Wykład 15

Wychowanie dzieje się w określonej relacji międzyludzkiej

• Zdolność nawiązywania autentycznych kontaktów z

drugim człowiekiem jest zależna od:

• dotychczasowych doświadczeń, zwłaszcza

wczesnodziecięcych, rodzinnych,

• posiadanego poczucia własnej wartości, poziomu

refleksji, wewnętrznego niepokoju,

• wiedzy psychologicznej; również tej, która pozwala

poddać analizie komunikaty między ludźmi, subtelne
relacje i pozwala stwierdzić, co sprzyja powstawaniu
kontaktów satysfakcjonujących obie strony.

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

Koncepcja osobowości Ericka Berne’a

• Założenia:
• wewnętrzna natura człowieka oraz jego

potencjał umysłowy, jest dobra

• potrzeba kontaktu społecznego jest

fundamentalnym ludzkim dążeniem

• wpływy środowiska społecznego

sprawiają, że wewnętrzna natura
rozwija się w dobrym albo złym kierunku

Źródło: Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

• Jednostką stosunków społecznych jest

transakcja

• Człowiek wchodzi w relacje z innymi ludźmi i

wysyła  bodźce  transakcyjne.  Jeżeli  druga
osoba  odpowie  lub  zrobi  coś,  co  w  jakikolwiek
inny  sposób  odnosiło  by  się  do  wysłanego
bodźca  —  mamy  do  czynienia  z  reakcją
transakcyjną.

• ANALIZA TRANSAKCYJNA - metoda badania

transakcji oraz ustalania, która część złożonej
natury ludzkiej w danym momencie dochodzi
do głosu.

Źródło: Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

Poziomy analizy transakcyjnej:

• analiza osobowości
• analiza działań i komunikatów między

ludźmi

• analiza transakcji zakończonych

korzyścią psychologiczną

• analiza skryptu

Źródło: Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

Analiza osobowości

Eric Berne wyróżnił i opisał trzy stany osobowości

Trzy stany JA

Rodzicielski stan ego

Dziecięcy stan ego

(JA Rodzic)

Dorosły stan ego

(JA Dziecko)

(JA Dorosły)

Źródło: Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

JA Dziecko

stan, w którym przeżywamy różnego rodzaju emocje

i popędy i działamy w sposób spontaniczny.
Ujawnia się on w dwóch formach: jako

DZIECKO NATURALNE

i jako

DZIECKO PRZYSTOSOWANE

DZIECKA

NATURALNEGO:

zbuntowanego,

twórczego,

obserwujemy takie reakcje jak: radość, złość, płacz, ciekawość

DZIECKO PRZYSTOSOWANE jest podporządkowane innemu stanowi
osobowości — RODZICOWI. Zachowuje się ono tak, jakby tego chciały
osoby znaczące w jego życiu wczesnodziecięcym, np. jest uległe, wycofuje
się, narzeka, nie szuka pomocy nawet wtedy, gdy wymaga tego sytuacja
— radzi sobie samo

Komunikaty werbalne

to: kocham, pragnę, moje lepsze, wszystko mi

jedno, nie dam już rady, poradzę sobie sama, nienawidzę cię itp.

Komunikaty niewerbalne

to: płacz, pokazywanie języka, wydymanie

policzków, zachwycanie się, skakanie do góry z radości, śmiech,
podnoszenie ręki z prośbą o głos, obgryzanie paznokci, dłubanie w nosie,
machanie nogą itp.

Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

Źródło:

JA Rodzic

- stan ukształtowany przez nasze wczesnodziecięce

doświadczenia w kontaktach z osobami ważnymi dla nas, (upomnienia,
zasady, reguły, przesądy).

-  nigdy  nie  rób  tego...,  zawsze  pamiętaj,  abyś...,  nie  zapomnij...,
powinieneś...,  należy...,  których  trzymamy  się  dużo  dłużej  niż  są  one
rzeczywiście przydatne w dalszym naszym życiu

-  jak  śmiesz...,  to  idiotyczne...,  muszę  skończyć  z  tym,  raz  na  zawsze...,
skarbie,  oczekuję...,  które  są  wskazaniami,  a  nie  uzasadnionymi  sądami
DOROSŁEGO

W  zależności  od  intensywności  przekazywanych  norm  i  zasad  oraz  siły
odwoływania  się  do  sankcji  (głównie  poczucia  winy)  możemy  wyróżnić
następujące Stany RODZICA:

RODZIC OPIEKUŃCZY

RODZIC KARZĄCY

RODZIC KRYTYKUJĄCY

RODZIC OKRUTNY, WEWNĘTRZNY KRYTYK -

szczególna forma RODZICA,

który często używa zdań typu: „żal na ciebie patrzeć”, „jesteś kompletnie do
niczego”, „nigdy ci się nic nie udaje” „to twoja wina” etc.
W przekazach niewerbalnych RODZIC marszczy brwi, wskazuje palcem, kręci
głową, trzyma ręce na biodrach, wzdycha, głaszcze po głowie, zakłada nogę
na nogę, przytula, kołysze, krzyżuje ręce itp.

Źródło: Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

JA Dorosły -

stan, który przetwarza informacje z trzech źródeł:

DZIECKA, RODZICA i tych, które już sam zebrał i przeanalizował. Możemy
stwierdzić, że w DOROSŁYM powstaje myślowa koncepcja życia oparta na
zgromadzonych i przetworzonych danych

Dzięki DOROSŁEMU mały człowiek zaczyna dostrzegać różnice pomiędzy tym,
czego go nauczono w życiu (RODZIC), tym, co sam odczuł, pragnął lub
wyobraził sobie (DZIECKO), a tym, co sobie sam na ten temat przemyślał
(DOROSŁY).

DOROSŁY analizuje sytuacje, ocenia rzeczywistość i podejmuje decyzje

Komunikaty werbalne :

po co?, dlaczego?, kto?, kiedy? w jaki sposób? Określa

prawdopodobieństwo: „myślę, że... „ „należy sądzić...” Po przeanalizowaniu
danych mówi: „rozumiem, że...”, „o ile cię dobrze zrozumiałem”, „sądzisz...
„ „moja decyzja jest taka... „ „zróbmy to w ten sposób”.

Komunikując się niewerbalnie

DOROSŁY przechyla głowę; nachyla się do

rozmówcy słuchając go; jego twarz wyraża to, co czuje i mówi. Ruchy twarzy,
oczu, ciała, mrugnięcia, są utożsamiane z funkcjonowaniem w danej chwili
DOROSŁEGO.

Źródło: Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

Analiza działań i komunikatów

między ludźmi

Rodzaje transakcji:

Transakcja równoległa (komplementarna) –
reakcja jest właściwa i oczekiwana i następuje
zgodnie z naturalnym porządkiem zdrowych
stosunków międzyludzkich

transakcje równoległe zazwyczaj;

• dostarczają ludziom najwięcej aprobaty
• potwierdzają poczucie swojej wartości
• nie doprowadzają do konfliktów
• nie zaburzają procesu komunikacji

Źródło: Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

Transakcja
równoległa

Transakcja równoległa

Źródło: Katarzyna Koszewska , Analiza transakcyjna w pracy wychowawcy

Poradnik wychowawcy, str.1-23, Sierpień 2001

2.Transakcja skrzyżowana – reakcja

nieadekwatna do sytuacji.

Powoduje:

•

przerwanie rozmowy,

•

wywołuje sytuacje konfliktowe,

•

dominującym uczuciem jest niepokój, złość,
doświadczanie napięcia

•

wyczuwalna jest negatywna ocena ze strony
rozmówcy

3.Transakcja ukryta – angażuje więcej niż dwa

stany ego; stanowi podstawę gier

4.Transakcja kątowa – angażuje trzy stany ego

Źródło: Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

Transakcja
skrzyżowana

Transakcja skrzyżowana

Źródło: Katarzyna Koszewska , Analiza transakcyjna w pracy wychowawcy
Poradnik wychowawcy, str.1-23, Sierpień 2001

Cztery układy odnoszenia sie do siebie

i innych ludzi

1. Ja nie jestem „w porządku”, ty jesteś

„w porządku”.

Człowiek w tym układzie czuje sie na łasce

innych.

Bardzo

potrzebuje

wsparcia,

akceptacji  i  uznania.  Ma  nadzieje,  że  inni,
którzy  „  są  w  porządku”,  dadzą  mu  to
wsparcie  i  akceptacje  i  martwi  sie,  co  ma
robić, aby to uzyskać. Okazuje innym, że nie
uznaje  swojej  wartości  i  potrzebuje  od  nich
akceptacji i wsparcia.

Źródło: Johnson D. W, Podaj dłoń, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 1992

2. Ja nie jestem „w porządku”, ty nie

jesteś „w porządku”.

W tym układzie nie ma źródła akceptacji i

wsparcia  ani  w  sobie  samym,  ani  w
innych.  Osoby  w  tym  układzie  porzucają
nadzieje na szczęście i mogą sie wycofać
ze  wszystkich  związków.  Nawet  jeśli  inni
próbują im udzielić wsparcia i akceptacji,
osoba w tej pozycji odpycha ich, bo „nie
są  w  porządku”.  Okazuje  innym,  e  nie
uznaje ani swojej, ani ich wartości.

Źródło: Johnson D. W, Podaj dłoń, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 1992

3. Ja jestem „w porządku”, ty nie

jesteś „w porządku”.

Człowiek w tym układzie odrzuca wsparcie

i  akceptacje  innych,  ale  znajduje  je  w
sobie.  Czuje,  e  najlepiej  by  mu  było,
gdyby  inni  zostawili  go  w  spokoju.  jest
bardzo  niezależny  i  nie  chce  mieć  do
czynienia  z  innymi.  Odrzuca  poparcie  i
akceptacje  innych,  bo  oni  „nie  są  w
porządku”.  Okazuje  innym,  e  sam  jest
wspaniały, ale oni nie.

Źródło: Johnson D. W, Podaj dłoń, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 1992

4. Ja jestem „w porządku”, ty jesteś „w

porządku”

W tym układzie człowiek uznaje swoja

wartość, a także wartość innych ludzi.
Akceptuje

sam

siebie

przyjmuje

akceptacje innych. Potrafi dawać i odbierać
akceptacje.  Pozwała  sobie  na  zawieranie
znaczących  związków.  Okazuje  innym,  że
docenia swoje i ich silne strony. Do takiego
układu  każdy  powinien  dążyć,  ten  układ
umożliwia  rozwój  bliskich,  znaczących
związków z ludźmi.

Źródło: Johnson D. W, Podaj dłoń, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 1992

Gra — to seria transakcji z ukrytą

motywacją oraz wyłączeniem stanu JA
DOROSŁY. Celem gry jest potwierdzenie
swego

skryptu

życiowego

oraz

uzyskanie wsparcia.

Celem gry jest między innymi zdobycie

określonych „głasków”- akceptacji.

Źródło: Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

Przykład gry psychologicznej

Gra „Tak, ale...” (reprezentuje transakcję ukrytą)

rozpoczyna się w momencie, kiedy jeden z jej uczestników
(uczeń) przedstawia problem pozornie oczekując rad od
swojego rozmówcy.

Gdy jeden z graczy (nauczyciel) zaczyna pomagać,

przedstawiając wiele sposobów zaradzenia kłopotom,
inicjujący grę odrzuca wszystkie rady znajdując powody,
dla których nie mogą być one przyjęte.

Stan Ja DZIECKO ucznia kieruje komunikaty do stanu

Ja RODZICA nauczyciela (Mam problem, zaproponuj jakieś
rozwiązanie, ale i tak Ci się nie uda).

Sprawą podstawową jest rozpoznanie, czy w

rozmowie, którą prowadzimy, toczy się gra.

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

Używanie DOROSŁEGO w różnych

sytuacjach wychowawczych

• Stan Ja DOROSŁY pozwala nauczycielowi

analizować rzeczywistość, związany jest
nie

rozerwalnie

wiedzą

doświadczeniem.

Emocje

są

wskaźnikiem przeżywanych trudności,
poddane analizie i refleksji pomagają w
kontakcie

wychowankiem.

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

Każdy, kto chce się jej podjąć powinien:

•nauczyć się rozpoznawać swoje DZIECKO, jego słabości,

lęki, sposób okazywania tych emocji

•nauczyć się rozpoznawać swojego RODZICA, jego

upomnienia, nakazy, uprzedzenia i to, w jaki sposób je
uzewnętrznia

• nauczyć się rozpoznawać DZIECKO w innych, udzielać mu

„głasków”, otaczać opieką, doceniać twórczą ekspresję,
jak również jego poczucie, że nie jest OK.

•dawać czas DOROSŁEMU na przetworzenie informacji z

innych stanów osobowości

•nie zajmować się sprawą, jeżeli uważa, że nie jest

wystarczająco kompetentny

•wypracować sobie system wartości

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

Znajomość analizy transakcyjnej może sprzyjać:

• wzmacnianiu u wychowawcy tych cech osobistych, które

sprzyjają rozwojowi wychowanka

• tworzeniu warunków wspomagających proces wychowania

• nabywaniu umiejętności skutecznego komunikowania,

niezbędnych w sytuacji prowadzenia przez uczniów gier

psychologicznych

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

Sytuacja konfliktowa między nauczycielem

a uczniem

w ujęciu analizy transakcyjnej

Sytuacja konfliktowa to taka, w której

stoją naprzeciw siebie sprzeczne, często
wręcz

wykluczające

się

wzajemnie

potrzeby, interesy, uczucia i działania
dwóch lub większej liczby osób.

Transakcje

skrzyżowane

są

główną

przyczyną

powstawania

sytuacji

konfliktowych.

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

Istnieją trzy możliwości reakcji nauczyciela na sytuację konfliktową (ze

stanu: Rodzica, Dziecka i Dorosłego)

1. Reagując ze stanu Rodzica

Krytycznego nauczyciel przede
wszystkim żąda natychmiastowej
zmiany zachowania ucznia. Może on
m.in.:

• wydać polecenie lub rozkaz ,
• grozić, oceniać, osądzać ,
• ośmieszać, obrzucać wyzwiskami

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

• Komunikaty te, jeśli uruchomią u

wychowanka

stan

Dziecka

Przystosowanego

(bierna

uległość),

stan Dziecka Twórczego lub stan
Dziecka Naturalnego (opór - transakcja
skrzyżowana).

Transakcja

charakter jawny lub ukryty.

Nauczyciel - strona dominująca i

pozornie

wygrywająca.

Dąży

zaspokojenia tylko własnych potrzeb.

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

Reagując

stanu

Dziecka

Przystosowanego nauczyciel udaje,
że nie dostrzega zaistniałego problemu
dając tym samym przyzwolenie na
kolejne podobne zachowanie.

Stroną odnoszącą „zwycięstwo” jest

uczeń, którego zachowanie nastawione
jest głównie na realizację własnych
potrzeb i obronę własnych praw.

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

Trzecia

możliwość

zachowania

nauczyciela

pochodzi

stanu

Dorosłego

pozwala

uniknąć

negatywnego  oddziaływania  na  ucznia,
z  drugiej  zaspokoić  własne  potrzeby.
Reakcja  nauczyciela  opiera  się  na
ujawnieniu własnych uczuć.

Jedynie konflikt, w którym reakcje

stron odbywają się na poziomie
Dorosły-Dorosły, może zostać w
sposób konstruktywny rozwiązany.

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

Powyższy materiał został opracowany przez Zespół Pedagogów CEN UWr

na podstawie literatury:

1. Chaber A., Sytuacja konfliktowa między

nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy
transakcyjnej, Częstochowa 1997

2. Berne E. , W co grają ludzie. Psychologia

stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

3. Koszewska K. ,Analiza transakcyjna w

pracy wychowawcy, w: Poradniku
wychowawcy Warszawa 2000,

4. Johnson D. W, Podaj dłoń, Instytut

Psychologii Zdrowia, Warszawa 1992

Document Outline