1. DZIEJE PRAWA RZYMSKIEGO I JEGO ŹRÓDEŁ

1. POJĘCIE PRAWA

Naszemu terminowi prawo odpowiada w źródłach rzymskich łacińskie ius.

Ius występuje często z fas, ale rozgraniczenie treści obydwóch terminów nie zawsze jest łatwe, zwłaszcza w początkowym okresie rozwoju prawa rzymskiego. Ius precyzuje się z biegiem czasu jako sfera działania ludzkiego, dozwolonego i chronionego przez państwo, natomiast fas oznacza natomiast analogiczną sferę działania dozwoloną i osłaniana przez religię.

Wykroczenie poza sferę dozwolona przez ius nazywało się iniuria i uprawniało do zastosowania sankcji świeckich ( np. prymitywnego odwetu)

Wykroczenie poza sferę fas nazywało się nefas i ściągało na sprawcę gniew bogów, od którego uwolnić mogło złożenie ofiary ( piaculum).

POJĘCIE PRAWA

IUS FAS

(prawo ludzkie) (prawo boskie)

sfera dozwolona i chroniona przez państwo sfera działania dozwolona

i osłaniana przez religie

Próby definicyjne - brak wystarczającej definicji, rzymscy prawnicy byli bardzo ostrożni w trudnej sztuce definiowania. Przykładem charakteryzującym ich stanowiska jest przysłowie Jawolenusa : omnis definitio in iure civili peiculosa est; parum est enim, ut non subverti potest [ w prawie cywilnym wszelka definicja jest niebezpieczna, rzadko bowiem się zdarza, by nie można jej wywrócić].

Próbę definicji podjął wcześniejszy od Gaiusa prawnik - Celsus, próba ta spotkała się później z akceptacja Ulpiana i za jego pośrednictwem została utrwalona na początku Digestów justyniańskich w słowach:

Prawo jest sztuką tego, co dobre i słuszne[ Ius est ars boni et aequi ]

Definija Celsusa dotyka problemu wzajemnego stosunku norm moralnych i norma prawnych. Normy moralne to te, które opierają się na kryterium dobra i zła. Od norm prawnych różni je charakter sankcji. Za normami prawnymi stoi sankcja przymusu państwowego. W przypadku ich rozdźwięku można wskazać dwie podstawy:

• zasada Ulpiana dura lex sed lex - jest w tym haśle obrona zasady, że prawo zawsze jest prawem, nawet najbardziej drakońskie, naruszające zasady moralne.

• Prawo nie może w sposób jaskrawy sprzeciwiać się normom moralnym, tym elementarnym, powszechnie uznawanym. Musi istnieć w prawie pewien pierwiastek moralny, bez niego może nawet powstać moralny obowiązek nieposłuszeństwa wobec prawa.

Prawo rzymskie pozostaje w bardzo silnym związku z etyką.

2. PODZIAŁY PRAWA

Do najbardziej fundamentalnych i najtrwalszych w skutkach podziałów norm prawnych należy podział na prawo publiczne i prywatne.

Def.Ulpiana : „ PRAWEM PRYWATNYM JEST TO, KTÓRE DOTYCZY USTROJU PAŃSTWA RZYMSKIEGO, PRAWEM PRYWATNYM TO KTÓRE DOTYCZY KORZYŚCI JEDNOSTEK, SĄ BOWIEM PEWNE NORMY OGÓLNIE UŻYTECZNE, PEWNE PRYWATNE”

I U S

Ius publicum ius privatum

Prawem publicznym jest zespół norm regulujących Prawo prywatne natomiast reguluje stosunki między

organizacje państwa, dotychczasowych organów osobami, zwłaszcza w zakresie spraw majątkowych

państwowych, a także struktury organizacyjnej państwa. I rodzinnych.

Kryterium rozgraniczające obydwie sfery pojęciowe doszło do nas dopiero w sformułowaniu Ulpiana (II w.n.e.) w słynnej definicji przekazanej pod jego imieniem w Digestach:

„Publicum ius est quod ad startum rei Romanae spectat, privatum quod ad singulorum utilitatem : sunt enim quaedam publicae utilia, quaedam privatim” czyli

„Prawem publicznym jest to, które dotyczy ustroju państwa rzymskiego, prywatnym zaś to, które dotyczy korzyści jednostek : są bowiem niektóre normy ogólnie użyteczne, inne znów prywatnie”.

Kryterium rozróżniania stanowi zatem utilitas - KORZYŚĆ.

Ulpian w swej definicji przedstawia problem właściwego skojarzenia interesu jednostkowego z interesem całego społeczeństwa, wyrażając pogląd , że miedzy interesem jednostki a społeczeństwa zachodzi trudna do pogodzenia sprzeczność.

Prawo publiczne przynosiło korzyści społeczeństwu jako całości. Prawo publiczne nie może być zmienione umowami osób prywatnych ( przepisy bezwzględnie obowiązujące).

Wydzielenie natomiast prawa prywatnego jako osobistej sfery interesów jednostkowych przynosiło korzyści poszczególnym członkom klasy panującej, prawo prywatne więc służyło pośrednio zaspokojeniu interesów klasowych. W obrębie ius privatum znajdowała swoje podstawowe uregulowanie NIEWOLA. Prawo rzymskie rozwijało się przede wszystkim w części dotyczącej prawa prywatnego. Prawo prywatne podkreśla swój bardzo silny związek z własnością prywatną.

Konflikt między interesami jednostki i państwa rozstrzygano na podstawie utilitas publica - tj. na korzyść interesu publicznego.

3. SYSTEMY PRAWA RZYMSKIEGO

1. I U S C I V I L E

W starożytności obowiązywała zasada personalności albo osobowości prawa. Oznaczało to, że każdy obywatel bez względu na to gdzie się znajdował, musiał posługiwać się prawem civitas, do której należał.

Ius civile - zespół norm prawnych, obowiązujących w państwie rzymskim, którym mogli posługiwać się tylko obywatele państwa rzymskiego. Formowało się jako prawo zwyczajowe, rozwijało się poprzez ustawodawstwa i działalność jurysprudencji.

Obejmowało ono ius civile w znaczeniu węższym : ustawy, plebiscitia, uchwały senatu, konstytucje cesarskie i opinie jurysprudencji.

Tak pojęte ius civile przeciwstawiano ius gentum - prawo którym posługiwali się wszyscy ludzie.

Cechy :

• formalizm

• surowość

Nazywane tez „prawem Kwirytów” [ Ius Quiritium]

2. I U S G E N T U M

Część rzymskiego prawa prywatnego, obejmowało normy zgadzające się z przepisami prawnymi obcych ludów, stosowane do regulowania stosunków prywatno - prawnych pomiędzy obywatelami rzymskimi i cudzoziemcami. Ius gentum - czyli prawo którym posługiwali się wszyscy ludzie.

Było :

• prawem całkowicie świeckim

• daleko swobodniejszym co do formy

• w treści ograniczonym do sfery stosunków majątkowych i przeznaczonych do regulowania obrotu gospodarczego

• dostępnym nie tylko dla obywateli rzymskich ale i dl a Latynów i peregrynów

Ius gentum było w większym stopniu „prawem słusznym” ( ius aequum).

3. I U S H O N O R A R I U M

Było to prawo pochodzące z działalności prawotwórczej magistratury. W zespole norm pochodzących od wszystkich magistratur jurysdykcyjnych największą i najważniejszą częścią było ius praetorium, prawo pochodzące z działalności pretorów.

Prawo wprowadzone celem wspomagania uzupełnienia lub poprawiania prawa cywilnego dla publicznej użyteczności.

SYSTEMATYKA RZYMSKIEGO PRAWA PRYWATNEGO

• SYSTEMATYKA USTAWY XII TABLIC

Układ zasadzał się na łączeniu, nierzadko mechanicznym i luźnym, przepisów do siebie podobnych.

Ustawa XII Tablic - najstarszy zbiór prawa rzymskiego. Lex duodecim tabularum - zbiór przepisów prawa zwyczajowego, zbiór miał duże znaczenie dla rozwoju prawa - jego sporządzenie oznaczało przejście od prawa zwyczajowego, niepisanego do prawa stanowionego, pisanego( ius scriptum). Liwiusz określił ustawę jako źródło wszelkiego prawa publicznego i prywatnego.

Podział materiału prawnego w ustawie XII tablic:

Tablice I- III PROCES CYWILNY

Tablice IV-V PRAWO RODZINNE,SPADKOWE

Tablice VI-VII PRAWO MAJATKOWE

Tablice VIII-IX PRAWO KARNE

Tablica X PRAWO SAKRALNE

Tablice XI-XII PRZEPISY UZUPEŁNIAJĄCE

• SYSTEMATYKA INSTYTUCJI GAIUSA

Normy prawa rzymskiego można systematyzować w rozmaity sposób. Pierwsze próby w tym zakresie poczynili już prawnicy rzymscy okresu republikańskiego. Największe znaczenie w historii prawa odegrał podział prawa cywilnego przekazany w Institutiones Gaiusa- prawnika rzymskiego z II w n.e. Dzieło składa się z czterech ksiąg i oparte jest na specyficznej systematyce prawa. Obejmuje ona trzy materie:

• PERSONA ius quod ad personas pertinet (prawo dotyczące osób) - księga 1

• RES ius quod ad res partinet (prawo dotyczące rzeczy) - księga 2 i 3

• ACTIONES ius quod ad actiones pertinet (prawo dotyczące osób - prawo procesowe) -księga 4

Przyjęty następnie do Institutiones Justyniana system ten aż do XX wieku wywierał wpływ na rozmaite kodyfikacje prawa.

W XIX wieku w niemieckiej szkole pandektystów wykształcił się nowy system klasyfikacji norm prawa cywilnego, dotyczący jednak wyłącznie prawa materialnego. Pandektyści prawo to podzielili na 5 podstawowych działów :

1. część ogólną traktującą o podmiotach (prawo osobowe) i przedmiotach

2. prawo zobowiązań

3. prawo rzeczowe

4. prawo familijne

5. prawo spadkowe

• SYSTEMATYKA PANDEKTOWA

Wprowadzona prze pandektystów, którzy chcieli przystosować prawo rzymskie do współczesnych potrzeb ( schyłkowego feudalizmu i rodzącego się kapitalizmu). System pandektowy zastosował po raz pierwszy G. HUGO. System pandektowy jest rozwinięciem i udoskonaleniem dawnego systemu rzymskiego.

Do najważniejszych nowości należało:

• ograniczenie podziału do prawa prywatnego materialnego(pominięcie actiones)

• wydzielenie osobnej części ogólnej:

I CZĘŚĆ OGÓLNA

1. podmioty stosunków prawnych

2. ogólne pojęcie rzeczy

3. czynności prawne

II CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA :

1. prawo rodzinne

2. prawo rzeczowe

3. zobowiązania

4. prawo spadkowe

4. ŻRÓDŁA PRAWA RZYMSKIEGO

ŻRÓDŁA PRAWA

FONTES IURIS

FONTES IURIS ORIUNDI FONTES IURIS COGNOSCENDI

Źródła powstawania prawa Źródła poznania prawa

*leges - ustawy uchwalane na zgrom.ludowym A. ZRÓDŁA PRAWNICZE

*plebiscitia - ustawy podejmowane na zgrom.plebejuszy B. ŻRÓDŁA NIEPRAWNICZE

*senatus consulta - uchwały senatu czyli teksty literackie

*edicta magistratum - edykty urzedników jurysdyktycznych

*responsa prudentium - odpowiedzi uczonych jurystów

*constitutiones principum - ustawy cesarskie w okr.pryncypatu

*mos ( zwyczaj)

ŻRÓDŁA POWSTAWANIA PRAWA - to czynniki prawotwórcze tzn. te czynniki, które wyrażają wolę państwa poprzez ustanowienie lub potwierdzenie właściwych z jego punktu widzenia norm postępowania.

Czynniki prawotwórcze przechodziły głębokie zmiany wraz ze zmianami bazy społeczno-ekonomicznej i form ustrojowych państwa.

ŻRÓDŁA POZNANIA PRAWA - to efekty działania wspomnianych czynników prawotwórczych. Są to zatem zachowane do naszych czasów świadectwa działalności prawotwórczej.

Podział na prawnicze i nieprawnicze, lub też na: jurydyczne, literackie, epigraficzne, papirologiczne.

W historii źródeł prawa można wyróżnić okresy :

1. Prawa archaicznego - obejmujący epokę królewską (753r p.n.e. - 265r p.n.e.).W tym okresie źródłem prawa był zwyczaj, zwany przez Rzymian mos.

Mos maiorum (zwyczaj przodków) lub consuetudo. Z biegiem czasu nastąpiło przejmowanie zwyczaju przez prawo stanowione.

2. Prawa przedklasycznego - epoka republiki ( do 27e p.n.e. ).W tym okresie źródłami prawa były nadal zwyczaj oraz leges uchwalane na zgromadzeniach. Główną rolę w tworzeniu prawa prywatnego odegrali urzędnicy sprawujący jurysdykcję, to jest pretorzy oraz urzędnicy sprawujący jurysdykcję na targowiskach - edylowie kurulni, a także namiestnicy prowincji. Wydawali oni edykty.

3. Prawa klasycznego - czasy pryncypatu (do 284r n.e. ). W tym okresie pretorzy i edylowie nadal wydawali swe edykty, miejsce dotychczasowych źródeł prawa zajęły konstytucje (constitutiones) wydawane przez cesarzy oraz prawotwórcza działalność prawników rzymskich - jurysprudencja.

4. Prawa poklasycznego - czasy dominatu (do 565r n.e.). W tej epoce władza ustawodawcza koncentrowała się wyłącznie w ręku cesarza. Wydawał on konstytucje przede wszystkim w formie edyktów i reskryptów. Konstytucje zaczynają zwać się leges. W III w. n.e. powstały 2 prywatne zbiory konstytucji: Codex Gregorianus i Codex Hermogenianus.

5. PERIODYZACJA DZIEJÓW PRAWA RZYMSKIEGO

Etapy rozwoju prawa rzymskiego

Legendarna data założenia Rzymu 753r p.n.e. jest także datą początku prawa rzymskiego, ale jego rozwój nie kończy się z upadkiem państwa zachodniorzymskiego, lecz trwa nadal w części wschodniej. Rozwój prawa rzymskiego podzielony jest na części :

1. Okres prawa archaicznego (753r p.n.e. - połowa III w p.n.e.). W tym okresie prawo obywateli, quirites, zwane stąd prawem kwirytalnym, to przede wszystkim prawo zwyczajowe, zastępowane stopniowo ustawami oraz działalnością magistratur jurysdykcyjnych. Dzięki ustawie XII Tablic oraz działalności interpretacyjnej uczonych-prawników, zaczyna stopniowo wyłaniać się to, co nazywamy systemem prawa.

2. Okresu rozwoju i prawa klasycznego (do 235r n.e.). Prowadzone przez Rzymian zwycięskie wojny zaborcze spowodowały nagromadzenie dużych bogactw i napływ rzeszy niewolników. Dynamiczny rozwój produkcji , a co za tym idzie intensywna wymiana towarowa, także międzynarodowa powoduje pojawienie się nowej gałęzi prawa - ius gentium. Zmiana ustroju państwa przejście od republiki do pryncypatu spowodowało pojawienie się nowych czynników prawotwórczych (senat, cesarz, nauka prawa). Dlatego też nastąpił podział na podokresy : prawo przedklasyczne i prawo klasyczne. Dzięki wszystkim tym czynnikom prawotwórczym prawo rzymskie osiągnęło wtedy szczyt swojego rozwoju.

3. Okres schyłkowy - okres poklasyczny (do 565r n.e.). Ogólny upadek gospodarczy Rzymu pociągnął za sobą kryzys we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Kryzys ogarnął także prawo pochodzące z wielu źródeł. Prawo klasyczne staje się niezrozumiałe dla przeciętnych urzędników państwowych, występują tendencje do unifikacji całego prawa z jednej strony, oraz pospolitowania się prawa klasycznego z drugiej. Jedynym źródłem prawa były konstytucje cesarzy. Upadek twórczej jurysprudencji i pozostałych czynników prawotwórczych spowodował wzrost znaczenia i aktywności szkół prawniczych na wschodzie i na zachodzie. One przyczyniły się do ostatniego w dziejach prawodawstwa zrywu, jakim była działalność kodyfikacyjna Justyniana.

Granice tych okresów nie są i nie mogą być zupełnie ścisłe i wyraźne, prawo prywatne bowiem, mając tendencje konserwatywne rozwija się powoli.

6. CHARAKTERYSTYKA PRAWA OKRESU ARCHAICZNEGO

Okres prawa archaiczngeo od założenia Rzymu do połowy III wieku p.n.e. (od pierwszej wojny punickiej - rok 264 p.n.e.)

Do źródeł prwa w okresie archaicznym:

1) zwyczaj

2) leges reggae

3) Ustawa XII tablic

4) leges i plebiscita

2) leges regiae - ustawy królewskie, IUS PAPIRIANUM; miały to być normy ogłaszane przez kolejnych władców (zwłaszcza przez Romulusa i Numę), zebrane pod koniec królestwa przez najwyższego kapłana Papiriusa

4) ustawy (leges) - uchwalał je lud rzymski zgromadzony na COMITIA CURIATA (zgromadzeniach ludowych), obowiązywały wszystkich obywateli rzymskich,

tekst ustaw składał się z 3 części:

A) praescriptio - zawierała m.in. imię wnioskodawcy, datę zebrania komicjów na których poddano projekt głosowania)

B) rogatio (właściwa treść ustawy)

C) sanctio (postanowienie na wypadek naruszenia przepisów ustawy)

Dwie ustawy, uchwalone w różnych czasie, dotyczące tej samej kwestii mogły się uzupełniać, o ile nie były ze sobą sprzeczne; jeśli zaś tak było to przyjmowano zasadę: LEX POSTERIOR DEROGAT PRIORI (ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą)

Obowiązywało też LEX RETRO NON AGIT (ustawa nie działa wstecz * chyba że wyraźnie zastrzeżono, że dotyczą czynności zaistniałych w przeszłości) ! rozstrzygnięcie nastąpiło dopiero w konstytucjach cesarskich

4) plebiscitia - uchwały plebsu, od LEX HORTENSIA (287 r. p.n.e.) plebiscitia zostały zrównane z leges i zaczęły obowiązywać wszystkich obywateli

7. PRAWO ZWYCZAJOWE

W katalogu źródeł prawa obowiązującego brak u Gaiusa wzmianki o prawie zwyczajowym, ale nie jest to chyba wynikiem przeoczenia. Dla prawnika okresu klasycznego prawo zwyczajowe nie było w ogóle zjawiskiem godnym większej uwagi.

Nikłe znaczenie prawa zwyczajowego w szczytowym okresie prawa rzymskiego jest zjawiskiem osobliwym zarówno w porównaniu z innymi systemami prawymi, także późniejszymi, jak również z uwagi na mentalność samych Rzymian, którzy byli przecież stale zapatrzeni w swoją przeszłość dziejową. Autorzy pism prawniczych, a jeszcze częściej poza prawniczych, powołują się niejednokrotnie na zwyczaje przodków jako uzasadnienie szacownych urządzeń społecznych i prawnych. Owe mores maiorum były najważniejszym regulatorem stosunków społecznych w okresie przed Ustawą XII Tablic, ale główny ich zrąb przez tę właśnie ustawę został podniesiony do roli obowiązujących przepisów prawnych.

W początkowym okresie państwa rzymskiego porządek prawny opierał się na zwyczajach zakorzenionych w tradycji i wywodzących się od przodków a nie na prawie stanowionym

Zwyczaj - stosowany przez długi czas, niezmieniony sposób postępowania w określonych sytuacjach, zwany MOS, MOS MAIORUM

Wiele instytucji wywodziło sicze zwyczaju:

- zakaz darowizn między małżonkami

- zakaz małżeństw między krewnymi

Zwyczaj powoli zaczął nabierać charakteru normatywnego jako model postępowania - z czasem przejmowanie pr. zwyczajowego przez prawo stanowione

Rzymianie zawsze z wielkim szacunkiem odnosili się do MOS MAIORUM i wielokrotnie, nawet w okresie największego rozwoju prawa stanowionego, powoływali się na pr. zwyczajowe

8. USTAWA XII TABLIC

Lex Duocendim Tabularum

To najdawniejszy zbiór prawa rzymskiego. Były to drewniane tablice, wystawione na rzymskim forum, uległy zniszczeniu podczas najazdu Gallów w początkach IV w p.n.e.

Zajmuje wśród ustaw rzymskich miejsce wyjątkowe. Regulowała szeroki zakres spraw i cieszyła się zawsze znaczną powagą.

Powstanie

Ustawa XII Tablic swoje powstanie zawdzięcza stanowczym żądaniom plebejuszy w stosunku do patrycjuszy, by dokonać spisania istniejącego prawa zwyczajowego (niepisanego). Plebejusze obawiali się bowiem, że prawo, którego znajomość i interpretacja była domeną kapłanów ( czyli patrycjuszy), może być tłumaczone na ich niekorzyść.

462 r. p.n.e - Trybun ludowy Tarentilius Arsa domagał się spisania prawa

Ustawę redagowały dwie kolejne komisje specjalne, każda powołana na jeden rok. Obydwie były złożone z 10 mężów.

Ustawa uregulowała:

• postępowanie sądowe i egzekucyjne

• spadkowanie

• ochronę własności

• zobowiązania

Treść

Główny trzon ustawy stanowiły przepisy z dziedziny prawa prywatnego, procesu i postępowania egzekucyjnego w sprawach prywatnych.

Traktowała też o czynnościach prawnych i prawie karnym.

Treść ustawy XII Tablic jest wyrazem ówczesnego stanu gospodarki, stąd wiele przepisów dotyczy ochrony interesów drobnych rolników. Niewolnicy istnieli już wtedy, ale była to niewola typu patriarchalnego, niewolnik był jeszcze osobą, jeszcze nie rzeczą.

Główna tendencją ustawy było uregulowanie konfliktu socjalnego w obrębie społeczeństwa ludzi wolnych, ale już silnie zróżnicowanych pod względem majątkowym i społecznym.

Treść Ustawy XII Tablic jest wyrazem ówczesnego stanu gospodarki, stąd wiele przepisów dotyczy ochrony interesów drobnych rolników.

Poziom techniczny

Ustawa ta była aktem normatywnym stosunkowo niewielkim, jej przepisy były sformułowane w dość nieporadny sposób i z ledwością uporządkowane.

9. CHARAKTERYSTYKA PRAWA OKRESU PRZEDKLASYCZNEGO

Okres przedklasyczny - od połowy II w. p.n.e. do końca republiki, czyli do 27 r.p.n.e. Były to czasy jurysprudencji świeckiej.

Prawem ludzkim ( ius) zaczynają zajmować się juryści świeccy, jurystów tego okresu nazywamy veteres - dawnymi.

Kierunki działalności veteres:

• respondere de iure - udzielali odpowiedzi na pytania prawne

• cavere - tworzenie formularzy czynności prawnych i procesowych

• publicznie nauczali prawa

• agere - „ubocznie” dawali pomoc procesową, występowali obok stron i udzielali im porad

wybitni juryści tego okresu:

Quintus Mucius Scaevola - prawnik z I w.p.n.e. - pierwszy ułożył prawo cywilne wg rodzajów w swoim podreczniku pt” XVIII Ksiąg o prawie cywilnym”.

Servius Sulpicius Rufus - napisał pierwszy komentarz do edyktu pretorskiego, był też autorem licznych responsów, które zebrali i wydali jego uczniowie

Główna role w tworzeniu prawa prywatnego odegrali pretorzy i edylowie kurulni.

W okresie republiki ustawy ( leges) dochodziły do skutku na zgromadzeniach ogółu pełnoprawnych obywateli rzymskich, zwanych comitia. Zwoływanie komicjów, przewodniczenie na nich i występowanie z inicjatywą ustawodawczą należało do magistratur mających specjalne uprawnienie w tym zakresie, a mianowicie do dyktatorów, konsulów i pretorów. Projekty ustaw dyskutowano wstępnie na nieformalnych zebraniach obywateli ( contiones), natomiast dojrzały wniosek ustawodawczy przedstawiała magistratura na komicjach i tutaj już tylko do przyjęcia lud odrzucenia, bez dyskusji . Ustawy przyjęte w tym trybie nazywały się leges rogatae- obowiązywały one wszystkich obywateli.

Plebiscitia - uchwała plebsu jest to co plebs nakazuje i ustanawia. Plebejusze, którzy mieli interesy odrębne od ogółu obywateli, zbierali się we własnym gronie na zgromadzeniach plebejskich (concilia plebis) i tam, pod przewodnictwem i na wniosek trybunów plebejskich podejmowali uchwały plebsu (plebis scita), które obowiązywały tylko ich samych.

Lex Hortensia - po uzyskaniu liczebnej przewagi plebejusze potrafili narzucić swoją wolę ogółowi obywateli. Formalnie usankcjonowała ten stan specjalna ustawa - lex Hortensia de plebiscitis z 286 r. p.n.e. Na jej mocy ustawy plebiscitia stały się obowiązujące dla ogółu.

10. USTAWODAWSTWO ZGROMADZEŃ LUDOWYCH

Ustawy w okresie republiki uchwalano na zgromadzeniach ludowych. Zwoływał je urzędnik, zwykle konsul, on tez przewodniczył zgromadzeniu ( comita habere, comitis praeeses). Procedura ustawodawcza była ściśle określona:

1. 
   Najpierw obwieszczano publicznie projekty ustaw promulgatio legis

2. 
   Następnie dla lepszego poznania projektu ustawy odbywano zgromadzenia przygotowawcze constiones

3. Jedni popierali ustawę suassiones, inni mówili przeciw niej dissuasiones.

4. 
   Contio nie mogła niczego uchwalić, jeśli nie przedstawiono jej wniosku rogatio

5. 
   Po contio magistratura zwoływała zgromadzenie ludowe celem przegłosowania projektowanej ustawy. Miedzy contio a glosowaniem upływał okres 24 dni

6. W dniu głosowania odczytywano wniosek w formie zapytania rogatio . Tradycyjna formuła brzmiała : „Oby to było dobre, szczęśliwe, pomyśle i udane....... tak was Rzymianie proszę”

7. 
   
   Początkowo w glosowanie było ustne i jawne, od II w.p.n.e. glosowanie było tajne, za pomocą tabliczek tesserae, każdy otrzymywał dwie z napisem UR - tak jak wnioskujesz, A - po staremu, sprzeciw.

Ustawa uchwalona to LEX ROGATA LEX

Ustawa ta dla swej ważności musiała uzyskać zatwierdzenie senatu auctoritas partum.

W 339 r.p.n.e. zniesiono ten wymóg.

U schyłku republiki zgromadzenie ludowe zwoływano coraz rzadziej, a w I w. n.e. ich działalność zanikła. Ostatni lex uchwalony na zgromadzeniu ludowym to lex agraria. W ciągu działalności zgromadzeń ludowych wydano około 800 ustaw.

11. UCHWAŁY SENATU

Senatus Consulta

„Uchwała senatu jest to, co senat nakazuje i ustanawia. Ma ona moc ustawy, choć było to kwestionowane” [ Gaius]

W okresie republiki:

SENAT - ciało będące organem doradczym króla, w okresie republiki pełnił doniosłe funkcje w zakresie prawa publicznego. Początkowo wpływał pośrednio na ustawodawstwo Zgromadzeń Ludowych poprzez udzielanie autoritas patrum ( zatwierdzanie ustaw i plebiscytów).

Senat, dobierany głownie spośród byłych dygnitarzy państwowych, był wykładnikiem interesów możnowładztwa rzymskiego, reprezentantem ciągłości polityki zewnętrznej i wewnętrznej, czynnikiem wybitnie konserwatywnym. Miał szereg ważnych uprawnień: wojskowych, administracyjnych, skarbowych i religijnych, natomiast nie miał bezpośrednich uprawnień ustawodawczych.

W okresie pryncypatu:

Ponieważ pryncypat był postacią jednowładztwa, maskowanym pozorami zachowania urządzeń republikańskich, więc w takich warunkach senat stracił swoje dominujące znaczenie polityczne, ale nie dawne aspiracje do uzyskania władzy ustawodawczej, co znalazło poparcie u cesarzy. Cesarze wprowadzali w poczet senatu ludzi sobie oddanych.

Upadek znaczenia senatu

Nad działalnością prawotwórczą senatu ciążyła od samego początku przewaga cesarzy. Do nich należała z reguły rzeczywista inicjatywa ustawodawca.

W II w. n.e. stało się regułą, że same ustawy senatu były oznaczone jako orationes - sam cesarz przedstawiał na posiedzeniu senatu wniosek czyli oratio Principis, który był jednogłośnie uchwalany. Z biegiem czasu senat ograniczył się tyko do wysłuchania ORATIO, nie przeprowadzając nawet głosowania.

Senat spadł do roli miejsca, na którym publikowano wiążące decyzje cesarzy.

Na przełomie II i III wieku n.e. ta forma tworzenia prawa zanikła.

12. PRETOR I JEGO EDYKT

W Rzymie wymiar sprawiedliwości od 367 r p.n.e. znajdował się w gestii specjalnie do tego celu powołanego magistratus - zwanego PRETOREM.

W 242 p.n.e powołano urząd drugiego pretora dla peregrynów ( praetor peregrinus ), ten pierwszy otrzymał miano pretora miejskiego ( praetor urbanus). Urząd pretora sprawowany był przez jeden rok, nie miał władzy ustawodawczej, ale wydawał EDYKTY ( edictum),w którym zawarte były zasady, jakich zamierzał się trzymać w czasie swojego urzędowania.

Treść edyktu podana do publicznej wiadomości była przez ogłoszenie na tablicy, początkowo jednak nie wiązała pretora. Stał on ponad edyktem. Licznym przypadkom odstępowania pretorów od zapowiedzianych w edykcie zasad położyła kres pod koniec republiki Lex Cornelia. Odtąd pretor był związany tym, co przyrzekł w swoim edykcie.

Obejmując urząd, kolejny pretor najczęściej przejmował główne zręby edyktu swojego poprzednika. W ten sposób wykształciła się stała część edyktu, zwana edictum tralaticium. Do tego każdy pretor mógł dodać własne postanowienia podyktowane potrzebami obrotu prawnego. Ta działalność wywarła największy wpływ w okresie przedklasycznym na rozwój rzymskiego prawa prywatnego.

Edykt pretorski pełnił swojego rodzaju funkcję pomostu między prawem rzymskim, a innymi prawami antycznymi.

Wytworzone w toku działalności pretorów prawo zwało się ius praetorium.

EDYKT PRETORSKI SKŁADAŁ SIĘ Z 2 CZĘŚCI:

• normatywnej - zawierała zapowiedzi udzielenia ochrony procesowej w określonych sytuacjach

• formularnej -w niej zredagowane były konkretne formuły, jakimi miały się posługiwać strony w toku procesu.

13. JURYSPRUDENCJA OKRESU PRZEDKLASYCZNEGO

Okres przedklasyczny - od połowy II w. p.n.e. do końca republiki, czyli do 27 r.p.n.e. Były to czasy jurysprudencji świeckiej.

Jurysprudencja wg Gaiusa:

„Odpowiedzi uczonych prawników są to poglądy i opinie tych, którym pozwolono tworzyć prawa. Jeżeli poglądy ich wszystkich są zgodne, to ten zgodny pogląd otrzymuje moc ustawy. Jeżeli zaś nie zgadzają się, to sędziemu wolno pójść za jakim zechce poglądem”.

W II w.n.e. uczeni juryści uczestniczyli bezpośrednio w tworzeniu prawa rzymskiego, mieli tez wpływ pośredni poprzez interpretację dawnego prawa zwyczajowego i ustaw.

W okresie republiki istniał monopol kapłanów .Tylko oni posiadali znajomość formuł prawnych oraz posiadali znajomość kalendarza sądowego ( dies fasti).

Wiedzy tej strzeżono bardzo pieczołowicie, dlatego tę fazę znajomości prawa określa się w nauce fazą jurysprudencji pontyfików lub fazą ezoteryczną ( dostępna tyko dla wtajemniczonych).

Monopol ten złamał około 304 r p.n.e. Gneius Plavius, który ogłosił kalendarz sądowy i zbiory formuł skarg w procesie cywilnym ( ius flavianum).

Następnie Tiberius Coruncianus rozpoczął publiczne nauczanie prawa - od tego czasu rozpoczęła się faza laicyzacji prawa.

Cycero wymienia 3 rodzaje działalności prawników:

1. Respondere

2. Cavere

3. Agere

Respondere

Juryści udzielali porad prawnych zawsze nieodpłatnie, działalność ta dawała im szacunek i przyniosła popularność.

Najwyżej cenionym przejawem ich działalności było wydawanie OPINII w konkretnych przypadkach prawnych ( respondere de iure). Powaga responsów zależała od osobistego autorytetu udzielającego.

Juryści rzymscy byli od swych konsultacji zwani: iuris consulti, iuris prudentes.

Cavere i Agere

W okresie intensywnego rozwoju prawa za republiki doniosłe znaczenie praktyczne miał dalszy kierunek działalności prawniczej: UKŁADANIE nowych formularzy aktów prawnych w zakresie prawa materialnego [ CAVERE] czy tez prawa procesowego [AGERE].

Jurysprudencję republikańską, która wiele uwagi poświęcała temu zadaniu, określa się dlatego mianem JURYSPRUDENCJI KAUTELARNEJ ( cautela = klauzula w umowie).

VETERES

Jurystów tego okresu nazywamy veteres - dawnymi, byli oni dość liczni. Dwaj najwybitniejsi :

Quintus Mucius Scaevola - prawnik z I w.p.n.e. - pierwszy ułożył prawo cywilne wg rodzajów w swoim podreczniku pt” XVIII Ksiąg o prawie cywilnym”.

Servius Sulpicius Rufus - napisał pierwszy komentarz do edyktu pretorskiego, był też autorem licznych responsów, które zebrali i wydali jego uczniowie

14. CHARAKTERYSTYKA PRAWA OKRESU KLASYCZNEGO

To czasy pryncypatu (do 284 r. n.e.). Przede wszystkim pod koniec I w. zgromadzenia ludowe zaprzestały swojej działalności, a w konsekwencji zanikły także ustawy (leges).

W początkowym okresie uprawnienia ustawodawcze zgromadzeń przejął senat, wydając senatus consulta → [zob. pkt 11] . W II w. zakończyła się prawotwórcza działalność magistratur.

W tym okresie pretorzy i edylowie wydawali swe edykty, miejsce dotychczasowych źródeł prawa zajęły:

• Konstytucje (constitutiones) wydawane przez cesarzy → [zob. pkt 16]

• prawotwórcza działalność prawników rzymskich - jurysprudencja rzymska osiągnęła apogeum swojego rozwoju → [zob. pkt 15]

W I i II wieku n.e. działały dwie szkoły prawnicze - Sabinianów i Prokulianów.

Wybitnie prawnicy tego okresu:

- Pomponius

- Gaius

- Paulus

- Ulpianus

15. JURYSPRUDENCJA OKRESU KLASYCZNEGO

Czasy pryncypatu.

Najswietlniejszy okres w rozwoju i świetności jurysprudencji przypada na okres od Augusta do III w.n.e. Do tego właśnie okresu przylgnęła nazwa „klasyczny”. Imponujący jest sam poczet jurystów klasycznych, ich dorobek pisarski.

U klasyków jurysprudencji tego okresu widać mistrzostwo w opanowaniu techniki prawniczej, subtelność i ścisłość sformułowań, jasność konstrukcji, drobiazgowa obróbkę szczegółów, przy jednoczesnej oszczędności środków wyrazu.

W okresie pryncypatu dzialalo 128 jurystów, a około 30 z nich dostąpiło przywileju ius respondenti (pod autorytetem cesarza). Iuris civilis scientiam publice profiteri - publiczne nauczanie prawa rzymskiego uważano za zaszczyt.

U wielu klasyków dominowała nadal słynna rzymska kazuistyka, stad w ich pracach liczne zbiory rozstrzygnięć responsa, quaestiones, disputationes.

Digesta - były to natomiast opracowania przypadków, w jakiś sposób celowo zebranych i uporządkowanych, obejmują z reguły szeroki zakres materiału, a w szczególności ius civile i ius honorarium.

Rozwinęły się Komentarze - do ustaw, edyktów, do dzieł dawniejszych jurystów.

Nowością były elementarne Podręczniki ( institutiones). Były tez opracowani monograficzne na rozmaite tematy.

W I i II w.n.e. działały dwie szkoły prawnicze - SABINIANÓW i PROKULEJANÓW.

SABINIANIE - reprezentowali nurt postępowy, nowatorski

Za założyciela uważa się Capito, a za właściwego tworce Sabinusa. Do szkoły tej zalicza się także ucznia Ivolena - Salviusa Iulianusa - wybitnego prawnika, jego dziełem były digesty w 90 księgach. Inni:

Pomponius - zajmował się nauką i nauczaniem, który w swoim dziele przedstawił historię rzymskiej jurysprudencji

Gaius (!) - był nauczycielem szkoły sabiniańskiej, napisał komentarz do Ustawy XII Tablic, do edyktów, sławę zapewniły mu Instytucję - podręcznik rzymskiego prawa prywatnego w IV księgach.

Późniejsi : Ulpian, Paulus

PROKULEJOWIE - reprezentowali konserwatyzm i tradycjonalizm.

Twórca szkoły Prokulejanów PROCULUS, napisał wysoko ceniony przez jurystów podręcznik „Epistuale”. Na uwagę tez zasługuje Celsus, autor definicji prawa, który później stał na czele szkoły. Szkoła Prokulejanów była słabsza liczebnie, miała mniej naukowych talentów.

16. KONSTYTUCJE CESARSKIE

Konstytucja cesarska jest to, co cesarz ustanowił w dekrecie lub edykcie albo w liście i nie nigdy nie wątpiono, że ma to moc ustawy, skoro sam cesarz otrzymuje władzę przez ustawę.

Cesarze wydawali następujące rodzaje aktów prawnych: decreta, edicta, rescripta, mandata.

1. DEKRETY [ decreta] - były to rozstrzygnięcia spraw spornych, które trafiły przed sąd cesarski w pierwszej instancji lub w drodze apelacji. Te rozstrzygnięcia ograniczały się w zasadzie do rozpatrywanego przypadku, ale znów dzięki autorytetowi cesarzy nabierały cech rozstrzygnięć wzorcowych, które torowały drogę innymi, nowym instytucjom prawnym, czy tez nowym kierunkom stosowania prawa. W ten sposób cesarze wprowadzili np. ograniczenia władzy ojcowskiej, możliwość dochodzenia honorariów za prace umysłowe, zaskarżalnośc fideikomisów. Ogólne znaczenie tą droga zyska słynny dekret cesarza Marka Aureliusza skierowany przeciw stosowaniu pomocy własnej.

2. EDYKTY ( edicta) - cesarze dzięki swojemu nadrzędnemu stanowisku posiadali uprawnienie ius edicendi, ogłaszali w postaci edyktów normy obowiązujące bądź na określonym terytorium, bądź na obszarze całego państwa. Edykty obowiązywały do końca życia ich autorów, a zazwyczaj nawet po ich śmierci, jeżeli nie zostały odwołane przez następców.

3. RESKRYPTY ( rescripta, epistulae) - były to odpowiedzi cesarza na zapytania urzędników, sędziów lub osób prywatnych w kwestiach prawnych. Po skodyfikowaniu edyktu pretorskiego cesarz stal się viva vos civilis - żywym głosem prawa cywilnego, a poprzez reskrypty dokonywał autentycznej interpretacji obowiązującego prawa. Odpowiedzi te, stosowane następnie w praktyce sadowej, były często elementem kształtującym nowa praktykę sądową jak np. Reskrypt Hadriana o zasadach oceny zeznań świadków w procesie rzymskim. Rozstrzyganie ta droga przypadków spornych doprowadziło do wykształcenia się osobnej odmiany procesu - procesu reskryptowego.

4. MANDATY ( mandata) - były to instrukcje dla namiestników zarówno w prowincjach carskich jak i w senackich, bądź tez dla innych urzędników cesarskich. Były czasem tak obszerne , że ujmowane w postacie osobnej księgi - liber mandatorum, dotyczyły głównie spraw administracyjnych, a ich treść obracała się głownie w sferze wykonywania prawa.

CHARAKTERYSTYKA KONSTYTUCJI CESARSKICH:

Działalność prawotwórcza cesarzy w okresie pryncypatu wykazuje pewnie ogólne cechy charakterystyczne:

1. cesarze uprawiali bezpośrednią działalność prawotwórcza

2. poważniejsze reformy w zakresie prawa prywatnego dochodziły do skutku raczej przy wyzyskaniu tradycyjnych czynników prawotwórczych, zgromadzeń ludowych i senatu.\

3. konstytucje cesarskie w sprawach prywatnych ograniczały się najczęściej do indywidualnych i doraźnych rozstrzygnięć konkretnych przypadków, jednak te rozstrzygnięcia wpływały na rozstrzyganie analogicznych przypadków i w ten sposób nabierały cech prawa obowiązującego szerzej.

17. PRAWO RZYMSKIE OKRESU POKLASYCZNEGO

Prawo poklasyczne. Inaczej niż w okresie poprzednim, w monarchii absolutnej( okres dominatu) jedynym nieomal źródłem „ nowego prawa” było ustawodawstwo cesarskie.

Z dawnych odmian konstytucji cesarskich zanikają teraz mandata, mniejsza niż dawniej pełnią role decreta, natomiast liczne rescripta towarzyszą zanikowi działalności opiniodawczej jurystów i rozwojowi procesu reskryptowego.

Najważniejsze są edicta, ich treść jest szersza, o czym świadczą ich nowe nazwy : leges edicates, leges generales.

Ustawodawstwo cesarskie było bardzo obfite, rozproszone i rozpowszechniane dość niedbale, temu chaosowi miały zaradzić zbiory leges.

Ważne 3 kolejne zbiory leges :

1. Codex Gregorianus - uporządkowany zbiór konstytucji cesarskich z okresu cesarza Hadriana, zestawienia dokonał nie znany bliżej Gregorius.

2. Codex Hermogenianus - uzupełnienie poprzedniego, w obrębie panowania Dioklecjana. Zbiór opracował Hermogenianus

3. Codex Theodosianus- różni go od poprzednich charakter prawny, bogactwo materiału, sposób jego opracowania i znaczenie historyczne. Projekt i realizacja wiążą się z osoba cesarza Teodozjusza II, stąd nazwa. Planowane dzieło miało objąć nie tylko leges ale i ius, jednak przerosło to jego autorów. Zrealizowano to dopiero w Digestach justyniańskich. Kodeks teodozjański jest przede wszystkich zbiorem przepisów prawa publicznego.

Drugim obok nowego ustawodawstwa cesarskiego ( leges) kompleksem materiału prawnego w dominacie było dawne prawo, pochodzące z poprzednich okresów ( ius, ius vetus, ius antiquum).

Pod względem objętości było daleko obfitsze niż leges, a przy tym jego charakter prawny był daleko bardziej skomplikowany.

Jurysprudencja tego okresu - była anonimowa i niesamodzielna, jej charakterystyczne cechy sprowadzają się do tego, że jest ona nastawiona bardziej na gromadzenie, porządkowanie i upraszczanie materiału klasycznego.

18. USTAWODAWSTWO CESARSKIE I JEGO OPRACOWANIA ( codices)

W okresie dominatu władza ustawodawcza niepodzielnie należała do cesarza, który wykonywał jąpoprzez wydawanie konstytucji zwanych leges generales. Celem łatwiejszego dostępu do nich , począwszy od końca III wieku, tworzono zbiory tych ustaw, zwane kodeksami (codices).

Łaciński termin codex oznaczał nie tylko zbiór ustaw cesarskich, ale także formę książki obejmującej zespolone ze sobą grzbietem składki. Kodeks jako prototyp książki znany był już w II w., a do końca V w. wraz z rozpowszechnieniem się pergaminu jako środka pisarskiego wyparł dominujący dotychczas zwój. Stworzenie zatem zbiorów prawa w formie książkowej (kodeksów) było z jednej strony przejawem ewolucji prawa, z drugiej - innowacji technicznej, ważnym etapem rozwoju cywilizacyjnego.

Do najważniejszych zbiorów ustaw cesarskich należały:

• Codex Gregorianus - uporządkowany zbiór konstytucji cesarskich z okresu cesarza Hadriana, zestawienia dokonał nie znany bliżej Gregorius.

• Codex Hermogenianus - uzupełnienie poprzedniego, w obrębie panowania Dioklecjana. Zbiór opracował Hermogenianus

• Codex Theodosianus- różni go od poprzednich charakter prawny, bogactwo materiału, sposób jego opracowania i znaczenie historyczne. Projekt i realizacja wiążą się z osoba cesarza Teodozjusza II, stąd nazwa. Planowane dzieło miało objąć nie tylko leges ale i ius, jednak przerosło to jego autorów. Zrealizowano to dopiero w Digestach justyniańskich. Kodeks teodozjański jest przede wszystkich zbiorem przepisów prawa publicznego.

19. KODYFIKACJA JUSTYNIANA.

Cesarz Justynian I zwany Wielkim (527-565)wstępując na tron postawił sobie za cel uporządkowanie i ujednolicenie systemu prawnego. Okres prac nad kodyfikacja trwał 7 lat , komisja pracowała pod przewodnictwem Tryboniana, wybitnego prawnika który podówczas pełnił funkcję ministra sprawiedliwości (quaestor sacri palatii). Komisja rozpoczęła swoje prace od zbioru konstytucji cesarskich. Wykorzystując kodeksy: gregorianski i hermogeniański 7 kwietnia 529 r - ogłoszono Codex Iustinianus.

Komisja przygotowała także zbiór „dawnego prawa” (ius - zawartego w pismach klasyków), pod nazwą Digesta albo Pandectae; jego o ogłoszenie nastąpiło w 533 r. W tym samym roku przygotowano i ogłoszono Instytucje - elementarny podręcznik do nauczania prawa.

Ogłoszenie Instytucji i Digestów ujawniło w rezultacie konieczność rewizji i uaktualnienia Kodeksu wydanego w 529 r., rezultatem prac nad tym zadaniem było w 534 r. ukazanie się drugiego poprawionego i uzupełnionego wydania kodeksu zwanego Codex Repetitae Praelectionis (Kodeks Poprawnego Wyboru). Co w rezultacie zakończyło prace komisji nad porządkowaniem prawa. Po zakończeniu wiekopomnej kodyfikacji Justynian panował jeszcze ponad 30 lat i stosownie do bieżących potrzeb, wydawał nowe ustawy zwane Nowelami.

Codex Iustinianus - zbiór konstytucji cesarskich, miał dwie edycje (patrz wyżej). Nowy Codex Iustinianus ogłoszono w 534 r. na mocy konstytucji Cordi. Kodeks zawiera przesło 4600 konstytucji, począwszy od Hadriana a skończywszy na Justynianie (do 534 r.)

Digesta Iustiniani - stanowią urzędowy i podniesiony do rangi ustawy zbiór zawierający fragmenty pism jurystów, głównie okresu klasycznego. Połowę całego materiału, głównie dotyczącego prawa prywatnego, stanowiły fragmenty z pism Ulpiana i Paulusa. Digesta obejmują 50 ksiąg, które z kolei dzielą się na tytuły, fragmenty i paragrafy. Zbiór zawiera niemal wyłącznie materiał z zakresu prawa prywatnego wraz z procesem cywilnym.

Institutiones Iustiniani - były podręcznikiem do nauki prawa, który zarazem miał moc ustawy. Przy opracowywaniu zbioru jako postawowy materiał komisja wykorzystała przede wszystkim Instytucje Gajusa. Układ podręcznika jest rzeczowy i został on oparty w zasadzie na systematyce Instytucji Gajusa: - personae - res - actiones. Dzielą się na 4 księgi, a te kolejno na tytuły i paragrafy.

Nowellae Iustiniani - ustawy Justyniana, które wydano po zakończeniu kodyfikacji, w latach 535-565. Nowe rozporządzenia Justyniana dotyczyły przede wszystkim prawa publicznego - głównie administracyjnego i kościelnego. W zakresie prawa prywatnego odnosiły się prawie wyłącznie do prawa rodzinnego i spadkowego.

Corpus Iuris Civilis jest zbiorczą, wywodzącą się z okresu średniowiecza nazwą trzech zbiorów powstałych w wyniku kodyfikacji justyniańskiej (Institutiones Iustiniani, Digesta Iustiniani i Codex Iustinianius) oraz Nowel Justyniana.

12

PROMULGATIO LEGIS

SUASSIONES/ DISSUASIONES

CONSTIONES

ROGATIO

LEX ROGATA LEX

---