PROBLEM SUBSTANCJI I STRUKTURY ŚWIATA

Jakie substancje (przedmioty) istnieją w przyrodzie?

Dualizm

głosi, ze istnieją zarówno substancje

duchowe jak i substancje cielesne: odpowiednio
dusze i ciała. Dusza jest podmiotem myślenia, uczuć
(radości, smutku, cierpienia).

Skrajna odmiana:

św.

Augustyn, Kartezjusz,

umiarkowana:

Arystoteles,

Tomasz z Akwinu. Według Arystotelesa istnieją
przede wszystkim ciała, ale te są złożeniem

materii i

formy.

Materię należy rozumieć jako materiał,

tworzywo. Np. materią wazy glinianej jest glina, z
której jest ona zrobiona. Forma ciała jest to, co
sprawia, ze jest ona tym a nie innym przedmiotem.
W szczególności, jest to kształt wazy.

Dualizm ciała i duszy

Także człowiek jest złożeniem materii i formy. Materia

człowieka, to zespół substancji chemicznych tworzących
nasze ciało. Forma człowieka jest to dzięki czemu jest on
istotą żywą, a co ważniejsze, to co stanowi o jego
człowieczeństwie (np. myślenie - rozum). Tą formę
człowieka Arytstoteles nazywa

duszą ludzką

. Człowiek

składa się zatem z ciała i duszy, jest „uduchowionym
ciałem”. Ale ciało może istnieć bez duszy (jest
samoistne), dusza zaś nie może istnieć bez ciała –
istnieje tylko jako forma ciała. Inni filozofowie
przyjmowali, że ciało i dusza są równorzędne, są
samoistne (św. Augustyn, Kartezjusz). Radykalny dualizm
kłóci się ze zdroworozsądkowym rozumieniem człowiek
jako pewne jedności psychozfizycznej i ta wątpliwość leży
u podstaw

monizmu

głoszące, że istnieje tylko jeden

rodzaj substancji, także w odniesieniu do człowieka.

KLASYCZNY MONIZM, MATERIALIZM

Najczęściej spotykaną formą monizmu jest

materializm,

który twierdzi, że istnieją tylko przedmioty (substancje)
materialne, a przedmioty duchowe są tylko urojeniem.
Jedyna rzeczywistość, to rzeczywistość przyrodnicza –
świat materialny. W szczególności, myślenie, intelekt są
utożsamiane z procesami fizjologicznymi zachodzącymi
w mózgu.

Materializm

przeciwstawia się zarówno idealizmowi jak i

dualizmowi. W pierwszym przypadku występują
przeciwko idealizmowi subiektywnemu i obiektywnemu,
powołując się na swoje stanowisko realistyczne. Ale
stanowisko realistyczne nie musi pociągać tezy
materialistycznej

przyznającemu

pełnię

bytu

przyrodzie. Realizm może polegać na uznawaniu
przedmiotów psychicznych.

SPÓR MATERIALIZMU Z DUALIZMEM

Spór materializmu z dualizmem jest sporem o istnienie dusz

pojmowanych jako substancji o równorzędnym statusie w
stosunku do przedmiotów materialnych, ale od nich
różnych. Spór dotyczy przede wszystkim dualizmu
radykalnego.

Materialiści:

Przyjmowanie istnienia duszy pojmowanej jako

substancja myśląca (świadoma), a różna od ciała, nie ma
podstaw. Stwierdzić istnienie i to rzeczywiste istnienie
czegoś, można tylko na podstawie bezpośredniego
doświadczenia

empirycznego

lub

na

podstawie

doświadczenia pośredniego, ale bazującego na tym
pierwszym. Ale żadne tego typu doświadczenie nie
zachodzi w przypadku duszy. Wprawdzie obserwujemy, że
pewne ciała posiadają życie psychiczne, ale to nie znaczy,
że w tych ciałach „zagnieździł się jakiś fluid psychiczny”,
który nazywa się duszą.

SPÓR MATERIALIZMU Z DUALIZMEM

Dualiści:

Wprawdzie nikt duszy nie widział, nie postrzegał

zmysłowo, jednakże percepcja zmysłowa nie jest jedyną formą
doświadczenia

bezpośredniego.

Obok

doświadczenia

zmysłowego

istnieje

doświadczenie

wewnętrzne,

które

utwierdza nas w przekonaniu, że jesteśmy istotą duchową,
która myśli, czuje, a więc istnieje. To doświadczenie jest
pewniejsze od zmysłowego. W istnienie ciał materialnych
możemy wątpić, chociażby z tego powodu, że możemy
podejrzewać, że one się jedynie nam śnią. Ale nie sposób
wątpić w to, czego jesteśmy świadomi, jak chociażby w to, że
myślę o czymś, czy też coś czuję. Kartezjusz:

myślę, więc

jestem!

Materialiści:

jedyne o czym poucza nas doświadczenie

wewnętrzne, to to, że myślę, że cieszę się lub smucę. Poucza
nas o tym, że zachodzą we mnie zjawiska psychiczne:
myślenia, radości, smutku, Ale to nie znaczy, że istnieje
podmiot tych zjawisk – dusza, różna od ciała.

SPÓR MATERIALIZMU Z DUALIZMEM

Jednocześnie materialiści zauważają, że istnieje wyraźny wpływ

zjawisk fizjologicznych na zjawiska psychiczne. Uszkodzenie
mózgu, spożycie alkoholu lub narkotyków oddziałują na to,
jak myślimy i czy w ogóle myślimy. Żeby wykazać istnienie
duszy, należałoby pokazać, że zjawiska psychiczne mogą się
pojawiać niezależnie od ciała (od substratu materialnego), że
istnieją dusze bezcielesne ( np. anioły). Argumentem
mogłaby być nieśmiertelność duszy, ale do takiej wiedzy
dostępu nie posiadamy. Samo doświadczenie wewnętrzne
nie dowodzi istnienia samoistnej duszy, niezależnej od ciała.

Dualiści

Nie istnieje żaden organ cielesny, który byłby

podmiotem myślenia, czucia, emocji, etc. Procesom
psychicznym nie można przyporządkować żadnego miejsca
w przestrzeni, np. myślom miejsce „w głowie”. Prowadziłoby
to do absurdalnego wniosku, że np. gdy chwieje się głowa, to
chwieją się myśli.

SPÓR MATERIALIZMU Z DUALIZMEM

Umiejscowienie w przestrzeni przysługuje tylko zjawiskom

fizycznym.

Materialiści:

Utrzymując, że zjawiska psychiczne są pewnego

rodzaju zjawiskami fizycznymi nie znaczy, że mają one
lokalizację przestrzenną (mają własności przestrzenne).

Dualiści:

Dusza moja to tyle, co ten JA, który myśli, moja jaźń.

Jaźń jest czymś jednym i prostym, czymś, co nie składa się z
części; JA jest podmiotem własności, np. jestem mądry,
szlachetny, nerwowy itd. Ciało natomiast posiada różne części.

Materialiści:

ten argument jest obarczony błędem petitio principii

polegający na zakładaniu tego, co się chce wykazać. Tylko
bowiem zakładając z góry, że JA myślące jest czymś różnym od
ciała, można twierdzić, ze podmiot myśli – JA – nie posiada
części. Poza tym, istnieją przesłanki świadczące o tym, że
„miejscem duszy” może być pewna niepodzielna cząstka
materialna.

SPÓR MATERIALIZMU Z DUALIZMEM

Uwaga metodologiczna: wykazując bezpodstawność

tez przeciwnika, niekoniecznie dowodzimy swoich
własnych tez.

Obrona tezy o substancjalności duszy może uderzać w

przeciwników poprzez atakowanie ich własnej tezy o
materialności przyrody. Broniąc substancjalności ciał
materialnych materialiści pozostają w niezgodzie z
odkryciami współczesnej fizyki a ogólniej, nauki.
Teoria Einsteina pokazała ścisłą współzależność
materii i energii i wobec tego odkrycia trudno
uznawać samą materię za pierwotną ontologicznie.
Podobna współzależność materii jest orzekana w
stosunku do informacji. Podobnie, może się okazać,
ze istnieje ścisła współzależność materii i ducha.

STANOWISKA W FILOZOFII UMYSŁU

Interakcjonizm.

Zjawiska fizjologiczne (fizyczne) i zjawiska

psychiczne wzajemnie oddziaływują na siebie.

Epifenomanalizm.

Tylko zjawiska fizjologiczne oddziaływują na

zjawiska psychiczne, nie na odwrót. Ponadto, między
zjawiskami psychicznymi nie zachodzą związki przyczynowe.
Zjawiska

psychiczne

są

jakby

produktem

ubocznym

zachodzących zjawisk fizjologicznych.

Paralelizm.

Między wyróżnionymi dwoma grupami zjawisk nie

zachodzą oddziaływania ani w jednym, ani w drugim kierunku.
Ale zjawiska te przebiegają obok siebie równolegle. Ta
równoległość jest trudna do wyjaśnienia.

Koncepcja dwóch stron (monizm właściwy).

Zjawiska fizjologiczne

i odpowiednie zjawiska psychiczne nie są faktycznie dwom
różnymi typami zjawisk, lecz dwoma aspektami tego samego
zjawiska. Jedno i to samo zjawisko może być doświadczane
wewnętrznie (introspekcja), jak i zewnętrznie (zewnętrzny
obserwator). Jest to sytuacja podobna do tej, gdy jedną i tą
samą kulę doświadczamy wzrokowo o dotykowo.

SPIRYTUALIZM

Spirytualizm

twierdzi, że istnieją tylko substancje

duchowe. Najczęściej wiąże się z idealizmem
(subiektywnym i obiektywnym).

Inną postacią spirytualizmu stanowi

monadologia

Leibniza

. Według tego filozofa istnieją tylko

substancje duchowe. Niemniej, to co uważamy za
ciała materialne także istnieje, lecz jest jedynie
odmianą

substancji

duchowej.

Ostatecznymi

cegiełkami w strukturze świata są

monady

, czyli

dusze. Wśród nich są takie, które posiadają
świadome życie psychiczne – są to dusze zwyczajne,
ale są też takie, które mają nieświadome życie
psychiczne – te są ciałami. W swojej metafizyce
Leibniz wyróżniał także

światy możliwe.

Monizm

Monizm właściwy, teoria identyczności.

Uznaje tylko

jeden rodzaj substancji, ale ta substancje posiada
atrybuty zarówno duchowe jak i cielesne.
Cielesność i duchowość są to tylko różne aspekty,
pod którymi przejawia się ta sama substancja.
Żaden z tych aspektów nie jest bardziej
prawdziwy niż drugi. Twórcą teorii identyczności
był Spinoza.

Monizm immanentny.

Ani dusze ani ciała nie są

substancjami,

lecz

są

układami

pewnych

elementów , które bądź są aktualnie treściami
świadomości, bądź mogłyby się ze swej istoty
takimi stać. Treści świadomości nazywa się
tworami immanentnymi.