PROBLEM SUBSTANCJI I STRUKTURY ŚWIATA
Jakie substancje (przedmioty) istnieją w przyrodzie?
Dualizm głosi, ze istnieją zarówno substancje duchowe jak i substancje cielesne: odpowiednio dusze i ciała. Dusza jest podmiotem myślenia, uczuć (radości, smutku, cierpienia). Skrajna odmiana: św. Augustyn, Kartezjusz, umiarkowana: Arystoteles, Tomasz z Akwinu. Według Arystotelesa istnieją przede wszystkim ciała, ale te są złożeniem materii i formy. Materię należy rozumieć jako materiał, tworzywo. Np. materią wazy glinianej jest glina, z której jest ona zrobiona. Forma ciała jest to, co sprawia, ze jest ona tym a nie innym przedmiotem. W szczególności, jest to kształt wazy.
Dualizm ciała i duszy
Także człowiek jest złożeniem materii i formy. Materia człowieka, to zespół substancji chemicznych tworzących nasze ciało. Forma człowieka jest to dzięki czemu jest on istotą żywą, a co ważniejsze, to co stanowi o jego człowieczeństwie (np. myślenie - rozum). Tą formę człowieka Arystoteles nazywa duszą ludzką. Człowiek składa się zatem z ciała i duszy, jest „uduchowionym ciałem”. Ale ciało może istnieć bez duszy (jest samoistne), dusza zaś nie może istnieć bez ciała - istnieje tylko jako forma ciała. Inni filozofowie przyjmowali, że ciało i dusza są równorzędne, są samoistne (św. Augustyn, Kartezjusz). Radykalny dualizm kłóci się ze zdroworozsądkowym rozumieniem człowiek jako pewne jedności psychozfizycznej i ta wątpliwość leży u podstaw monizmu głoszące, że istnieje tylko jeden rodzaj substancji, także w odniesieniu do człowieka.
KLASYCZNY MONIZM, MATERIALIZM
Najczęściej spotykaną formą monizmu jest materializm, który twierdzi, że istnieją tylko przedmioty (substancje) materialne, a przedmioty duchowe są tylko urojeniem. Jedyna rzeczywistość, to rzeczywistość przyrodnicza - świat materialny. W szczególności, myślenie, intelekt są utożsamiane z procesami fizjologicznymi zachodzącymi w mózgu.
Materializm przeciwstawia się zarówno idealizmowi jak i dualizmowi. W pierwszym przypadku występują przeciwko idealizmowi subiektywnemu i obiektywnemu, powołując się na swoje stanowisko realistyczne. Ale stanowisko realistyczne nie musi pociągać tezy materialistycznej przyznającemu pełnię bytu przyrodzie. Realizm może polegać na uznawaniu przedmiotów psychicznych.
SPÓR MATERIALIZMU Z DUALIZMEM
Spór materializmu z dualizmem jest sporem o istnienie dusz pojmowanych jako substancji o równorzędnym statusie w stosunku do przedmiotów materialnych, ale od nich różnych. Spór dotyczy przede wszystkim dualizmu radykalnego.
Materialiści: Przyjmowanie istnienia duszy pojmowanej jako substancja myśląca (świadoma), a różna od ciała, nie ma podstaw. Stwierdzić istnienie i to rzeczywiste istnienie czegoś, można tylko na podstawie bezpośredniego doświadczenia empirycznego lub na podstawie doświadczenia pośredniego, ale bazującego na tym pierwszym. Ale żadne tego typu doświadczenie nie zachodzi w przypadku duszy. Wprawdzie obserwujemy, że pewne ciała posiadają życie psychiczne, ale to nie znaczy, że w tych ciałach „zagnieździł się jakiś fluid psychiczny”, który nazywa się duszą.
SPÓR MATERIALIZMU Z DUALIZMEM
Dualiści: Wprawdzie nikt duszy nie widział, nie postrzegał zmysłowo, jednakże percepcja zmysłowa nie jest jedyną formą doświadczenia bezpośredniego. Obok doświadczenia zmysłowego istnieje doświadczenie wewnętrzne, które utwierdza nas w przekonaniu, że jesteśmy istotą duchową, która myśli, czuje, a więc istnieje. To doświadczenie jest pewniejsze od zmysłowego. W istnienie ciał materialnych możemy wątpić, chociażby z tego powodu, że możemy podejrzewać, że one się jedynie nam śnią. Ale nie sposób wątpić w to, czego jesteśmy świadomi, jak chociażby w to, że myślę o czymś, czy też coś czuję. Kartezjusz: myślę, więc jestem!
Materialiści: jedyne o czym poucza nas doświadczenie wewnętrzne, to to, że myślę, że cieszę się lub smucę. Poucza nas o tym, że zachodzą we mnie zjawiska psychiczne: myślenia, radości, smutku, Ale to nie znaczy, że istnieje podmiot tych zjawisk - dusza, różna od ciała.
Jednocześnie materialiści zauważają, że istnieje wyraźny wpływ zjawisk fizjologicznych na zjawiska psychiczne. Uszkodzenie mózgu, spożycie alkoholu lub narkotyków oddziałują na to, jak myślimy i czy w ogóle myślimy. Żeby wykazać istnienie duszy, należałoby pokazać, że zjawiska psychiczne mogą się pojawiać niezależnie od ciała (od substratu materialnego), że istnieją dusze bezcielesne ( np. anioły). Argumentem mogłaby być nieśmiertelność duszy, ale do takiej wiedzy dostępu nie posiadamy. Samo doświadczenie wewnętrzne nie dowodzi istnienia samoistnej duszy, niezależnej od ciała.
Dualiści Nie istnieje żaden organ cielesny, który byłby podmiotem myślenia, czucia, emocji, etc. Procesom psychicznym nie można przyporządkować żadnego miejsca w przestrzeni, np. myślom miejsce „w głowie”. Prowadziłoby to do absurdalnego wniosku, że np. gdy chwieje się głowa, to chwieją się myśli.
Umiejscowienie w przestrzeni przysługuje tylko zjawiskom fizycznym.
Materialiści: Utrzymując, że zjawiska psychiczne są pewnego rodzaju zjawiskami fizycznymi nie znaczy, że mają one lokalizację przestrzenną (mają własności przestrzenne).
Dualiści: Dusza moja to tyle, co ten JA, który myśli, moja jaźń. Jaźń jest czymś jednym i prostym, czymś, co nie składa się z części; JA jest podmiotem własności, np. jestem mądry, szlachetny, nerwowy itd. Ciało natomiast posiada różne części.
Materialiści: ten argument jest obarczony błędem petitio principii polegający na zakładaniu tego, co się chce wykazać. Tylko bowiem zakładając z góry, że JA myślące jest czymś różnym od ciała, można twierdzić, ze podmiot myśli - JA - nie posiada części. Poza tym, istnieją przesłanki świadczące o tym, że „miejscem duszy” może być pewna niepodzielna cząstka materialna.
Uwaga metodologiczna: wykazując bezpodstawność tez przeciwnika, niekoniecznie dowodzimy swoich własnych tez.
Obrona tezy o substancjalności duszy może uderzać w przeciwników poprzez atakowanie ich własnej tezy o materialności przyrody. Broniąc substancjalności ciał materialnych materialiści pozostają w niezgodzie z odkryciami współczesnej fizyki a ogólniej, nauki. Teoria Einsteina pokazała ścisłą współzależność materii i energii i wobec tego odkrycia trudno uznawać samą materię za pierwotną ontologicznie. Podobna współzależność materii jest orzekana w stosunku do informacji. Podobnie, może się okazać, ze istnieje ścisła współzależność materii i ducha.
STANOWISKA W FILOZOFII UMYSŁU
Interakcjonizm. Zjawiska fizjologiczne (fizyczne) i zjawiska psychiczne wzajemnie oddziaływują na siebie.
Epifenomanalizm. Tylko zjawiska fizjologiczne oddziaływują na zjawiska psychiczne, nie na odwrót. Ponadto, między zjawiskami psychicznymi nie zachodzą związki przyczynowe. Zjawiska psychiczne są jakby produktem ubocznym zachodzących zjawisk fizjologicznych.
Paralelizm. Między wyróżnionymi dwoma grupami zjawisk nie zachodzą oddziaływania ani w jednym, ani w drugim kierunku. Ale zjawiska te przebiegają obok siebie równolegle. Ta równoległość jest trudna do wyjaśnienia.
Koncepcja dwóch stron (monizm właściwy). Zjawiska fizjologiczne i odpowiednie zjawiska psychiczne nie są faktycznie dwom różnymi typami zjawisk, lecz dwoma aspektami tego samego zjawiska. Jedno i to samo zjawisko może być doświadczane wewnętrznie (introspekcja), jak i zewnętrznie (zewnętrzny obserwator). Jest to sytuacja podobna do tej, gdy jedną i tą samą kulę doświadczamy wzrokowo o dotykowo.
SPIRYTUALIZM
Spirytualizm twierdzi, że istnieją tylko substancje duchowe. Najczęściej wiąże się z idealizmem (subiektywnym i obiektywnym).
Inną postacią spirytualizmu stanowi monadologia Leibniza. Według tego filozofa istnieją tylko substancje duchowe. Niemniej, to co uważamy za ciała materialne także istnieje, lecz jest jedynie odmianą substancji duchowej. Ostatecznymi cegiełkami w strukturze świata są monady, czyli dusze. Wśród nich są takie, które posiadają świadome życie psychiczne - są to dusze zwyczajne, ale są też takie, które mają nieświadome życie psychiczne - te są ciałami. W swojej metafizyce Leibniz wyróżniał także światy możliwe.
Monizm
Monizm właściwy, teoria identyczności. Uznaje tylko jeden rodzaj substancji, ale ta substancje posiada atrybuty zarówno duchowe jak i cielesne. Cielesność i duchowość są to tylko różne aspekty, pod którymi przejawia się ta sama substancja. Żaden z tych aspektów nie jest bardziej prawdziwy niż drugi. Twórcą teorii identyczności był Spinoza.
Monizm immanentny. Ani dusze ani ciała nie są substancjami, lecz są układami pewnych elementów , które bądź są aktualnie treściami świadomości, bądź mogłyby się ze swej istoty takimi stać. Treści świadomości nazywa się tworami immanentnymi.