WPROWADZENIE DO

PRAWA KOŚCIELNEGO

I WYZNANIOWEGO (II)

Z dziejów prawa kanonicznego.

Wpływ prawa kanonicznego na prawo

państwowe.

Z dziejów prawa kanonicznego



Siedem okresów w dziejach prawa
kanonicznego

1)

Do Dekretu Gracjana (ok. 1140 r.)

2)

Od Dekretu Gracjana do Liber Extra Grzegorza IX

3)

Od promulgacji Dekretałów Grzegorza IX (Liber
Extra) 1234 do roku 1348

4)

Od 1348 r. do Soboru Trydenckiego (1563)

5)

Od Soboru Trydenckiego do Rewolucji Francuskiej

6)

Od Rewolucji Francuskiej do promulgacji CIC w
1917 r.

7)

1917 – dziś

Okres pierwszy: do ok. 1140 r.



Początkowo brak systematycznych opracowań
prawa kanonicznego



Rozwój Kościołów lokalnych i wynikające stąd
problemy, relacje zawarte w kanonicznych
pismach Nowego Testamentu (Dzieje, Listy)
informujące o problemach pierwszych gmin



Powszechny charakter Kościoła, powszechny
charakter prawa kanonicznego



Chrześcijański dualizm Kościoła i prawa, III w. z
kancelarii cesarskiej pojęcie lex Christiana



Rozwój jednolitego prawa a rozwój jednolitej
doktryny



Prawo jako część teologii praktycznej



Kon. I w. rozwój działalności kompilatorskiej – pierwsze
to kolekcje pseudo-apostolskie, przykładowo Doctrina
Duodecim Apostolorum, Didache (I-II w.) – normy
moralne, przepisy liturgiczno-sakramentalne, zasady
dotyczące hierarchii – zob. pojęcie kanon



Partykularyzm regionalno-narodowy; sprzężenie z
upadkiem Rzymu, osłabienie hierarchii kościelnej,
wyjątkiem aktywność w Rzymie w VI w. – Collectio
Dionisiana



VII w. odrodzenie prawa kościelnego w Hiszpanii –
powstanie na synodzie w Toledo 633 r. Collectio Hispana,
stosowanego przez hierarchię hiszpańską, zatwierdzone
jako oficjalny zbiór prawa partykularnego w XII w. przez
Aleksandra III, później przez Innocentego III



Etymologiae Izydora z Sewilli – rozwój kultury prawnej



Izydor z Sewilli, Etymologie



Dziesięć własności, jakie łącznie musi posiadać
norma ustanowiona przez władcę, by mogła
uchodzić za prawo:



1. Przyporządkowanie prawa do realizacji dobra godziwego



2. Sprawiedliwość prawa



3. Możliwość wykonania przez człowieka normy prawnej



4. Zgodność prawa z naturą człowieka



5. Zgodność z obyczajem ojczyzny, w której ustanowiono
prawo



6. Adekwatność do miejsca i czasu



7. Konieczność jego ustanowienia



8. Jasność



9. Pożyteczność



10. Przyporządkowanie prawa dobru wspólnemu, a nie
partykularnemu interesowi



Rozwój Kościoła na Wyspach Brytykjskich



Kultura iroszkocka, reguła św. Kolumbana, elementy normatywne
w kulturze mnichów iroszkockich i ich promieniowanie na kulturę
wczesnośredniowiecznej Europy



Penitencjały – Libri paenitentiales



Collectio Hibernensis – próba stworzenia traktatu kanoniczno-
moralnego (ok. 700)



epoka karolińska – reforma zaczynająca się od dyscypliny kleru,
prowadzi to do kodyfikowania reguł zachowania kleru,
porządkowania kompetencji hierarchów kościelnych, jednocześnie
następuje proces podporządkowania władzy królewskiej biskupów,
niezmiennie niewielka rola papieży w Kościele



Od 742 seria reformatorskich synodów w państwie formalnie
jeszcze merowińskim, od 751 już karolińskim



Przykładowa kodyfikacja: kolekcja Dionysio-Hadriana; ścisłe
powiązanie hierarchii z państwem uniemożliwiło reformę i rozwój
autonomicznego prawa kanoniczego

Przygotowania do reformy w Kościele od IX w. –

zbieranie w klasztorach i biskupstwach informacji o
zwyczajach prawnych i normach skodyfikowanych

Tak powstają Decretales pseudo-Isidorianae
Rola reformy klasztornej, ośrodki w Cluny, Gorze,

Brogne

Luminarze reformy:

a)

biskup Wormacji Burchard i jego Dekret

b)

Piotr Damiani i teoria dwóch mieczy

c)

Dictatus papae

d)

Panormia Iwon z Chartres (w bibliotece katedralnej
na Wawelu)

e)

Nieformalne zbiory prawa zawierające sprzeczne
przepisy gromadzą materiał, który w XII w. zostanie
opracowany i pozbawiony sprzeczności

Okres II: ok. 1140-1234



Gracjan, kameduła z Boloniii, przy pomocy
współbraci Condordantia discordantium
canonum



W momencie powstania zbiór nieoficjalny



Brak jednoznacznej systematyki zbioru,
przewodnia metoda dialektyczna



komentatorzy Dekretu – dekretyści,
dekretystyka jako przedmiot refleksji
naukowej



jako glossa ordinaria komentarz Jana
Semeki „Teutońskiego” (+1264)



Konieczność uzupełniania zbioru
nowymi rozwiązaniami – dekretałami
papieży



Dekretalistyka; pierwsze zbiory
nieoficjalne Compiliatio III Antiqua 1210
– dekretały Innocentego III,
sporządzona z nakazu papieża ale nie
została autoryzowana przez papieża



Rola precedensowa dekretałów,
również źródło do poznania prawa
świeckiego zwyczajowego w państwach
– adresatach dekretałów: badania
Adama Vetulaniego

Okres III: 1234-1348



1234 promulgacja Liber extra = Dekretały
Grzegorza IX przygotowane przez Rajmunda z
Penaforte



Kodyfikacja uniwersalna, wyłączna, autentyczna
– promulgacja w szkołach prawa w Salamance,
Paryżu i Bolonii



Dążenie do abstrakcji i ogólności



1298 Liber Sextus Bonifacego VIII



1317 Clementinae



1325 Ekstrawaganty Jana XXII



Rozwój dekretalistyki – najwybitniejszy Bernard z
Parmy

Okres IV: 1348-1563



Niewola awiniońska, schizma, spory XV w.,
upadek moralny papiestwa na progu
Odrodzenia



Rozwój komentatorstwa, drobiazgowość –
paralelizm ze scholastyczną filozofią,
potrzeba nowego paradygmatu
uprawiania nauki



Traktaty, wybitne autorstwa Franciszka
Zabarelli +1417



Kon. XV w. ekstrawaganty wspólne
(extravagantes communes)

Okres V: 1563-1789



Pius VI zakazał komentarzy do ustaw soborowych –
podobieństwo z poleceniem Justyniana I



Źródłem prawa kanonicznego konkordaty



1582 uformowanie Corpus Iuris Canonici



Jako nieoficjalne powstają po 1582 bullaria



Niesprzyjający klimat uprawiania nauki prawa
kanonicznego we Francji (gallikanizm), w krajach
germańskich ogranicza ją rozwój monarchii
absolutnych



Rozwój kanonistyki w Hiszpanii – Franciszek Suarez



Powstaje szkoła publicznego prawa kościelnego

Okres VI: 1789-1917



Sekularyzacja państw



Uzależnienie Kościoła od gallikanizmu,
józefinizmu, episkopalizmu



Ożywienie prawa – encykliki Piusa IX z
poł. XIX w., Aeterni patris 1879, plan
oczyszczenia prawa z gallikanizmu:
sobór watykański I 1869-1870



Przywracanie katedr prawa
kanonicznego na Uniwersytetach



0d 1904 Acta Sanctae Sedis

Okres VII: 1917-dziś



1904 komisja do opracowania kodeksu



Benedykt XV promulgacja 1917 27 V w zesłanie
Ducha Świętego



Przewodniczący komisji kardynalskiej Pietro Gasparii



Cechy kodeksu: jedyny, autentyczny, wyłączny,
stały, uniwersalny



Komisja wydająca responsa w zakresie interpretacji
od 15 IX 1917 r.; publikowane w AAS mają walor
prawny



25 I 1983 promulgacja Sacrae disciplinae leges , od
1984 Komisja autentycznej interpretacji,
przekształcenie w Papieską Radę ds. Interpretacji
Tekstów Prawnych

Wpływ prawa kanonicznego na
prawo świeckie, współistnienie
obu systemów w dziejach
Polski



Istota zagadnienia: wpływ norm
systemu prawnego Kościoła
katolickiego na prawo państwowe

a nie oddziaływanie Kościoła jako

fenomenu społecznego
wymagającego regulacji prawnej w
prawie państwowym

Proces

1)

Właściwość rzeczowa sądów kościelnych
(ostatecznie 1543 r.): nieprawe
pochodzenie dzieci, przestępstwo violentia
manuum, testamenty przygotowane przed
notariuszem publicznym czyli urzędnikiem
kościelnym, spory w zakresie doktryny (w
tym bluźnierstwa i herezje, apostazje)

2)

Zniesienie ordaliów w 1215 r.

3)

Proces rzymsko-kanoniczny a proces miejski

4)

Wykonywanie kar kościelnych przez ramię
monarsze do 1543 r.

Prawo karne

1)

Wpływ na rozwój podmiotowej strony przestępstwa

Beda Czcigodny, Penitencjał
„Nie wszystkich ważyć należy na tej samej wadze, choćby i w

tym samym pogrzeszyli, lecz odróżniać każdego z nich, czy
bogaty jest czy biedny; wolny czy poddany; dziecko,
chłopiec, młodzieniec, młody czy starzec; głupi czy
inteligentny; laik czy kleryk, mnich, biskup, prezbiter,
diakon, poddiakon; wyświęcony czy niewyświęcony; żonaty
czy nieżonaty; pielgrzym, dziewica czy mniszka; słaby,
chory czy zdrowy. Pod uwagę brać należy charakter
grzechu; a także charakter człowieka: czy powściągliwy jest
czy pożądliwy, czy zgrzeszył z premedytacją czy przez
przypadek, czy publicznie czy w ukryciu; w jakiej mierze
szczerze, a w jakiej z konieczności okazuje skruchę; a także
gdzie i kiedy [zgrzeszył]”

2) Pax Dei, truega Dei, asylus Dei
3) Edykt wieluński 1424 – herezja to crimen laesae

maiestatis

4) Bluźnierstwo i apostazja karane w prawie państwowym
5) Rozumienie przestępstwa jako grzechu:

„Na co nie pomniąc pomieniony Sceleratus Grzegorz

Głowka, ale więcey na przykazanie Boskie, ważył się z
inszemi bezbożnemi spolnikami swemi nocnym
sposobem y rozboyniczym nachodzic y wykradać. A
nadto niedawnego czasu Człowieka na Czasławskim
lesie okrutnie zabić, y pieniądze od niego zabrać.
Przeto za takowe zbrodnie, złodziejstwa y rozbijania,
tenże Sąd instante eodem instigatore (mediante
sententia sua) według Artykułu Prawa Maydeburskiego
Dekretem swoim osądził azeby był zywo
czwiertowany.” (1699, Księga sądowa miasta Dobczyc)

Prawo prywatne



Wpływ na rozwój i rozpowszechnienie
instytucji: wyderek, weksel na procent,
banki pobożne, zalecana ekstenuacja
przeciwko zastawowi antychretycznemu



Przesłanka herezji jako okoliczność
uniemożliwiająca dokonanie czynności
prawnych



Formularze dokumentów – stałe elementy
dewocyjne w arendze, aprekacji, sankcji



Prawo małżeńskie osobowe do XX w.
zdominowane przez prawo kanoniczne

Prawo publiczne, sakralizacji życia, wpływ na
formowanie kultury prawnej, nauka prawa



Pisemność traktatów międzynarodowych



Ordo Coronandi – ceremoniał koronacyjny
monarchów



Prymas interreksem w I Rzeczypospolitej



Nauczanie na uniwersytetach: wpływa
nauki prawa kanonicznego na kształtowanie
kultury prawnej



Kodyfikacja Kazimierza Wielkiego a synodyk
Jarosława: wzorce kodyfikacyjne w prawie

Podsumowanie – należy
zapamiętać

1)

Podział dziejów prawa kanonicznego na
siedem okresów

2)

Orientacja w wydarzeniach w ramach
wskazanego podziału

3)

Zawartość CIC, cechy charakterystyczne
poszczególnych pomników prawa

4)

Wpływ prawa kanonicznego na prawo
państwowe: proces, prawo karne, prawo
cywilne, prawo publiczne, kultura
prawna