Historia prawa rzymskiego - Ustawa XII Tablic
U zarania dziejów prawa rzymskiego prawo to miało konotacje sakralne. Uprawianiem prawa, interpretacja przepisów, zajmowały się kolegia kapłańskie (zwłaszcza pontyficy). Znali oni formuły prawne. Kapłani posiadali także wiedzę na temat kalendarza, co było o tyle istotne, że ze względów religijnych Rzymianie rozróżniali dni sądowe, czyli takie w których można było prowadzić proces sądowy i dokonywać w związku z tym czynności sądowych, oraz dni niesądowe, w których nie było to dopuszczalne. Zwykli obywatele, nie sprawujący funkcji kapłańskiej, nie posiadali pełnej znajomości obowiązujących norm prawnych.
Sytuacja, w której większość obywateli rzymskich nie miała dostępu do treści prawa rodziła oczywiście konflikty społeczne na tle osnowy owego zwyczaju przodków (mos maiorum). Na to nałożył się dodatkowo konflikt między plebejuszami, a patrycjuszami rzymskimi (co znamienne kapłani rekrutowali się w tym czasie w Rzymie wyłącznie spośród patrycjuszy). W związku z tym plebejusze wysunęli postulat spisania i uściślenia prawa.
Historia prawa stoi na stanowisku, że pierwszym, który sformułował postulat spisania prawa był trybun ludowy z 462 r. p. n. e. Terentillus Arsa. Dziesięć lat po jego wystąpieniu wybrano specjalne dziesięcioosobowe kolegium, którego członków nazwano decemwirami (decemviri legibus scribundis). Miało ono zaprojektować ustawę, która następnie miała być głosowana na zgromadzeniu ludowym. W 451 r. p. n. e. decemwirzy opracowali ustawę, którą spisano na dziesięciu drewnianych tablicach, rok później, tj. w 450 r. p. n. e. dodali to tych wcześniejszych jeszcze dwie tablice.
Historyk Liwiusz uznał Ustawę XII Tablic (Lex duodecim tabularum) za źródło wszelkiego prawa prywatnego i publicznego. Przepisy ustawy były bardzo lapidarne. Główny jej trzon stanowiło prawo prywatne, prawo procesowe oraz postępowanie egzekucyjne. Procedura miała na celu ochronę dłużnika przed samowolą wierzycieli.
Ustawa była niezwykle surowa. Przykładem tego mogą być przepisy, dające wierzycielom prawo pocięcia (w dosłownym tego słowa znaczeniu) niewypłacalnego dłużnika na kawałki (partes secanto). Odnośnie procesu sądowego zawierała interesującą normę: Jeżeli komuś brakuje świadectwa, niech idzie wyć co trzeci dzień pod domem świadka.
Ustawa zawierała szczegółową regulację władzy ojcowskiej. Zgodnie z treścią norm tej ustawy władza ta obejmowała prawo życia i śmierci (ius vitae ac necis).
Ustawa XII Tablic zawierała także normy, które można określić jako leges semtuarie (ustawy przeciwko zbytkowi). Regulacje te dotyczyły ograniczeń dla warstwy bogatej w zakresie dozwolonych wydatków na konsumpcje. Przykładowo można tu wskazać unormowania dotyczące pogrzebu, takie jak zakaz używania na stosie pogrzebowym heblowanego drewna, ograniczenie ilości fletnistów i płaczek, zakaz mieszania mirry z winem, zakaz pochówku zmarłego ze złotem, z wyjątkiem, gdyby: zęby zmarłego były spojone złotem.
Cechą charakterystyczną rzymskiej Ustawy XII Tablic był znaczny akcent na rozwiązywanie sporów sąsiedzkich i ochronę własności przed naruszeniami. Znacznie surowiej sankcjonowano naruszenie cudzego majątku niż uszkodzenie ciała osoby. Za zranienie przewidywano karę talionu (spowodowanie u sprawcy takich samych obrażeń jakie odniósł pokrzywdzony) albo karę pieniężną.
Dwanaście tablic zawierających omawianą tu ustawę wystawione było w Rzymie na widok publiczny na forum. Tablice te spłonęły w 387 r. p. n. e. w trakcie najazdu Galów na Rzym. Historia prawa zawartego w tej ustawie nie kończyła się jednak z chwilą spalenia tablic. Pomimo to ustawa ta formalnie nigdy nie została uchylona, zaś rzymskie dzieci uczyły się jej na pamięć w szkole. Jeszcze 800 lat od jej wydania o ustawie tej pisali rzymscy juryści. Jako prawo obowiązujące traktował Ustawę XII Tablic także Justynian Wielki.