Wykład 12

Relacja nauczyciel – uczeń

w szkole

(w świetle analizy

transakcyjnej)

Wychowanie dzieje się w określonej relacji międzyludzkiej

• Zdolność nawiązywania autentycznych kontaktów z

drugim człowiekiem jest zależna od:

• dotychczasowych doświadczeń, zwłaszcza

wczesnodziecięcych, rodzinnych,

• posiadanego poczucia własnej wartości, poziomu

refleksji, wewnętrznego niepokoju,

• wiedzy psychologicznej; również tej, która pozwala

poddać analizie komunikaty między ludźmi, subtelne
relacje i pozwala stwierdzić, co sprzyja powstawaniu
kontaktów satysfakcjonujących obie strony.

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

Koncepcja osobowości Ericka Berne’a

• Założenia:
• wewnętrzna natura człowieka oraz jego

potencjał umysłowy, jest dobra

• potrzeba kontaktu społecznego jest

fundamentalnym ludzkim dążeniem

• wpływy środowiska społecznego

sprawiają, że wewnętrzna natura
rozwija się w dobrym albo złym kierunku

Źródło: Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

• Jednostką stosunków społecznych jest

transakcja

• Człowiek wchodzi w relacje z innymi ludźmi i

wysyła bodźce transakcyjne. Jeżeli druga
osoba odpowie lub zrobi coś, co w jakikolwiek
inny sposób odnosiło by się do wysłanego
bodźca — mamy do czynienia z reakcją
transakcyjną. 

• ANALIZA TRANSAKCYJNA - metoda badania

transakcji oraz ustalania, która część złożonej
natury ludzkiej w danym momencie dochodzi
do głosu.

Źródło: Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

Poziomy analizy transakcyjnej:

• analiza osobowości
• analiza działań i komunikatów między

ludźmi

• analiza transakcji zakończonych

korzyścią psychologiczną

• analiza skryptu

Źródło: Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

Analiza osobowości

Eric Berne wyróżnił i opisał trzy stany osobowości
 

Trzy stany JA

 

Rodzicielski stan ego

Dziecięcy stan ego

(JA Rodzic)

Dorosły stan ego

(JA Dziecko)

(JA Dorosły)

Źródło: Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

 

JA Dziecko

-

stan, w którym przeżywamy różnego rodzaju emocje

i popędy i działamy w sposób spontaniczny.
Ujawnia się on w dwóch formach: jako

DZIECKO NATURALNE

i jako

DZIECKO PRZYSTOSOWANE

 

U

DZIECKA

NATURALNEGO:

zbuntowanego,

twórczego,

obserwujemy takie reakcje jak: radość, złość, płacz, ciekawość
 
DZIECKO PRZYSTOSOWANE jest podporządkowane innemu stanowi
osobowości — RODZICOWI. Zachowuje się ono tak, jakby tego chciały
osoby znaczące w jego życiu wczesnodziecięcym, np. jest uległe, wycofuje
się, narzeka, nie szuka pomocy nawet wtedy, gdy wymaga tego sytuacja
— radzi sobie samo
 

Komunikaty werbalne

to: kocham, pragnę, moje lepsze, wszystko mi

jedno, nie dam już rady, poradzę sobie sama, nienawidzę cię itp.

Komunikaty niewerbalne

to: płacz, pokazywanie języka, wydymanie

policzków, zachwycanie się, skakanie do góry z radości, śmiech,
podnoszenie ręki z prośbą o głos, obgryzanie paznokci, dłubanie w nosie,
machanie nogą itp.

Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

Źródło:

JA Rodzic

- stan ukształtowany przez nasze wczesnodziecięce

doświadczenia w kontaktach z osobami ważnymi dla nas, (upomnienia,
zasady, reguły, przesądy).

 

- nigdy nie rób tego..., zawsze pamiętaj, abyś..., nie zapomnij...,
powinieneś..., należy..., których trzymamy się dużo dłużej niż są one
rzeczywiście przydatne w dalszym naszym życiu
 
- jak śmiesz..., to idiotyczne..., muszę skończyć z tym, raz na zawsze...,
skarbie, oczekuję..., które są wskazaniami, a nie uzasadnionymi sądami
DOROSŁEGO
 
W zależności od intensywności przekazywanych norm i zasad oraz siły
odwoływania się do sankcji (głównie poczucia winy) możemy wyróżnić
następujące Stany RODZICA:

ü

  

RODZIC OPIEKUŃCZY

ü

  

RODZIC KARZĄCY

ü

  

RODZIC KRYTYKUJĄCY

ü

  

RODZIC OKRUTNY, WEWNĘTRZNY KRYTYK -

szczególna forma RODZICA,

który często używa zdań typu: „żal na ciebie patrzeć”, „jesteś kompletnie do
niczego”, „nigdy ci się nic nie udaje” „to twoja wina” etc.
W przekazach niewerbalnych RODZIC marszczy brwi, wskazuje palcem, kręci
głową, trzyma ręce na biodrach, wzdycha, głaszcze po głowie, zakłada nogę
na nogę, przytula, kołysze, krzyżuje ręce itp.

Źródło: Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

JA Dorosły -

stan, który przetwarza informacje z trzech źródeł:

DZIECKA, RODZICA i tych, które już sam zebrał i przeanalizował. Możemy
stwierdzić, że w DOROSŁYM powstaje myślowa koncepcja życia oparta na
zgromadzonych i przetworzonych danych

 

Dzięki DOROSŁEMU mały człowiek zaczyna dostrzegać różnice pomiędzy tym,
czego go nauczono w życiu (RODZIC), tym, co sam odczuł, pragnął lub
wyobraził sobie (DZIECKO), a tym, co sobie sam na ten temat przemyślał
(DOROSŁY).
 
DOROSŁY analizuje sytuacje, ocenia rzeczywistość i podejmuje decyzje
 

Komunikaty werbalne :

po co?, dlaczego?, kto?, kiedy? w jaki sposób? Określa

prawdopodobieństwo: „myślę, że... „ „należy sądzić...” Po przeanalizowaniu
danych mówi: „rozumiem, że...”, „o ile cię dobrze zrozumiałem”, „sądzisz...
„ „moja decyzja jest taka... „ „zróbmy to w ten sposób”.
 

Komunikując się niewerbalnie

DOROSŁY przechyla głowę; nachyla się do

rozmówcy słuchając go; jego twarz wyraża to, co czuje i mówi. Ruchy twarzy,
oczu, ciała, mrugnięcia, są utożsamiane z funkcjonowaniem w danej chwili
DOROSŁEGO.
 
 

Źródło: Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

Analiza działań i komunikatów

między ludźmi

Rodzaje transakcji:

1.

Transakcja równoległa (komplementarna) –
reakcja jest właściwa i oczekiwana i następuje
zgodnie z naturalnym porządkiem zdrowych
stosunków międzyludzkich

transakcje równoległe zazwyczaj;

• dostarczają ludziom najwięcej aprobaty
• potwierdzają poczucie swojej wartości
• nie doprowadzają do konfliktów
• nie zaburzają procesu komunikacji

Źródło: Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

R

D

Dz

R

D

Dz

Transakcja
równoległa

Transakcja równoległa

Źródło: Katarzyna Koszewska , Analiza transakcyjna w pracy wychowawcy

Poradnik wychowawcy, str.1-23, Sierpień 2001

2.Transakcja skrzyżowana – reakcja

nieadekwatna do sytuacji.

Powoduje:

•

przerwanie rozmowy,

•

wywołuje sytuacje konfliktowe,

•

dominującym uczuciem jest niepokój, złość,
doświadczanie napięcia

•

wyczuwalna jest negatywna ocena ze strony
rozmówcy

3.Transakcja ukryta – angażuje więcej niż dwa

stany ego; stanowi podstawę gier

4.Transakcja kątowa – angażuje trzy stany ego

Źródło:  Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

R

D

Dz

R

D

Dz

 
 
Transakcja
skrzyżowana

 

Transakcja skrzyżowana

Źródło: Katarzyna Koszewska , Analiza transakcyjna w pracy wychowawcy
Poradnik wychowawcy, str.1-23, Sierpień 2001

Cztery układy odnoszenia sie do siebie

i innych ludzi

1. Ja nie jestem „w porządku”, ty jesteś

„w porządku”.

Człowiek w tym układzie czuje sie na łasce

innych.

Bardzo

potrzebuje

wsparcia,

akceptacji i uznania. Ma nadzieje, że inni,
którzy „ są w porządku”, dadzą mu to
wsparcie i akceptacje i martwi sie, co ma
robić, aby to uzyskać. Okazuje innym, że nie
uznaje swojej wartości i potrzebuje od nich
akceptacji i wsparcia.

Źródło: Johnson D. W, Podaj dłoń, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 1992

2. Ja nie jestem „w porządku”, ty nie

jesteś „w porządku”.

W tym układzie nie ma źródła akceptacji i

wsparcia ani w sobie samym, ani w
innych. Osoby w tym układzie porzucają
nadzieje na szczęście i mogą sie wycofać
ze wszystkich związków. Nawet jeśli inni
próbują im udzielić wsparcia i akceptacji,
osoba w tej pozycji odpycha ich, bo „nie
są w porządku”. Okazuje innym, e nie
uznaje ani swojej, ani ich wartości.

Źródło: Johnson D. W, Podaj dłoń, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 1992

3. Ja jestem „w porządku”, ty nie

jesteś „w porządku”.

Człowiek w tym układzie odrzuca wsparcie

i akceptacje innych, ale znajduje je w
sobie. Czuje, e najlepiej by mu było,
gdyby inni zostawili go w spokoju. jest
bardzo niezależny i nie chce mieć do
czynienia z innymi. Odrzuca poparcie i
akceptacje innych, bo oni „nie są w
porządku”. Okazuje innym, e sam jest
wspaniały, ale oni nie.

Źródło: Johnson D. W, Podaj dłoń, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 1992

4. Ja jestem „w porządku”, ty jesteś „w

porządku”

W tym układzie człowiek uznaje swoja

wartość, a także wartość innych ludzi.
Akceptuje

sam

siebie

i

przyjmuje

akceptacje innych. Potrafi dawać i odbierać
akceptacje. Pozwała sobie na zawieranie
znaczących związków. Okazuje innym, że
docenia swoje i ich silne strony. Do takiego
układu każdy powinien dążyć, ten układ
umożliwia rozwój bliskich, znaczących
związków z ludźmi.

Źródło: Johnson D. W, Podaj dłoń, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 1992

Gra — to seria transakcji z ukrytą

motywacją oraz wyłączeniem stanu JA
DOROSŁY. Celem gry jest potwierdzenie
swego

skryptu

życiowego

oraz

uzyskanie wsparcia.

Celem gry jest między innymi zdobycie

określonych „głasków”- akceptacji.

 

Źródło: Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

Przykład gry psychologicznej

Gra „Tak, ale...” (reprezentuje transakcję ukrytą)

rozpoczyna się w momencie, kiedy jeden z jej uczestników
(uczeń) przedstawia problem pozornie oczekując rad od
swojego rozmówcy.

Gdy jeden z graczy (nauczyciel) zaczyna pomagać,

przedstawiając wiele sposobów zaradzenia kłopotom,
inicjujący grę odrzuca wszystkie rady znajdując powody,
dla których nie mogą być one przyjęte.

Stan Ja DZIECKO ucznia kieruje komunikaty do stanu

Ja RODZICA nauczyciela (Mam problem, zaproponuj jakieś
rozwiązanie, ale i tak Ci się nie uda).

  

 

 

Sprawą podstawową jest rozpoznanie, czy w

rozmowie, którą prowadzimy, toczy się gra.

 

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

Używanie DOROSŁEGO w różnych

sytuacjach wychowawczych

• Stan Ja DOROSŁY pozwala nauczycielowi

analizować rzeczywistość, związany jest
nie

rozerwalnie

z

wiedzą

i

doświadczeniem.

Emocje

są

wskaźnikiem przeżywanych trudności,
poddane analizie i refleksji pomagają w
kontakcie

z

wychowankiem.

 

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

Każdy, kto chce się jej podjąć powinien:

•nauczyć się rozpoznawać swoje DZIECKO, jego słabości,

lęki, sposób okazywania tych emocji

•nauczyć się rozpoznawać swojego RODZICA, jego

upomnienia, nakazy, uprzedzenia i to, w jaki sposób je
uzewnętrznia

• nauczyć się rozpoznawać DZIECKO w innych, udzielać mu

„głasków”, otaczać opieką, doceniać twórczą ekspresję,
jak również jego poczucie, że nie jest OK.

•dawać czas DOROSŁEMU na przetworzenie informacji z

innych stanów osobowości

•nie zajmować się sprawą, jeżeli uważa, że nie jest

wystarczająco kompetentny

•wypracować sobie system wartości

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

Znajomość analizy transakcyjnej może sprzyjać:

• wzmacnianiu u wychowawcy tych cech osobistych, które

sprzyjają rozwojowi wychowanka

• tworzeniu warunków wspomagających proces wychowania

• nabywaniu umiejętności skutecznego komunikowania,

niezbędnych w sytuacji prowadzenia przez uczniów gier

psychologicznych

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

Sytuacja konfliktowa między nauczycielem

a uczniem

w ujęciu analizy transakcyjnej

Sytuacja konfliktowa to taka, w której

stoją naprzeciw siebie sprzeczne, często
wręcz

wykluczające

się

wzajemnie

potrzeby, interesy, uczucia i działania
dwóch lub większej liczby osób.

Transakcje

skrzyżowane

są

główną

przyczyną

powstawania

sytuacji

konfliktowych.

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

Istnieją trzy możliwości reakcji nauczyciela na sytuację konfliktową (ze

stanu: Rodzica, Dziecka i Dorosłego)

1. Reagując ze stanu Rodzica

Krytycznego nauczyciel przede
wszystkim żąda natychmiastowej
zmiany zachowania ucznia. Może on
m.in.:

• wydać polecenie lub rozkaz ,
• grozić, oceniać, osądzać ,
• ośmieszać, obrzucać wyzwiskami

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

• Komunikaty te, jeśli uruchomią u

wychowanka

stan

Dziecka

Przystosowanego

(bierna

uległość),

stan Dziecka Twórczego lub stan
Dziecka Naturalnego (opór - transakcja
skrzyżowana).

Transakcja

ta

ma

charakter jawny lub ukryty.

Nauczyciel - strona dominująca i

pozornie

wygrywająca.

Dąży

do

zaspokojenia tylko własnych potrzeb.

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

2.

Reagując

ze

stanu

Dziecka

Przystosowanego nauczyciel udaje,
że nie dostrzega zaistniałego problemu
dając tym samym przyzwolenie na
kolejne podobne zachowanie.

Stroną odnoszącą „zwycięstwo” jest

uczeń, którego zachowanie nastawione
jest głównie na realizację własnych
potrzeb i obronę własnych praw.

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

3.

Trzecia

możliwość

zachowania

nauczyciela

pochodzi

ze

stanu

Dorosłego

-

pozwala

uniknąć

negatywnego oddziaływania na ucznia,
z drugiej zaspokoić własne potrzeby.
Reakcja nauczyciela opiera się na
ujawnieniu własnych uczuć.

Jedynie konflikt, w którym reakcje

stron odbywają się na poziomie
Dorosły-Dorosły, może zostać w
sposób konstruktywny rozwiązany.

Źródło: Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

Powyższy materiał został opracowany przez Zespół Pedagogów CEN UWr

na podstawie literatury:

1. Chaber A., Sytuacja konfliktowa między

nauczycielem a uczniem w ujęciu analizy
transakcyjnej, Częstochowa 1997

2. Berne E. , W co grają ludzie. Psychologia

stosunków międzyludzkich, Warszawa 1997

3. Koszewska K. ,Analiza transakcyjna w

pracy wychowawcy, w: Poradniku
wychowawcy Warszawa 2000,

4. Johnson D. W, Podaj dłoń, Instytut

Psychologii Zdrowia, Warszawa 1992