Historia źródeł prawa rzymskiego w okresie republiki
Periodyzacja rozwoju prawa rzymskiego (historia prawa rzymskiego) pokrywa się z periodyzacją dziejów ustroju państwa rzymskiego. Okres królestwa (753 r. p. n. e. - 509 r. p. n. e.) jest nazywany okresem archaicznym, zaś okres republiki (509 r. p. n. e. - 27 r. p. n. e.) określa się mianem okresu przedklasycznego.
W okresie tym najważniejszym źródłem prawa były ustawy uchwalane przez zgromadzenia ludowe. Początkowo brali w nich udział jedynie patrycjusze. Dopiero na skutek reform Serwiusza Tuliusza, który podzielił społeczeństwo na 5 klas majątkowych, do udziału w zgromadzeniach ludowych zostali dopuszczeni plebejusze. Zgromadzenia - comitiae - zwoływane były przez urzędników.
Projekt ustawy wnoszony był na dwadzieścia cztery dni przed głosowaniem. Na zgromadzeniu ludowym nie prowadzono dyskusji nad projektem. W ciągu wyżej wspomnianych 24 dni przed zgromadzeniem trybunowie ludowi lub magistratury zwoływali contiones, na których projekt dyskutowano. Początkowo na zgromadzeniu ludowym głosowanie było jawne, następnie wprowadzono tajność głosowania. Odbywało się ono za pomocą dwóch tabliczek. Tabliczka z literą A [antiquo] oznaczała nie chcę zmian, jestem za tym co poprzednio, natomiast tabliczka z literami UR [uti rogas] oznaczała jak wnioskujesz. Ustawa taka to lex rogata, od rogatio - wniosek. Początkowo do ważności ustawy potrzebna była jeszcze uchwała Senatu. Uchwała ta nie była konieczna od 339 r. p. n. e. (lex Publia Philonis).
Oprócz wyżej wymienionych typów ustaw w starożytnym Rzymie funkcjonowały również uchwały zgromadzeń plebejskich (zgromadzenia te zwane były concilia plebs). Początkowo obowiązywały one jedynie plebejuszy. Patrycjuszy rzymskich obowiązywały dopiero od roku 287 p. n. e., na mocy lex Hortensia de plebiscitis.
Ustawy składały się zasadniczo z trzech części. Pierwsza to tzw. praescriptio, które zawierało imię wnioskodawcy, tytuł oraz datę i miejsce głosowania. Część druga to tzw. rogatio, czyli właściwa część ustawy odpowiadająca wnioskowi. Wreszcie trzecia część to sanctio - zawierała ona skutki ustawy. Ze względu na treść owej trzeciej części ustawy można podzielić na trzy typy:
leges perfectae - czyli ustawy zawierające sankcje obejmujące nieważność czynności prawnej dokonanej wbrew jej przepisom;
leges minus quam perfectae - były ustawami, które nie przewidywały sankcji nieważności, a jedynie karę;
leges imperfecta - czyli ustawy nie zawierające sankcji, lecz jedynie udzielające środka prawnego w postaci ekscerpcji, czyli zarzutu procesowego przyznanego pozwanemu. Przykładem takiej ustawy była lex Cincia de donis et muneribus (204 r. p. n. e.), w myśl której pozwanemu służyła ekscerpcja, że dał zbyt dużą darowiznę.
Uchwały regulowały zazwyczaj konflikty polityczne, ekonomiczne lub socjalne. Ustawy nie ingerowały np. we władzę ojca, która była ustanowiona na mocy zwyczaju (mos).
W czasach republiki wydano około 800 leges rogatae. Niezwykle mało spośród nich dotyczyło prawa cywilnego.
Ostatnią ustawą w historii Rzymu uchwaloną przez zgromadzenie ludowe była lex agraria cesarza Nerwy (96 r. n. e.)
W starożytnym Rzymie funkcjonowały także uchwały Senatu (senatus consulta). Senat liczył początkowo 300 senatorów, następnie ich liczbę zwiększono do 600. Senatorowie wybierani byli spośród byłych urzędników. Senat nie posiadał władzy ustawodawczej. Zgłaszał się z radą lubo opinią do magistratury, aby ta zgłosiła dany wniosek pod obrady zgromadzenia. Autorytet Senatu sprawiał, że magistratury stosowały się do tego.
Nazwy uchwał Senatu były nadawane od imienia wnioskodawcy, przedmiotu, którego dotyczyły, lub osoby przeciw której były skierowane (np. senatus consultum Macedonianum była skierowana przeciwko Macedo. Ów Macedo był młodym człowiekiem podległym władzy ojca. Zaciągnął od szereg długów. Naciskany przez wierzycieli w sprawie ich spłaty, aby otrzymać spadek po ojcu dopuścił się na nim morderstwa. Senat podjął wtenczas uchwałę zabraniającą zaciągania pożyczek przez syna będącego pod władzą ojcowską).
Mos maiorum, leges oraz senatus consulta składały się na ius civile (ius Quiritum). Ius civile było bardzo surowe i bardzo sformalizowane. Formalizm i surowość widoczny był zwłaszcza w mancipatio i nexum. Nexum była formą pożyczki. Zawierana była w ten sposób, że w obecności pięciu świadków i libripensa (trzymającego wagę) dłużnik chwytał ręką odważany na wadze kruszec i zobowiązywał się do jego zwrotu. Jeśli nie dochował zobowiązania mógł zostać przez wierzyciela zabity, uwięziony albo sprzedany w niewolę. Mancipatio było uroczystym sposobem przeniesienia własności. Wymagano do jego dokonania pięciu świadków (mężczyzn - Rzymian) i libripensa, który odważał kruszec stanowiący zapłatę. Kupujący chwytał ręką podmiot i wypowiadał formułkę.
Historia prawa rzymskiego wskazuje, że prawo to rozwijane było także drogą interpretacji. Z przepisu, że milczenie pozwanego skutkowało zasądzeniem roszczenia na rzecz powoda wykształciło się in iure cessio. Był to pozorny proces windykacyjny. Nabywca i zbywca zgłaszali się przed pretorem. Nabywca twierdził, że rzecz jest jego własności, a zbywca na zapytanie pretora milczał (nie zaprzeczał). Wtenczas pretor przyznawał rzecz nabywcy.
Interpretacja przepisów prawnych była początkowo zasługą kapłanów (pontyfików), którzy wywodzili się z warstwy patrycjuszowskiej. Znali oni formuły prawne. Kapłani posiadali także wiedzę na temat kalendarza, co było o tyle istotne, że ze względów religijnych Rzymianie rozróżniali dni sądowe, czyli takie w których można było prowadzić proces sądowy i dokonywać w związku z tym czynności sądowych, oraz dni niesądowe, w których nie było to dopuszczalne. Zwykli obywatele, nie sprawujący funkcji kapłańskiej, nie posiadali pełnej znajomości obowiązujących norm prawnych. Swojego monopolu na zajmowanie się prawem kapłani strzegli bardzo zazdrośnie. Jednakże w 304 r. p. n. e. Gneius Flavius, sekretarz Appiusa Claudiusa wykradł kapłanom tajemnice kalendarza sądowego i formuły prawne, a następnie podał je do publicznej wiadomości. Zbiór ten został nazwany ius Flavianum.
Z biegiem czasu do sprawowania urzędów kapłańskich dopuszczono także plebejuszy. Pierwszy plebejski pontifex maximus - Tiberiusz Coruncanius uczył prawa rzymskiego publicznie.
Cechą charakterystyczną urzędów rzymskich była ich kadencyjność (zwykle jeden rok) i kolegialność. Od początku republiki władza w Rzymie spoczywała w rękach dwóch konsulów. Konsulowe wzajemnie mogli unieważniać swoje decyzje. Wojskiem dowodzili wymieniając się włada codziennie.
W momencie wyjątkowego zagrożenia wprowadzano funkcję dyktatora. Dyktatorem można było zostać tylko raz na okres sześciu miesięcy (z biegiem czasu zasady te uległy uchyleniu - vide dyktatury Sulli i Cezara). Dyktatora powoływał jeden z konsulów, na podstawie specjalnej uchwały Senatu - senatus consultum ultimum.
Władza dyktatora była władzą absolutną, ograniczoną przede wszystkim czasem jej sprawowania. Jednakże śmierć konsula, który wyznaczył dyktatora była także kresem jego działalności.
Urzędem o kluczowym znaczeniu z punktu widzenia wymiaru sprawiedliwości był urząd pretora. Początkowo kompetencje pretora przysługiwały konsulowi. Wykształcenie się urzędu pretora nastąpiło wtedy, gdy plebejusze uzyskali prawo piastowania urzędu konsula (367 r. p. n. e.). Pretorzy nie byli wykształconymi prawnikami, posiadali jednak radę (concilium) złożoną z uczonych jurystów. Pretor korzystając ze swych uprawnień do udzielania lub nieudzielania środka prawnego modyfikował ius civile, np. w edykcie pretor zaznaczał, że będzie chronił umowy dodatkowe przy kupnie - sprzedaży, czy że będzie chronił osoby, które padły ofiarą podstępu.
Pretorowi służył środek w postaci restitutio in integrum, czyli przywrócenie do stanu poprzedniego.
Edykty pretorskie były początkowo ustne, z biegiem czasu wydawano je w formie deklaracji pisemnej, ogłaszanej na białej tablicy. Wykształcił się też zwyczaj przyjmowania edyktu poprzedników i uzupełniania go. Pretor w razie wątpliwości wyjaśniał przepisy iuris civilis - adiuvandi iuris civilis gratia. Wypełniał luki w drodze supplendi iuris civilis gratia. Przyznawał w tej drodze środki procesowe dla spraw nieuregulowanych w ius civile. Pretor modyfikował także przepisy prawa cywilnego - corrigendi iuris civilis gratia.
Prawo pretorskie, stworzone przez pretora miejskiego (praetor urbanus), czyli ius honorarium było odformalizowane. Pretor miejski rozstrzygał sprawy między obywatelami w obrębie Rzymu.
W roku 242 p. n. e. powołano urząd pretora dla perygrynów (wolnych cudzoziemców). Pretor ten kształtował obrót prawny tak jak uważał to za celowe. Jego działalność stała się odrębnym źródłem prawa. Pretor dla perygrynów stworzył ius gentium. Była to ta część prawa rzymskiego, która w zasadniczej części stosowała zaakceptowane przez Rzymian zasady praw obcych.
Oprócz jurysprudencji pontyfików istniała także jurysprudencja świecka. Juryści udzielali porad prawnych (opinii). Czynili to bezpłatnie. O porady takie prosiły też sądy i magistratury. Juryści bardzo niechętnie uczestniczyli w wymiarze sprawiedliwości - nie praktykowali. Prawnicy republikańscy byli nazywani dawnymi - veteres. Najważniejszymi spośród nich byli:
Sextus Aeluius Paetus Catus. Ogłosił on dzieło zwane Commentaria tripartita, czyli dzieło obejmujące ius civile w trzech częściach. Znane było także ius Aelianum, zawierające Ustawę XII Tablic, komentarz do niej oraz formułki skarg;
Quintus Mucius Scaevola. Był najwybitniejszym prawnikiem tego okresu. Dokonał pierwszego systematycznego opracowania prawa cywilnego w osiemnastu księgach. Podręcznik ten stanowił podstawę nauki tego prawa.