WYBRANE ROZSTRZYGNIĘCIA PRAWA RZYMSKIEGO
Wybór i przekład dr W. Gontarski
okres archaiczny od założenia Rzymu (około 753 p.n.e.) do pierwszej wojny punickiej – 264 p.n.e.
okres przedklasyczny od połowy III w.p.n.e. do końca republiki – 27 p.n.e.
okres klasyczny od początku pryncypatu do objęcia władzy przez Dioklecjana – 284 rok n.e.
okres poklasyczny od początków panowania cesarza Dioklecjana do śmierci Justyniana I Wielkiego – 565 r.
1. Ustawa XII tablic: Si telum manu fugit magis quam iecit, aries subicitur („Jeśli oręż bardziej z ręki wymknął się niż był rzucony, baran jest składany w ofierze [zamiast sprawcy − W.G.]”) – tablica VIII1; rozstrzygnięcie to cytuje Cyceron, z powołaniem XII tablic i wyjaśnieniem, iż karę wymierza się za intencję, a nie za przypadek („ut ab homine consili, non fortunae poena repetatur”2).
Juz w zamierzchlych czsach , Rzymianie odrozniali sprawce przypadkowego, od sprawcy, który się mentalnie przyczynil i roznicowali kary.
Arystoteles rozwinal teorie przypadku-”sprawiedliwosc rozdzielajaca” : „ Rownych rowno, nie rownych nie rowno”. Rowno traktujemy podmioty znajdujace się w takiej samej sytuacji prawnej. Dokonal również zmian w prawie naturalnym i stopniowaniu winy. Istnial tzw „ talion materialny” - była to odpowiedzialnosc obiektywna, sankcja taka ,jaka szkoda, „Wet za wet, zab za zab” i „Talion moralny”, który był okresleniem stopnia mentalnego przyczynienia się.
„Jesli oręż bardziej z reki wymknal się niż był rzucony”, oznacza to, ze ten czyn nie był zamiezony, to był przypadek. Z powolaniem do XII tablic, Cyceeron cytuje, iz kare wymierza wymierza się za intencje, a nie za przypadek. Zatem krew musi się polac, ale już nie czlowieka, tylko barana. Zwierze symbolizuje to, ze jest zlagodzenie wyroku i to już nie czlowiek ponosi kare.
W finale mamy tu do czynienia z Casus .
W dzisiejszych czasach przykladem tego ,moze być kobieta siekajaca mokre i sliskie warzywa, której w pewnym momencie wyslizguje się noz z reki i smiertelnie godzi obok stojaca kolezanke . Oczywiscie po skompletowaniu faktow i dowodow okaze się ,ze to byl przypadek. Nie chciala tego zrobic, noz wymknal się jej z reki, więc zgodnie z prawem , nie może poniesc kary takiej, jaka ponioslaby za zabojstwo z zamysu.
2. Ulpianus, D.50.8.2.7:
…quia fortuitos casus nullum humanum consilium providere potest… (Zaiste casus fortuitus [jako przypadek zwykły] polega na niemożliwości przewidzenia zdarzeń przez roztropność ludzką); Iustiniani Digesta, recognovit T. Mommsen, retractavit P. Krueger, Corpus Iuris Civilis, vol. I, Berlin 1954 (http://webu2.upmf-grenoble.fr/Haiti/Cours/Ak).
Casus fortuitus- zwykly przypadek. Polega on na niemozliwosci przewidzenia zdarzen przez roztropnosc ludzka. Czlowieka roztropnego, rozumnego, starannego, dbajacego o swoja rodzine( dochowujacego zasad pater familias), ktory nie jest w stanie przewidziec, nie mozna pociagnac do odpowiedzialnosci. Przykladem moze byc zwolnienie dluznika od odpowiedzialnosci ( o ile nie byl on odpowiedzialny za custodia)...
3. Gajus, D.44.7.1.4.:
Et ille quidem qui mutuum accepit, si quolibet casu quod accepit amiserit, nihilo minus obligatus permanet: is vero qui utendum accepit, si maiore casu, cui humana infirmitas resistere non potest, veluti incendio ruina naufragio, rem quam accepit amiserit veluti, securus est. Alias tamen exactissimam diligentiam custodiendae rei praestare compellitur, nec sufficit ei eandem diligentiam adhibere, quam suis rebus adhibet, si alius diligentior custodire poterit. (…)
(Jeśli ten, kto zaciągnął pożyczkę, utracił na skutek przypadku to, co przyjął, również pozostaje zobowiązany. Ten zaś, kto otrzymał [rzecz] do używania, gdy stracił [tą] rzecz na skutek siły wyższej, której słabość ludzka nie może oprzeć się, jak na przykład pożar, zawalenie się budynku, rozbicie statku – nie ponosi odpowiedzialności. Jednak poza tym obowiązuje najwyższa staranności przy strzeżeniu rzeczy, nie wystarczy bowiem dołożenie takiej staranności, którą zachowuje się we własnych sprawach, jeśli inny mógł strzec jeszcze staranniej).
Rostrzygniecie to dotyczy instytucji pozyczki.Obowiazuje nas z zasady odpowiedzialnosc zautrate tej pozyczki, np. pieniedzy. Bedzie tu odpowiedzialnosc obiektywna, pomimo tego , ze nastapilo to na skutek przypadku- casus. Na przykład ktos wyrwal nam te pieniadze z rak, po wyjsciu z banku. Nie dochowalismy nalezytej ostroznosci, tj nie schowalismy ich do kieszeni lub torby. W duzej mierze więc to nasza wina za niedbalstwo, ni dopilnowalismy „ swojego interesu”. Jezeli zas , wychodzac z pieniedzmi z banku, tracimy je na skutek sily wyzszej np.pozaru lub zawalenia się budynku, wówczas nastepuje „casus major”, to znaczy , ze nie poniesiemy odpowiedzialnosci za ich utrate. Gdy mamy do czynienia z „sila wyzsza”, nie jestesmy w stanie przeciwstawic się temu pod zadnym wzgledem.
4. Ulpianus, D.19.2.15.2.:
Si vis tempestatis calamitosae contigerit, an locator conductori aliquid praestare debeat, videamus. Servius omnem vim, cui resisti non potest, dominum colono praestare debere ait, ut puta fluminum graculorum sturnorum et si quid simile acciderit, aut si incursus hostium fiat: si qua tamen vitia ex ipsa re oriantur, haec damno coloni esse, veluti si vinum coacuerit, si raucis aut herbis segetes corruptae sint. Sed et si labes facta sit omnemque fructum tulerit, damnum coloni non esse, ne supra damnum seminis amissi mercedes agri praestare cogatur. Sed et si uredo fructum oleae corruperit aut solis fervore non adsueto id acciderit, damnum domini futurum: si vero nihil extra consuetudinem acciderit, damnum coloni esse. Idemque dicendum, si exercitus praeteriens per lasciviam aliquid abstulit. Sed et si ager terrae motu ita corruerit, ut nusquam sit, damno domini esse: oportere enim agrum praestari conductori, ut frui possit.
(Czy wydzierżawiający powinien odpowiadać za cokolwiek wobec dzierżawcy, gdy wystąpiła nawałnica o katastrofalnej sile. Servius mówi, że właściciel powinien odpowiadać wobec dzierżawcy za siłę, której nie można oprzeć się, jak na przykład: powódź, sójki, szpaki oraz gdy wystąpi podobne wydarzenie lub gdy nastąpi inwazja wroga. Ale jeśli wada wynika z samej rzeczy, to szkodę ponosi dzierżawca. Na przykład: jeśli wino skwaśnieje, gdy plony zostaną zniszczone przez robaki lub chwasty. Lecz jeśli osunięcie ziemi spowodowałoby utratę całości plonów, szkoda nie powinna obciążać dzierżawcy i nie powinien być zobowiązany do zapłaty czynszu powyżej wartości utraconych nasion. Jeśli susza zniszczy zbiór oliwek, albo to zdarzyłoby się z powodu nadzwyczajnego działania słońca, szkodę ponosi właściciel. Gdyby nie zdarzyło się nic nadzwyczajnego, szkodę ponosi dzierżawca. To samo można powiedzieć [odnośnie], gdy przechodzące oddziały wojskowe coś zabiorą. Lecz jeśli trzęsienie ziemi tak zniszczy grunt, że ten już nie istnieje, szkoda obciąża właściciela. Stąd jest on zobowiązany wydać dzierżawcy grunt, aby ten mógł odzyskać pożytki).
W tym zagadnieniu omawiana jest odpowiedzialnosc dzierzawcy wobec wlasciciela. Za straty , które poniesie dzierzawca, można by zec z wlasnej winy, bo nie dopilnowal lub nie dopelnil wszelkich staran aby plony były dobre, ponosi on sam odpowiedzialnosc obiektywna. Natomiast, gdy plony stracil dzierzawca w wyniku sily wyzszejtl, np. inwazja wroga (obcego) (vicarmata) lub nawalnica o sile katastrofalnej, osuniecie się ziemi… wtedy to wlasciciel ponosi odpowiedzialnosc , wystepuje wówczas -casus major.
5. Ulpianus, D.17.2.55.:
…cuius participavit lucrum, patricipet et damnum (Kto uczestniczy w zysku, bierze też udział w stracie).
Odpowiedzialnosc subiektywna. Wina swiadoma, ponieważ wiedzac , wykluczamy przypadkowosc!
6. Paulus, D.50.17.50.:
Culpa caret qui scit, sed prohibere non potest (Jest bez winy [ten], kto wie, ale nie może zapobiec).
Nie winny będzie ten czlowiek, gdyż nastapila koniecznosc wyzsza. Sa to atypowe sytuacje motywacyjne. Można powiedziec, ze się wie, ale nie da się zapobiec. Wiedzac- jest zaprzeczenie przypadkowosci.
7. Celsus, D.50.17.185.:
Impossibilium nulla obligatio est (Nie ma zobowiązania, gdy [świadczenie] jest niemożliwe).
Biorac pod uwage dluznika,ktorego obowiazkiem było prawidlowe wykonanie zobowiazania, zgodnie z jego trescia. Powinienbyl dolozyc odpowiedniej starannosci do wykonania swiadczenia. Niemoznosc wykonania zadania, mogla powodowac wyjatkowo wygasniecie zobowiazania i zwolnienie dluznika z odpowiedzialnosci. Nastepowalo to wtedy, gdyniemoznosc wykonania zobowiazania , wynikala z przyczyn, za które dluznik nie ponosil odpowiedzialnosci. Taka przyczyna była sila wyzsza( vis major) np. trzesienie ziemi,, rozruchy, pozar,powodz, napad piratow.
Adunatos-niemoznosc.
Moznaby przewidziec, ale nie można zapobiec.
8. Venonius, D. 45.1.137.5.:
Si ab eo stipulatus sim, qui efficere non possit, cum alio possibile sit, iure factam obligationem sabinus scribit (Jeśli odbiorę stypulację od kogoś, kto nie jest w stanie świadczyć, lecz świadczenie to może być wykonane przez kogoś innego, Sabinus pisze, że zostało zawarte ważne zobowiązanie).
Ja nie jestem w stanie, ale jeżeli odpowiedzialny czlowiek bylby w stanie wykonac dane zobowiazanie, to wtedy ja ponosze odpowiedzialnosc subiektywna z tytulu nie dotrzymania warunkow zobowiazania. Czyli w tym rozstrzygnieciu chodzi o to, ze w tych atypowych okolicznosciach dla mnie, bierzemy pod uwage stan normalnego czlowieka.
9. Ulpianusus, D. 9.2.5.2.: Et ideo quaerimus, si furiosus damnum dederit, an legis Aquiliae actio sit? Et Pegasus negavit: quae enim in eo culpa sit, cum suae mentis non sit? Et hoc est verissimum. Cessabit igitur Aquiliae actio, quemadmodum, si quadrupes damnum dederit, Aquilia cessat, aut si tegula ceciderit. Sed et si infans damnum dederit, idem erit dicendum. (…) (Powstaje pytanie, czy przeciwko choremu psychicznie, który wyrządził szkodę, przysługuje skarga z Aquilia? Pegasus zaprzeczył, jaka bowiem mogłaby być wina kogoś, kto nie kontroluje własnego umysłu? I ma całkowitą rację. Odpada zatem skarga z Aquilia, tak jak w przypadku szkody wyrządzonej przez czworonożne zwierzę albo przez upadającą dachówkę [przez przypadek]. Tak też należy orzec, jeśli szkodę wyrządził nieletni).
Tak jak dziecko ( infants) lub czworonozne zwierze, osoba osychicznie chora nie ponosi odpowiedzialnosci za wyzadzone szkody. Nie jest w stanie kontroloqac wlasnego umyslu. Posiada ograniczona zdolnosc podmiotowa (furiosus).Wina, to naturalne przyczynienie się do czynu.Sa to więc, atypowe sytuacje.
10. Ulpianus, D.1.18.6.7:
Sicuti medico imputari eventus mortalitatis non debet, ita quod per imperitiam commisit, imputari ei debet (Z jednej strony lekarz nie odpowiada za przypadkową śmierć pacjenta, z drugiej strony należy mu przypisać to, co wywołał przez swoją niewiedzę).
Lekarz nie odpowiada za przypadkowa smierc pacjenta, ale jeżeli to on przyczynil się to powinien poniesc za to odpowiedzialnosc. Niekompetencja lekarza podejmujacego się operacji pacjeta , jest szczegulnym rodzajem niedbalstwa .U Rzymian ( per Imperitiam)- nie majac wiedzy,podjal się czynow. Ni w czasach starozytnych, ni teraz, nie ma usprawiedliwienia dla kogoś ,kto podejmuje tak odpowiedzialy zawod jakim jest lekarz i nie ma odpowiedniej wiedzy i starannosci.
11. Gajus, D.9.2.8 (odnośnie lex Aquilia):
…nec videtur iniquum, si infirmitas culpae adnumeretur, cum affectare quisque non debeat, in quo vel intellegit vel intellegere debet infirmitatem suam alii periculosam futuram. Idem iuris est in persona eius, qui impetum equi, quo vehebatur, propter imperitiam vel infirmitatem retinere non poterit (Nie wydaje się niesprawiedliwe, aby słabość [fizyczną] poczytywać za winę, ponieważ nikt nie powinien podejmować się zadania, co do którego wie lub wiedzieć powinien, że jego słabość może stać się dla innych zagrożeniem. Takie samo prawo dotyczy osoby, która z powodu braku wiedzy [doświadczenia] lub słabości nie zdołała opanować konia, na którym jechała).
Wydaje się za sprawiedliwe, aby slabosc fizyczna poczytywac za wine, wowczas jeżeli chodzi o osobe, która wie lub powinna wiedziec, ze nie powinnna podejmowac się zadania, ktoremu nie jest w stanie podolac. Przenosil bardzo ciezkie kamienie, które wymykajac się z rak polamaly nogi obok przechodzacemu czlowiekowi. Wiedzial , ze jest slaby, mogl przewidziec,byl w stanie wiedzac! Nie powinien podejmowac się czynnosci, której nie podola. Ponosi odpowiedzialnosc subiektywna.
Takie samo prawo….. spisac per imperitiam;..z gory.
12 Celsus/Ulpianus, D.19.2.9.5.:
Celsus etiam imperitiam culpae adnumerandam libro octavo digestorum scripsit: si quis vitulos pascendos vel sarciendum quid poliendumve conduxit, culpam eum praestare debere et quod imperitia peccavit, culpam esse: quippe ut artifex, inquit, conduxit (Celsus napisał w ósmej księdze swoich Digestów, że także niewiedza może być uznana za winę. Jeśli ktoś zobowiązał się paść bydło, naprawić lub wyczyścić ubranie, będzie uznany za winnego, gdy coś uczynił źle z powodu braku wiedzy. On bowiem podjął się wykonania jako fachowiec).
Jezeli więc podejmujemy się czynnosci jako fachowiec, to powinnismy ja zrobic fachowo. Imperitiam, nieudztwo polega na tym, ze mamy do czynienia z zadaniem, którego wykonanie powinno być fachowe! Nie zachodza tu przeslanki usprawiedliwiajace. Odpowiedzialnosc subiektywna.
13. I.4.3.7.:
Imperitia quoque culpae adnumeratur… (niewiedzę kwalifikuje się jako winę); Institutiones Iustiniani, recognovit P. Krueger, Corpus Iuris Civilis, vol. I, Berlin 1954 (http://webu2.upmf-grenoble.fr/Haiti/Cours/Ak).
Imperitia- jako culpa . Wina tu wystepuje z niedbalstwa w waskim znaczeniu – sensu stricto. Niewiedze , kwalifikuje sie jako wine!
14. Paulus, D.9.2.31.:
(…) culpam autem esse, quod cum a diligente provideri poterit, non esset provisum… (Niedbalstwo jest zaś wtedy, gdy nie przewidziano tego, co staranny mógł przewidzieć).
Przy niedbalstwie , sprawca nie ogarnia swojej swiadomosci, on nie jest w stanie przewidziec. Nie mozliwe jest przewidziec w trzech sytuacjach: -furiosus,- infant, -sytuacje atypowe motywacyjne.W innych sytuacjach ,moze przewidziec, gdyż posiada zdolnosc podmiotowa.
Biorac za przykład osobe, która przez telefon dowiaduje się o smiertelnej chorobie, i ze zostalo mu kilka dni zycia,podczas jady samochodem powoduje wypadek, pod wplywem emocji.Wowczas naruszyl powinnosc, bo nie dostosowal jazdy do warunkow bezpieczenstwa na drodze. Czy mogl przewidziec? „Staranny”na pewno przewidzi,lecz osoba pod wplywem tak skrajnych emocji z chwili nie jest w stanie ! Nie ponosi zatem odpowiedzialnosci!
15. Gajus, D.13.6.18pr:
In rebus commodatis talis diligentia praestanda est, qualem quisque diligentissimus pater familias suis rebus adhibet, ita ut tantum eos casus non praestet, quibus resisti non possit, veluti mortes servorum quae sine dolo et culpa eius accidunt, latronum hostiumve incursus, piratarum insidias, naufragium, incendium, fugas servorum qui custodiri non solent. Quod autem de latronibus et piratis et naufragio diximus, ita scilicet accipiemus, si in hoc commodata sit alicui res, ut eam rem peregre secum ferat: alioquin si cui ideo argentum commodaverim, quod is amicos ad cenam invitaturum se diceret, et id peregre secum portaverit, sine ulla dubitatione etiam piratarum et latronum et naufragii casum praestare debet. Haec ita, si dumtaxat accipientis gratia commodata sit res, at si utriusque, veluti si communem amicum ad cenam invitaverimus tuque eius rei curam suscepisses et ego tibi argentum commodaverim, scriptum quidem apud quosdam invenio, quasi dolum tantum praestare debeas: sed videndum est, ne et culpa praestanda sit, ut ita culpae fiat aestimatio, sicut in rebus pignori datis et dotalibu
s aestimari solet
(Do rzeczy użyczonych należy dołożyć takiej staranności, jaką każdy najbardziej troskliwy ojciec rodziny stosuje w swoich sprawach, tak iż nie odpowiada się za zdarzenie przypadkowe, któremu nie można oprzeć się, np. śmierć niewolników, która następuje bez złego zamiaru [dolo] i niedbalstwa [culpa], napad rozbójników czy wrogów, napad piratów, rozbicie statku, pożar, ucieczka niewolników, których zwykle nie pilnuje się. [To] zaś co zostało p
owiedziane odnośnie rozbójników, piratów i rozbicia statku, o tyle będziemy oczywiście stosować, jeśli użyczenie zostało zawarte w tym celu, żeby użyczającemu wolno było rzecz zabrać ze sobą w podróż. W przeciwnym razie, jeśli komuś użyczę srebrne naczynia, ponieważ prosił mnie o to ze względu na ucztę, którą chce wydać dla przyjaciół, a [on] zabierze moje srebra w podróż, bez najmniejszej wątpliwości jest odpowiedzialny także za przypadkową utratę rzeczy na skutek napadu piratów, rozbójników czy w katastrofie statku. Odpowiedzialność ta ma miejsce, o ile rzecz została użyczona wyłącznie w interesie biorącego w użyczenie. Jeśli zaś użyczenie leży w interesie obu stron, np. kiedy zapraszamy na ucztę naszego wspólnego przyjaciela i ty bierzesz na siebie obowiązek przygotowania uczty, a ja użyczam tobie srebra, zostało napisane u niektórych [jurystów], że jesteś odpowiedzialny tylko za zły zamiar [dolum]. Należy jednak sprawdzić, czy nie jesteś także odpowiedzialny za niedbalstwo [culpa], w taki sposób, jak zwykle przy zastawie i posagu uwzględnia się niedbalstwo [culpae]).
W tym przypadku , w pierwszej czesci przepisu Gajusa ( in principio) wystepuje odpowiedzialnosc absolutna. Winny jest ten
, kto uzycza rzeczy od innej osoby i przez swoja lekkomyslnosc ,traci je. Osoba rozumna która posiada zdolnosci podmiotowe, odpowiada za rzeczy, które wie, ze ma zwrocic w nienaruszonym stanie. Arystoteles mowil ,ze istota winy umyslnej, jest decyzja. Nawet w atypowych sytuacjach, zabierajac „cudze mienie” na statek, gdy podczas silnego sztormu czy napadu piratow, może je stracic i będzie za to pociagniety do odpowiedzialności. Za te zla decyzje,ponosi kare. Grube niedbalstwo- Culpa lata rodzila odpowiedzialnosc na rowni z dolus. Do rzeczy uzyczonych nie odplatnie należy dolozyc takiej starannosci, jaka kazdy patris familias stosuje w swoich sprawach.
Zas jeżeli chodzi o (in finito)czesc koncowa wypowiedzi Gajusa, to już nie będzie tu odp absolutnej. Uzyczenie lezy w interesie obu stron. Mozemy tu sadzic jako dolus lub culpa.
Czyli odp subiektywna!
16. I.3.14.2:
…sed propter maiorem vim maioresve casus non tenetur, si modo non huius culpa is casus intervenerit… (ale nie odpowiada [ten, kto otrzymał rzecz w użyczenie] za siłę wyższą i nadzwyczajne przypadki, jeśli tylko nie zdarzyły się z jego winy [ang. without fault on his part3]).
Nie ponosi się odpowiedzialnosci za uzyczone rzeczy, za sile wyzsza: vis armata, vis major...bo nie zdarzyly się z jego winy ! Gdyby jednak naruszyl umowe, wówczas ponosi odp!!!
17. Gajus, Institutiones, 3.210, http://www.thelatinlibrary.com/gaius3.html:
Damni iniuriae actio constituitur per legem Aquiliam, cuius primo capite cautum est, ut si quis hominem alienum alienamue quadrupedem, quae pecudum numero sit, iniuria occiderit, quanti ea res in eo anno plurimi fuerit, tantum domino dare damnetur, (Skargę z tytuły bezprawnego wyrządzenia szkody wprowadza ustawa akwiliańska, w której pierwszy rozdział postanawia, że jeśli ktoś zabija bezprawnie cudzego niewolnika albo cudze zwierzę czworonożne zaliczane do bydła, winien być zasądzony na danie właścicielowi tyle, ile ta rzecz w danym roku była warta najwięcej).
Jest to odpowiedzialnosc obiektywna, ponieważ wystepuje tu strona przedmiotowa. Nie ma ani dolus ani culpa, gdyż nie ma strony podmiotowej ! Jest to przez przypadek jako spojzenie z punktu widzenia obserwatora.
18. Gajus, Institutiones, 3.217:
(…) In ceteris quoque animalibus, item in omnibus rebus, quae anima carent, damnum iniuria datum hac parte uindicatur. (…) (Ponadto co do innych zwierząt, także co do innych rzeczy nieożywionych, występuje się z roszczeniem o naprawienie szkody wyrządzonej bezprawnie na podstawie tej części [lex Aquilia]).
Odpowiedzialność obiektywna. Wystepuje przedmiot, strona przedmiotowa. Iniuria datum- wyrzadzona bezprawnie !
19. Gajus, Institutiones, 3.211:
…itaque inpunitus est, qui sine culpa et dolo malo casu quodam damnum committit (Przeto nie podlega karze ten, kto bez niedbalstwa i złego zamiaru wyrządza szkodę wskutek jakiegoś przypadku).
Nie podlega karze ten, kto przez przypadek wyzadzil szkode drugiej osobie! Za przypadek nie ponosi się odpowiedzialnosci, ani się nie odpowiada. Nie ma tu ani niedbalstwa ani zlego zamiaru, lecz wyzadzil szkode. Nie udowodniono tu ani dolus , ani culpa!
20. Celsus/Ulpianus D.9.2.49.1.:
Quod dicitur damnum iniuria datum Aquilia persequi, sic erit accipiendum, ut videatur damnum iniuria datum, quod cum damno iniuriam attulerit: nisi magna vi cogente fuerit factum, ut Celsus scribit circa eum, qui incendii arcendi gratia vicinas aedes intercidit: nam hic scribit cessare legis Aquiliae actionem: iusto enim metu ductus, ne ad se ignis perveniret, vicinas aedes intercidit… (Stwierdzenie, iż ustawa akwiliańska ma zastosowanie do szkody wyrządzonej bezprawnie, należy rozumieć w ten sposób, że ze szkodą bezprawną mamy do czynienia wtedy, gdy do szkody dołączyła się bezprawność, tj. wówczas, gdy [szkoda] nie została wyrządzona pod przymusem siły wielkiej, jak pisze Celsus o kimś, kto zniszczył dom sąsiada w celu zatrzymania pożaru; w takiej sytuacji wyłączona jest skarga z ustawy akwiliańskiej, [sprawca] niszczył bowiem dom sąsiada powodowany uprawnionym strachem, aby ogień nie doszedł do niego).
Chodzi tu o odpowiedzialnosc subiektywna. Wowczas gdy szkoda nie zostala wyrządzona przez sile wielka (vis major), tylko przez to, ze ktos zniszczyl dom sasiada podczas ratowania jeszcze wyzszej wartosci niż ten dom np. swojego zycia. Nie można nas osadzic za vis major, bo nie nastapil, ale tez nie odpowiadamy ani za vis major , ani za strach.
21. Labeon, D.19.1.54pr.:
…culpa tua id factum esse videbitur: (…) Idem iuris erit, si eam rem imperare solitus fueris, quam prudens et diligens pater familias imperaturus ei servo non fuerit (…stało się to z twojej winy. Takie same rozstrzygnięcie będzie, jeśli zwykłeś nakazywać niewolnikowi coś, czego ostrożny i staranny ojciec rodziny nie nakazywałby swojemu niewolnikowi).
Tu wlasciciel niewolnika odpowiada za to jak gdyby staranny ojciec rodziny ( pater familias)niezrobilby tego. Jest to odpowiedzialnosc subiektywna. Ponosi wine z niedbalstwa.
22. Paulus, D.9.2.30.3.:
(…) ideoque si quis in stipulam suam vel spinam comburendae eius causa ignem immiserit et ulterius evagatus et progressus ignis alienam segetem vel vineam laeserit, requiramus, num imperitia eius aut neglegentia id accidit nnnnn. Nam si die ventoso id fecit, culpae reus est (nam et qui occasionem praestat, damnum fecisse videtur): in eodem crimine est et qui non observavit, ne ignis longius procederet. At si omnia quae oportuit observavit vel subita vis venti longius ignem produxit, caret culpa, (Jeśli ktoś wypalał swoje ścierniska lub cierniste krzewy i ogień rozprzestrzenił się niszcząc cudze zasiewy lub winnicę, należy zbadać, czy zdarzyło się to w skutek jego nieumiejętności lub niestaranności. Jeśli bowiem uczynił to w wietrzny dzień, ponosi winę /bo odpowiada za szkodę ten, kto dał sposobność jej powstania/. Podobnie bezprawnie postępuje ten, kto nie dopilnował, aby ogień dalej nie rozprzestrzeniał się. Jeśli jednak wszystkiego dopilnował albo ogień wzmógł się pod wpływem nie spodziewanego porywu wiatru, nie ponosi winy).
Mamy tu do czynienia z odpowiedzialnoscia subiektywna. Jezeli Dopelnil wszystkich staran , to nie ponosi winy!! ze wzsgledu na sile wyzsza!!!
23. Casinus/Ulpianus, D.43.16.1.27:
Vim vi repellere licere Cassius scribit idque ius natura comparatur: apparet autem, inquit, ex eo arma armis repellere licere… (Cassius pisze, że jest dozwolone, aby odeprzeć siłę siłą i że prawo to jest dane przez naturę).
Naturalna rzecza jest bronic się ! Zarowno za czasow Arystotelesa jak i dzisiaj należy odpierac sile sila,jezeli chodzi o sile zbrojna na naszym terytorium?,,,,,
24. Pomponius, D.13.6.8.:
Rei commodatae et possessionem et proprietatem retinemus ([Na] rzeczy użyczonej zachowujemy i posiadanie i własność).
Uzyczenie (commodatum), podobnie jak depozyt i zastaw wywodzilo się z dokonywanych za pomoca( mancipatio) lub (in iure cessio ) aktow powierniczych. Pozniej , chcac umozliwic komus nieodplatnie kozystania z rzeczy ,wlasciciel przenosil jej wlasnosc na kontrachenta za pomoca aktu formalnego. Podczas dokonywania mancypacji , otrzymujacy rzecz zobowiazywal się poprzez umowe gwarancyjna do przeniesienia z powrotem wlasnosci rzeczy na osobe od której ja otrzymal. W rozwinietym prawie rzymskim urzyczenie stalo się kontraktem realnym polegajacym na oddaniu przez komodanta (commodans) rzeczy nieuzywanej , komodariuszowi (commodatarius) w nieodplatne wladanie faktyczne posiadanie naturalne( possessio naturalis) na okreslony czas.,,,,, ( str 229)::::zobowiazanie z commodatum było zobowiazaniem dwustronnym nierownoczesnym, opartym na dobrej wierze (bona fides).
25. Gajus, D.44.7.1.2.:
Re contrahitur obligatio mutui datione. Mutui autem datio consistit in his rebus, quae pondere numero mensurave constant, veluti vino oleo frumento pecunia numerata, quas res in hoc damus, ut fiant accipientis, postea alias recepturi eiusdem generis et qualitatis (Przez wręczenie rzeczy zawiera się zobowiązanie pożyczki. Pożyczka mianowicie polega na daniu tych rzeczy, które określa się za pomocą wagi, liczby, miary, jak na przykład wino, oliwa, zboże, oznaczoną ilość pieniędzy, które to rzeczy wręczmy się po to, aby należały do przyjmującego, a później by otrzymać [z powrotem] inne, tego samego rodzaju i jakości).
Pozyczka dochodzila do skutku za pomoca kontraktu realnego zwanego (mutuum) ipolegala na tym, ze udzielajacy pozyczki bral za to pewna ilosc pieniedzy lub inne rzeczy tj: wino, oliwa, zboze, srebro czy zloto. Gajus chcial wytlumaczyc istote pozyczki: „to co w ten sposob zostalo oddane przeze mnie tobie,z mego stanie się twoim”. Dluznik zobowiazany był zwrocic taka sama ilosc rzeczy pozyczonych i tego samego gatunku. Pozyczka stwarzala zobowiazanie jednostronne,stricti iuris. Zwrotu pozyczki wierzyciel mogl dochodzic za pomoca skargi.
26. Paulus, D.12.1.2pr.:
Mutuum damus recepturi non eandem speciem quam dedimus (alioquin commodatum erit aut depositum), sed idem genus: nam si aliud genus, veluti ut pro tritico vinum recipiamus, non erit mutuum (Pożyczki udzielamy, aby otrzymać z powrotem nie ten sam przedmiot, który dajemy /w przeciwnym razie będzie to użyczenie albo przechowanie/, lecz przedmiot tego samego gatunku).
Nie może dluznik oddac tego samego wina… leczlecz te, które wyprodukuje tej samej jakosci i gatunku…
27. Ulpianus, D.4.3.1.2.:
Dolum malum Servius quidem ita definiit machinationem quandam alterius decipiendi causa, cum aliud simulatur et aliud agitur. Labeo autem posse et sine simulatione id agi, ut quis circumveniatur: posse et sine dolo malo aliud agi, aliud simulari, sicuti faciunt, qui per eiusmodi dissimulationem deserviant et tuentur vel sua vel aliena: itaque ipse sic definiit dolum malum esse omnem calliditatem fallaciam machinationem ad circumveniendum fallendum decipiendum alterum adhibitam. Labeonis definitio vera est.
(Serviusz [Suplicjusz] tak określił złośliwy podstęp: jest to zastosowanie przebiegłości dla oszukania kogoś i ma miejsce wtedy, gdy coś się symuluje a co innego czyni. Labeo jednak uważał, że można kogoś wprowadzić w błąd bez symulacji, można także bez złośliwego podstępu czynić jedno symulując drugie, a przez tego rodzaju udawanie służyć dobrej sprawie i` strzec rzeczy swojej i cudzej. Sam zaś tak zdefiniował: złośliwy podstęp to jest zastosowanie wszelkiej chytrości, oszustwa, i przebiegłości dla zmylenia, oszukania i zaskoczenia drugiego człowieka. Definicja Labeona odpowiada rzeczywistości)4.
To ma znaczenie przy prawie rzeczowym. Gdy chcemy podstepnie wprowadzic kogoś w blad i podstepnie mu oddajemy rzecz uszkodzona lub zepsuta. Co do umowy- umowa nie można wykluczyc odpowiedzialnosci za podstep ! Odpowiada się za dolus!
Dolus, okreslony zazwyczaj zwrotrm (dolus malus), był traktowany jako „wszelka chytrosc, zdarada, podstep, przedsiewziecie dla podejscia zdrady lub oszukania innej osoby”.
28. aulus, D.2.14.27.3.:
…nulla pactione effici potest, ne dolus praestetur (…) (Umową nie można wyłączyć odpowiedzialności za podstęp).
Jak wyzej….
29. Neratius, D.44.4.11.1.:
…dolus omnimodo punitur… (za dolus zawsze odpowiada się).
Nic dodac nic ujac!!!
Dolus – umyslnosc
Arystoteles mowil, ze istota winy umyslnej jest decyzja! Dolus nie polega tylko na chceniu, tu musi być decyzja podjeta w mysli i dolus directus to postanowienie i chcenie!!!
Dolus wspulczesnie przez kodeks karny jest okreslany jako czyn zabroniony, popelniony jest umyslnie, jeśli sprawca ma zamiar jego popelnienia, chce go popelnic albo przewidujac jego popelnienie na to się godzi!!!
30. Gajus, D.17.2.72.:
Socius socio etiam culpae nomine tenetur, id est desidiae atque neglegentiae. Culpa autem non ad exactissimam diligentiam dirigenda est: sufficit etenim talem diligentiam communibus rebus adhibere, qualem suis rebus adhibere solet, quia qui parum diligentem sibi socium adquirit, de se queri debet (Wspólnik wobec wspólnika jest odpowiedzialny nawet z powodu winy nieumyślnej, tzn. lenistwa i niedbalstwa. Winy zaś nie należy ustalać według najwyższej staranności: wystarczy bowiem we wspólnych sprawach dokładać takiej staranności, jaką zwykło dokładać się do swoich spraw, ponieważ powinien mieć pretensje wyłącznie do siebie ten, kto dobrał sobie wspólnika o małej staranności).
Odpowiedzialność subiektywna, podmiotowa.
Za wspolnika powinno się dobierac odpowiednia osobe , bo jeden za drugiego odpowiada za culpa levis in concreto. Gajus mowil, ze powinien mieć pretensje wylacznie do siebie ten ,kto dobral sobie wspolnika”o malej starannosci”. Nie trzeba doszukiwac się więc starannosci w winie, należy dbac o wspolne interesy jak najlepiej, tak ,jak o swoje wlasne. Culpa levis in concreto- zaniedbanie starannosci we wlasnych sprawach.
31. Ulpianus, 50.17.23.:
Contractus quidam dolum malum dumtaxat recipiunt, quidam et dolum et culpam. Dolum tantum: depositum et precarium. Dolum et culpam mandatum, commodatum, venditum, pignori acceptum, locatum, item dotis datio, tutelae, negotia gesta: in his quidem et diligentiam. Societas et rerum communio et dolum et culpam recipit. Sed haec ita, nisi si quid nominatim convenit (vel plus vel minus) in singulis contractibus: nam hoc servabitur, quod initio convenit (legem enim contractus dedit), excepto eo, quod Celsus putat non valere, si convenerit, ne dolus praestetur: hoc enim bonae fidei iudicio contrarium est: et ita utimur. Animalium vero casus mortesque, quae sine culpa accidunt, fugae servorum qui custodiri non solent, rapinae, tumultus, incendia, aquarum magnitudines, impetus praedonum a nullo praestantur
(W niektórych kontraktach przyjmuje się tylko dolus, w niektórych i dolus i niedbalstwo. Tylko dolus – przy przechowaniu i precarium [oddanie rzeczy w bezpłatne używanie z obowiązkiem zwrotu na każdorazowe żądanie]. Dolus i niedbalstwo – w zleceniu, użyczeniu, sprzedaży, przyjęciu w zastaw, najmie, także przy ustanowieniu posagu, opieki, prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia; w tym oczywiście i staranność [obowiązek staranności]. W kontrakcie spółki i wspólności majątkowej odpowiada się za dolus i niedbalstwo. Tak to [stosuje się], jeśli w poszczególnych kontraktach wyraźnie nie zgodzono się na coś /albo mnie albo więcej/. Prawo bowiem stworzył kontrakt. Na zasadzie wyjątku, jak zauważa Celsus, nieważne jest ustalenie stron wyłączające odpowiedzialność za zamiar. Sprzeciwia się temu bowiem skarga dobrej wiary; i to stosujemy. Natomiast za przypadek [za przypadki] i niezawinione zgony zwierząt [ang. Accidents to and deaths of animals which occur without culpability5], za ucieczki niewolników, których nie ma zwyczaju strzec, za rabunki, zamieszki, pożary, powodzie, ataki grabieżców – nikt nie odpowiada).
Mowa tu o prawie rzeczowym. Jezeli ktos wzial cos w uzyczenie, nieodplatnie,i rzecz zostaje uszkodzona, to ten odpowiada za dolus i niedbalstwo może również odpowiadac za vis major ,jezeli wziaby w podroz, a umowa tego nie obejmowala !!! Natomiast za przypadki – nikt nie odpowiada.
32. Upianus, D.47.10.1.5.:
…nulla iniuria est, quae in volentem fiat (nie wyrządza się krzywdy chcącemu).
„Nie wyrzadza się krzywdy chcacemu”. Jezeli się zgodziles, to masz co chciales!
Wspolczesnie ma to swoje ograniczenia.
Jezeli Lekarz poda nam srodki, a my go do tego upowaznimy,to co do zasady nie może się uwolnic od odpowiedzialnosci w prawie cywilnym , ale w prawie karnym lekarz morze być sadzony za dolus. Spisze od beaty!!!!!
33. C.4.35.13, Codex Iustinianus, recognovit P. Krueger, Corpus Iuris Civilis, vol. II, Berlin 1954 (http://webu2.upmf-grenoble.fr/Haiti/Cours/Ak/):
A procuratore dolum et omnem culpam, non etiam improvisum casum praestandum esse iuris auctoritate manifeste declaratu (Oświadcza się wyraźnie pod powagą prawa, że pełnomocnik powinien odpowiadać za zły zamiar i wszelką winę, jednak nie za nieprzewidziany przypadek).
Za dolus zawsze się odpowiada!!! Za nieprzewidziany przypadek nie!!!
34. Modestinus, D.50.16.108.:
"Debitor" intellegitur is, a quo invito exigi pecunia potest („Dłużnik” oznacza tego, od kogo można się domagać pieniędzy wbrew jego woli).
Dluznikiem jest nie tylko ten , który pozyczyl od nas pieniadze, ale również ten, który wyzadzil nam szkode czyli (dluznik i wiezyciel) przy stosunkach umownych jak i deliktowych.
Jezeli ktos porysowal nam samochód na ulicy, to jest już naszym dluznikiem, chyba ,ze zrobil to przez przypadek!
35. I.3.13pr.
Obligatio est iuris vinculum, quo necessitate adstringimur alicuius solvendae rei, secundum nostrae civitatis iura (Zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do wykonania świadczenia komuś pewnej rzeczy, według praw naszego państwa).
Zobowiazanie powstaje w wyniku zawarcia umowy lub w wyniku dopuszczenia się czynu niedozwolonego.str 22,,,
36. Ulpianus, D.50.17.134.1.:
Nemo ex suo delicto meliorem suam condicionem facere potest (Nikt nie może poprzez delikt polepszyć swojego położenia).
Nikt nie może czerpac kozysci z tego, ze w sposob niezgodny z prawem naruszyl lub zaszkodzil komus.
37. Gajus, D.4.3.28.
…non debet lucrari ex alieno damno. (…) (Nie należy wzbogacać się z cudzej szkody)
Bedzie tu odpowiedzialnosc subiektywna. To nie tylko stwierdzenie ze wzgledow moralnych ,ale karalne byloby wzbogacanie się ze szkody drugiej osoby… Jak wyzej… ? Do dopisania,,,
38. M. Tulli Ciceronis: Liberae sunt… nostrae cogitationes6 (nasze myśli są wolne).
O tak wolne jak powietrze!!! Mozemy nawet myslec o rzeczach zboczonych i nikt nam nic nie zrobi !!!!
39. Ulpianus:
Cogitationis poenam nemo patitur 7 (myśli nie podlegają karze).
Nawet gdy podejmujemy decyzje w mysli, to nie ponosimy za to zadnej odpowiedzialnosci. Nawet gdy cos się stanie. Choc w kosciele katolickim mowimy o winie: „w mysli , mowie, uczynku i zaniedbaniu”. To w prawie prosimy o dowody, fakty namacalne.
40. Paulus:
Inde sola cogitatio furti faciendi non facit furem8 (sama myśl o popełnieniu kradzieży nie czyni jeszcze złodziejem).
Za mysli nie karzemy, można myslec o czym się chce!!!! Ha, ha,ha … nawet, ze się podkradnie pytania na egzamin z prawa rzymskiego !!!
Marcianusa:
Marcianusa, D.48.17.1.pr.:
Iustiniani Digesta, recognovit T. Mommsen, retractavit P. Krueger, Corpus Iuris Civilis, t. I, Berlin 1954): Divi Severi et Antonini magni rescriptum est, ne quis absens puniatur: et hoc iure utimur, ne absentes damnentur: neque enim naudita causa quemquam damnari aequitatis ratio patitur („Boscy Sewer [193–211 r. po Chr.] i Antonin Wielki w reskrypcie odpowiedzieli, aby nikogo nie karać pod jego nieobecność. I takie prawa stosujemy, aby nieobecnych nie skazywać, ponieważ wgląd na słuszność nie pozwala skazać kogokolwiek bez wysłuchania sprawy”).
„Audiatur et altora pars” „Niech będzie wysluchana strona ,ktorej stawia się zarzuty”.
Jezeli wyrok był sprawiedliwy,jezeli komus postawiono zazuty i skazano go, to wyrok jest niesluszny już tylko przez to, ze nie dopelniono tej formalnosci, ponieważ skazany nie mogl się wypowiedziec czy był winny, czy nie. Nie dano mu dojsc do glosu, więc wyrok jest niewazny. To podstawowy standard naszej cywilizacji. Na tym polega np. starannosc dziennikarska. Art.12 ust 1.p.p.,ktory zobowiazuje dziennikarza do szczegolnej starannosci tego prawa.
Tablica 8.24a; J. Makarewicz, Einführung in die Philosophie des Strafrechts auf Entwicklungsgeschichtlicher Grundlage, Stuttgart 1906, s. 188; M. Zabłocka, J. Zabłocki, Ustawa XII tablic. Tekst − Tłumaczenie − Objaśnienia, Warszawa 2000, s. 61.↩
M.T. Cicero, Orationis pro M. Tullio 51; por. I.G. Huschke (curante), Analecta litteraria, Lipsiae 1826, s. 172.↩
Justinian's Institutes, translated by P. Birks, G. McLeod, London 2001, s. 107.↩
Tł. J. Glemp, Lexiculum prawa rzymskiego. Wybór tekstów łacińskich z tłumaczeniem polskim i objaśnieniami, Warszawa 1974 r., s. 103-104.↩
The Digest of Justinian, English translation edited by A. Watson, t. czwarty, Philadephia 1998, s. 472.↩
M. Tulli Ciceronis, Pro T. Annio Milone Oratio, 29.79, http://www.thelatinlibrary.com/cicero/milo.shtml#29↩
D.48.19.18.↩
D.47.2.1.1.↩