  istnieje,  lecz  jest  jedynie 
odmianą 

substancji 

duchowej. 

Ostatecznymi 

cegiełkami  w  strukturze  świata  są 

monady

,  czyli 

dusze.  Wśród  nich  są  takie,  które  posiadają 
świadome życie psychiczne – są to dusze zwyczajne, 
ale  są  też  takie,  które  mają  nieświadome  życie 
psychiczne  –  te  są  ciałami.  W  swojej  metafizyce 
Leibniz wyróżniał także 

światy możliwe. 

 

Monizm

Monizm właściwy, teoria identyczności. 

Uznaje tylko 

jeden rodzaj substancji, ale ta substancje posiada 
atrybuty  zarówno  duchowe  jak  i  cielesne. 
Cielesność i duchowość są to tylko różne aspekty, 
pod  którymi  przejawia  się  ta  sama  substancja. 
Żaden  z  tych  aspektów  nie  jest  bardziej 
prawdziwy  niż  drugi.  Twórcą  teorii  identyczności 
był Spinoza.

Monizm  immanentny.   

Ani  dusze  ani  ciała  nie  są 

substancjami, 

lecz 

są 

układami 

pewnych 

elementów  ,  które  bądź  są  aktualnie  treściami 
świadomości,  bądź  mogłyby  się  ze  swej  istoty 
takimi  stać.  Treści  świadomości  nazywa  się 
tworami immanentnymi.