TAJNE

NAUCZANIE

W POLSCE

Po kapitulacji Warszawy 28.IX.1939 r. i

zaprzestaniu walk, społeczeństwo

polskie, choć przybite klęską, zaczęło

szybko usuwać zniszczenia i organizować

szkolnictwo. Niestety Niemcy również

szybko zaczęli wprowadzać swoją

administrację cywilną. Terytorium Polski

podzielono na: Tereny wcielone do

Rzeszy (Śląsk, Poznańskie i Pomorze)

i Generalną Gubernię (do linii Bugu) ze

stolicą w Krakowie, gdzie urzędował

gubernator Frank.



Niemcy nie kryli swoich planów w
stosunku do ludności polskiej. Chodziło
im nie tylko o zdobycie terytorium, ale
i o zniszczenie kultury polskiej. Polacy
mieli być tylko siłą roboczą.



Wielkim wstrząsem dla społeczeństwa
było aresztowanie 6.XI.1939 r.
profesorów Uniwersytetu
Jagiellońskiego po wykładzie Müllera,
oficera Gestapo, który poprosił rektora
o urządzenie jego odczytu.

Na terenach włączonych do Rzeszy

nie było w ogóle polskich szkół, nawet

podstawowych, a do niemieckich

polskie dzieci nie mogły chodzić. A

jednak, mimo terroru, powstało tam

samorzutnie tajne nauczanie:

nauczyciele zbierali po kilkoro dzieci

ze swojej dzielnicy miasta i w

największej konspiracji uczyli je.

Często rodzice prosili o zajęcie się ich

dziećmi, żeby nie demoralizowały się

z braku zajęcia, nawet płacili

nauczycielowi wg swoich możliwości.



Jeden nauczyciel uczył swoją gromadkę w
zakresie szkoły powszechnej według
programu przedwojennego dwa lub trzy razy
w tygodniu. Ilość kompletów wzrastała i
nauczyciel musiał włożyć plan zajęć, żeby
obsłużyć kilka grup w różnych lokalach. Było
to możliwe przy ścisłej współpracy z
rodzicami, którzy ofiarowywali swoje b.
małe, źle ogrzane mieszkania (większe były
zarekwirowane). W razie niespodziewanej
wizyty Niemca tłumaczono, że są to lekcje
języka niemieckiego i rachunków -
potrzebne przecież dzieciom, gdy będą
musiały pracować już od 12-14 roku życia
jako niewykwalifikowani robotnicy.



Na tych terenach szkolnictwo
podziemne znajdowało się pod
opieką i częściowym kierownictwem
organizacji wojskowych



W Generalnej Guberni zlikwidowano
szkoły wyższe i średnie, a
pozostawiono szkoły podstawowe i
zawodowe o okrojonym programie
nauczania i zakazu uczenia historii
Polski, geografii i literatury. Niemiecka
organizacja szkolnictwa opierała się
na polskich urzędach oświaty,
wprowadzając do nich Niemców jako
zwierzchników, stopniowo
zmniejszając liczbę zatrudnionych
Polaków i zakres ich kompetencji.



W końcu października 1939 r. w Warszawie
powstała Tajna Organizacja Nauczycielska TON –
jednocząca największy Związek Nauczycielstwa
Polskiego oraz pięć innych organizacji
nauczycielskich. Z inicjatywy władz wojskowych
ZWZ powstała Komisja Oświecenia Publicznego.
Były też inicjatywy regionalne. Później powstał
w 1940 r. Departament Oświaty i Kultury
Delegatury Rządu Polskiego. Jego głównym
zadaniami był: przygotowanie programów
nauczania i egzaminów oraz opracowanie
projektów na przyszłość. TON korzystała z
subwencji Rządu Londyńskiego. Należało
stworzyć konspiracyjny system nauczania,
opierając się na całym społeczeństwie. Była to
jedna z form walki z okupantem.

TON początkowo objęła szkolnictwo

powszechne. W starych klasach uczono
przedmiotów zakazanych oraz w fikcyjnej
klasie VII przerabiano program I klasy
gimnazjalnej. Wkrótce powstały komplety o
programie szkoły średniej. Na podstawie
tajnych programów uczono przede
wszystkim zakazanych przedmiotów:
języka polskiego, geografii i historii.

Ustalono pewne zasady:



liczba uczniów jednego kompletu powinna
wynosić 5-6 osób,



liczba godzin nauki została zredukowana
do połowy liczby godzin obowiązujących
przed wojną dla każdego przedmiotu,



lekcje powinny być dwugodzinne.



W jednym mieszkaniu nauka mogła odbywać
się dwa razy w tygodniu.



Komplet nie powinien zmieniać mieszkania w
jednym dniu, a w zamian za to nauczyciel
przechodził z lekcji na lekcję.



W wyjątkowych wypadkach, gdy lokal szkolny
miał dobre warunki bezpieczeństwa i można
było uzgodnić plan lekcji szkoły zawodowej z
godziną lekcji tajnej – to oficjalnie była np.
lekcja np. księgowości prowadzona przez
nauczycielkę tego przedmiotu, a nieoficjalnie
prowadziła lekcję nauczycielka np. historii (ta
ostatnia miała prawo przebywać w klasie jako
wychowawczyni).



W razie dzwonka ostrzegawczego
miały zamienić się rolami.
Nauczyciele matematyki, historii itp.
często zatrudniani byli, po pewnym
przekwalifikowaniu się, jako
nauczyciele przedmiotów
zawodowych.



Tajnym nauczaniem w zakresie
szkoły podstawowej objęto w całej
Polsce 1,5 miliona dzieci.



Profesorowie wyższych uczelni w Warszawie i
Krakowie prowadzili tajne komplety.
Otwieranie nowych szkół zawodowych za
zgodą niemieckich władz szkolnych pomogło
w zorganizowaniu tajnego nauczania na
poziomie uniwersyteckim. Mogło się ono
odbywać przynajmniej w lokalach tych szkół i
korzystać z pomocy naukowych. Np. szkoła dla
pomocniczego personelu sanitarnego, której
kierownikiem był doc. Jan Zaorski, w
rzeczywistości była Wydziałem Lekarskim
Uniwersytetu J. Piłsudskiego. Szkoła
Kreślarska, Kurs Rysunku Technicznego to
dawna Politechnika Warszawska. Zawodowa
szkoła rolnicza i prywatna szkoła rybacka – to
dawne S.G.G.W.



Profesor Edward Lipiński z S.G.H.
uzyskał licencję na prowadzenie
jednorocznej szkoły ekonomicznej. Po
roku dawano świadectwo ukończenia
klasy „ogólno-handlowej” a potem
młodzież studiowała w klasie
„przemysłowej” i „bankowej” w
trzecim roku.



W lutym zwolniono z obozu część profesorów
Uniwersytetu Jagiellońskiego. W grudniu tegoż
roku wrócił profesor Mieczysław Małecki i w
porozumieniu z władzami podziemia przyjął pracę
w „Institut für Deutsche Ostarbeit”, gdzie
oficjalnie miał zbierać materiały do słownika
wyrazów polskich zapożyczonych z języka
niemieckiego. Nieoficjalnie, dzięki dostępowi do
zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej, wynosił z niej
książki potrzebne dla tajnych wykładów. Wkrótce
wciągnął on do współpracy innych profesorów; od
kwietnia 1942 r. rozpoczął działalność tajny
wydział polonistyki, a potem prawa. Prof. Małecki
zorganizował także spółdzielnie rzemieślnicze i
zarejestrował w nich majstrów (profesorowie),
podmajstrów (asystenci) i pracowników
(studenci) różnych firm.



Terytoria polskie na wschód od Bugu
trafiły pod władzę niemiecką dopiero
po roku 1941. Na ziemiach tych w
latach 1939-1941 utrzymywały się w
różnym stopniu i formach szkoły
podstawowe i średnie z wykładowym
językiem polskim. Okupant niemiecki
zlikwidował te szkoły.



Tajne nauczanie to nie tylko kształcenie
młodzieży, ale i wysiłek wychowawczy.
Nauczyciele uważali prowadzenie
tajnego nauczania za swój obywatelski
obowiązek, a młodzież chętnie garnęła
się do nauki i osiągała dobre wyniki.



Jedni i drudzy wiedzieli, iż w razie
wykrycia, groziło uczniom i
nauczycielom, a nawet właścicielom
mieszkań, w których odbywały się
komplety, więzienie i obóz
koncentracyjny.



Brutalne represje stosowane przez
okupanta, nie powstrzymywały jednak
tajnego nauczania.



 

Dziękujemy

za uwagę!

5 Listopada 1939 r. aresztowano ok.200 profesorów i młodszych pracowników

naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego, których podstępnie zaproszono na
uczelnie pod pretekstem wysłuchania wykładu jednego z wysokich urzędników
Generalnego Gubernatorstwa. Oficjalnie powodem aresztowania było nielegalne
rozpoczęcie nowego roku akademickiego. W lutym 1940 roku zwolniono
większość uwięzionych profesorów. Dziewiętnastu z nich zmarło jednak na
skutek wyniszczających warunków obozowych, lub już po uwolnieniu, z
wyczerpania i chorób. Wśród nich byli m.in. Ignacy Chrzanowski i prof. Prawa
rzymskiego Stanisław Estreicher.



W październiku 1939 r. stały się jasne zamierzenia
niemieckich władz okupacyjnych wobec polskiej oświaty. Stąd
odpowiedzią ze strony nauczycielstwa stało się organizowanie
tajnego nauczania na wszystkich szczeblach kształcenia.
Spontaniczna działalność nauczycielstwa objęła cały kraj,
zarówno miasta jak i wsie. Najwcześniej ramy organizacyjne
tajnego nauczania stworzyła największa organizacja
nauczycielska- Związek Nauczycielstwa Polskiego, który
przybrał konspiracyjną nazwę Tajna Organizacja
Nauczycielska.



W 1940 roku przy Delegaturze Rządu Polskiego na Kraj powstał specjalny
Departament Oświaty i Kultury, który objął wszystkie sprawy związane z nauką,
oświatą i kulturą oraz organizował sieć tajnego nauczania w porozumieniu z
organizacjami nauczycielskimi. W celu ujednolicenia spontanicznej akcji
nauczycielstwa, w 1942 r. wydano dwa dokumenty: Instrukcję organizacyjną w
sprawie pracy oświatowo-wychowawczej w okręgach powiatowych i miastach
wydzielonych oraz Wytyczne organizacji i działalności organów oświaty i kultury
w okręgu . W miarę rozwoju tajnego nauczania coraz bardziej widoczne stawały
się braki kadry nauczycielskiej. Tajne władze oświatowe wydały w tym samym
roku instrukcję: Wytyczne pracy w dziedzinie kształcenia nauczycieli, która
zalecała zjednywanie kandydatów do zawodu nauczycielskiego, organizowanie
kursów i zakładów kształcenia, nakłanianie emerytów do podjęcia czynnej pracy
nauczycielskiej.



W okupowanej Polsce zasięg i formy nauczania były różne: obejmowały bądź
całe klasy bądź zakonspirowane grupy uczniów. Często stosowaną formą było
poszerzanie oficjalnego programu nauczania w szkołach powszechnych o
przedmioty zakazane (historia i geografia Polski, literatura polska), a w
nauczaniu innych przedmiotów usiłowano realizować program przedwojenny. W
szkołach zawodowych znacznie poszerzano oficjalny program nauczania, często
realizowano w nich program szkoły średniej (gimnazjum lub liceum), a więc
program szkół zakazanych przez okupanta.



Poważna trudnością w prowadzeniu nauczania był brak podręczników i innych
pomocy szkolnych, mimo że rozwinięto akcję wydawniczą w formie
zakonspirowanej, polegającą na reedycji przedwojennych podręczników i
książek. Z polecenia okupanta podręczniki przedwojenne były rekwirowane i
niszczone. Od początku roku szkolnego 1940/41 niemieckie władze okupacyjne
zaczęły wydawać w masowym nakładzie czasopismo „ster”



Trudno ustalić szczegółową liczbę uczniów objętych tajnym nauczaniem.
Według sprawozdania tajnych władz oświatowych za rok 1940/41, w Generalnej
Guberni w tajnym nauczaniu uczestniczyło ok. 20 000 nauczycieli i ok. 1 miliona
uczniów. Na tym samym terenie przed wybuchem wojny było 26 000
nauczycieli i 1 600 000 uczniów. Największy zakres tajne nauczanie osiągnęło w
roku szkolnym 1942/43 (ok. 1,5 mln uczniów), później liczba ta zmniejszyła się
w skutek terroru okupanta, masowej deportacji młodzieży na roboty
przymusowe do Niemiec.



Niemal równolegle z tajną oświatą na poziomie podstawowym i
średnim, rozpoczęły się tajne studia w szkolnictwie wyższym. W
ramach Uniwersytetu Jagiellońskiego tajne zajęcia rozpoczęły się w
1942r. W ostatnim roku wojny na czterech wydziałach (filozoficznym,
prawa, rolniczym i medycznym) studiowało 920 studentów. W 1940r.
Rozpoczęto tajne nauczanie na Uniwersytecie Warszawskim w
zakresie filologii, historii, filozofii i prawa. Duży zasięg osiągnęły studia
w strukturach Wydziału Medycznego Uniwersytetu Warszawskiego,
zwłaszcza, że władze niemieckie zezwoliły na otwarcie szkoły
prywatnej kształcącej pomocniczy personel lekarski dla potrzeb
szpitalnictwa wojennego. W tej legalnej szkole, prowadzonej przez
doc. Jana Zaorskiego, w formie tajnej realizowano pełny program
studiów lekarskich. W czasie wojny kształciło się tu 900 studentów.
Tajne nauczanie rozwinęły również Wolna Wszechnica Polska i
Państwowa Wyższa Szkoła Techniczna.



Równie dramatyczna sytuacja dla szkolnictwa polskiego zaistniała na
obszarach Polski zajętych przez Armię Czerwoną 17 IX 1939 r. W
latach 1940-41 na terenach włączonych do sowieckich republik. Dzieci
i młodzież musiały uczęszczać do szkół organizowanych przez nową
administrację. Także na tych terenach uwięziono i zamordowano część
nauczycieli. Powołano władze oświatowe według modelu
obowiązującego w ZSRR. W styczniu 1940 r. wprowadzono radziecki
system szkolny. Zlikwidowano szkoły prywatne. Nauczycieli i uczniów
poddano pod ścisły nadzór NKWD.



Nowe władze przystąpiły do szybkiego i zaplanowanego zacierania śladów
polskości. W szkolnictwie powszechnym i średnim z planów nauczania usunięto
religię, przysposobienie wojskowe, historię i geografię Polski, a także wszelkie
wiadomości o Polsce w nauczaniu tych przedmiotów. Przekręcano fakty
historyczne, szkalowano polskość i religię. Wprowadzono nowe podręczniki,
zawierające obszerne wiadomości o rewolucji październikowej, idei walki
klasowej i ideologii komunistycznej. Wprowadzono typowe formy wychowania
komunistycznego. Nauczyciele musieli wykazywać się aktywną działalnością o
charakterze ideologicznym. Musieli być dokładnymi wykonawcami dyrektyw
partii. Ideologią objęto także teren dydaktyki, gdyż były źle widziane słabe
oceny uczniów- mimo , że odzwierciedlały one faktyczny stan ich wiedzy. Do
szkół skierowano organizatorów komunistycznych organizacji młodzieżowych,
którzy otrzymali nawet większe uposażenie od nauczycieli. Najczęściej byli to
agenci NKWD. Wobec nauczycieli i uczniów manifestujących przywiązanie, do
tego co polskie stosowano surowe represje. Najczęściej było to aresztowanie i
deportacje w głąb Rosji. Zdarzało się, że uczniowie „znikali” w tajemniczych
okolicznościach.



W szkolnictwie średnim wprowadzono zasadnicze te same zmiany kadrowo-
organizacyjne i programowo-ideowe, jak w szkołach powszechnych. W 1940 r.
szkoły średnie zastąpiono 10-latkami, a uczniów wszystkich klas cofnięto o
jedną klasę.



Na terenach zajętych przez Armię Czerwoną w 1939 r. znalazły się
wda polskie uniwersytety: Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie i
Uniwersytet Stefana /batorego w Wilnie



Także i na wschodnich terenach Rzeczpospolitej funkcjonowało tajne nauczanie,
ale odbywało się ono w jeszcze trudniejszych warunkach niż pod okupacja
niemiecką, ze względu na aktywną działalność nacjonalistów ukraińskich,
białoruskich i litewskich, którzy po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w lipcu
1941 r. rozpoczęli kolaborację z Niemcami. Nauczyciele polscy zdawali sobie
sprawę z zagrożenia rusyfikacją. Tajne Nauczanie podobnie jak w Generalnej
Guberni, przybierało tutaj różne formy, np,. Treść oficjalnego programu
uczniowie odrabiali w formie zadań domowych, a czas lekcyjny przeznaczono
na naukę przedmiotów usuniętych bądź przemycano treści zakazane w trakcie
realizacji programu. Młodzież samorzutnie podjęła walkę z rusyfikacją i
sowietyzacją (ulotki antyradzieckie, bajkot radzieckich uroczystości,
świętowanie świąt kościelnych wbrew zakazom m.in. Z tego powodu w 1940 r.
w Łomży kilku uczniów skazana na 10 lat obozu pracy i wydano 3 wyroki
śmierci.



II wojna światowa stała się dla szkolnictwa polskiego kolejną dramatyczną
próbą w obronie tożsamości narodowej i kulturowej. Rozmiary i osiągnięcia
tajnego nauczania pod okupacją niemiecką i radziecką są dowodem na to, że w
tej walce o polskość objawiła się wielka dojrzałość narodu, świadomego
znaczenia szkoły i oświaty dla jego egzystencji i rozwoju. W tajnej oświacie
uczestniczyły różne grupy społeczne i zawodowe, nie tylko zawodowi
nauczyciele, choć ich rola była przodująca



W wyniku wojny i okupacji oświata polska poniosła dotkliwe straty
osobowe i materialne. Uległo zniszczeniu ponad 60% majątku
trwałego i 90% wyposażenia całego szkolnictwa