Historia prawa rzymskiego - pryncypat

Prawo rzymskie stanowi najdoskonalszy system prawny starożytności. Jego uniwersalne wartości sprawiają, że do dziś jest on podstawą systemów prawnych na kontynencie europejskim, a w niektórych krajach pozaeuropejskich, np. w Republice Południowej Afryki, prawo to jest nadal wprost stosowane. Sytuacja ta uzasadnia szczególną wagę, jaką przykłada się do nauki prawa rzymskiego w toku studiów prawniczych.

W uprzednim artykule omówiłem historię prawa rzymskiego w epoce republiki (okresie przedklasycznym). Epoka pryncypatu (27 r. p. n. e. - 285 r. n. e.) jest określana w periodyzacji historii prawa rzymskiego jako okres prawa klasycznego.

Pod koniec okresu republiki doszło do istotnych zmian ustrojowych w państwie rzymskim. Dyktatorzy stali się bowiem dożywotni. Pierwszym cesarzem rzymskim był Oktawian August. Zgromadził on w swym ręku najbardziej istotne atrybuty władzy, takie jak konsulat, urząd trybuna ludowego, itp. Oktawian nosił także tytuł princeps senatus, czyli pierwszy w Senacie.

W pryncypacie nastąpiła redukcja czynników prawotwórczych. Stopniowo całkowicie straciło znaczenie zgromadzenie ludowe. Ostatnią ustawą uchwaloną przez ten organ była lex agraria cesarza Nerwy z 96 r. n. e. Nastąpiło także osłabienie aktywności Senatu. Symboliczny jest fakt, iż z biegiem czasu przestano się powoływać na uchwałę Senatu, a zaczęto na wniosek cesarza, czyli oratio prnicipis.

Działalność pretora została zahamowana za cesarza Hadriana, który polecił juryście Salviusowi Julianusowi spisać treść edyktu pretorskiego. Dokonano tego w 137 r. n. e. Przedmiotowa kodyfikacja prawa pretorskiego - Edictum Salvianum (Edictum perpetuum) zakończył etap rozwoju prawa pretorskiego. Stosowanie prawa pretorskiego i interpretowanie edyktu należało odtąd wyłącznie do cesarza.

W pryncypacie źródłem prawa stał się cesarz. Działalność cesarska spowodowała wykształcenie się tzw. ius novum. Cesarze wydawali konstytucje, które dzieliły się na:

• edicta, czyli rozporządzenia wydane na podstawie ius edicendi. Przykładem edyktu jest Edykt cesarza Karakali z 212 r. n. e. (Constitutio Antoniniana) przyznający prawo obywatelstwa wszystkim wolnym mieszańcom Imperium z wyjątkiem tzw. peregrini dediticii (walczący z Rzymem z bronią w ręku);

• mandata, czyli instrukcje dla urzędników, zwłaszcza namiestników prowincji;

• rescripta, czyli pisemne odpowiedzi cesarza na zapytania stron, magistratur itp. Pytania te odnosiły się do kwestii prawnych, nigdy do stanu faktycznego. Odpowiedź była warunkowa, tzn. obowiązywała gdy strona podała stan faktyczny zgodnie z prawdą. Przykładem reskryptu była konstytucja Hadriana o zasadach oceny świadków w procesie;

• decreta, czyli wyroki sądowe. Cesarz wywoływał sprawę przed swój sąd i wydawał wyrok.

Decreta i resciripta miały charakter jednostkowy, jednak ze względu na autorytet cesarza odgrywały role precedensów.

Jeśli chodzi o jurysprudencję rzymską tego okresu to stała ona pod znakiem dwóch szkół prawniczych - Sabinianów i Prokulianów. Twórcą Prokulianów był Marcus Antistius Labo (autor 400 ksiąg praniczych). Szkoła wzięła swą nazwę od Prokulusa, zaś jednym z najbardziej znanych jej przedstawicieli był Publius Juventinus Celsus. Twórcą Sabinianów był Gaius Ateius Capito. Szkoła wzięła swą nazwę od jego następcy - Sabinusa. Sabinianów nazywano także czasem Kasjanami od imienia innego znanego jurysty - Casiusa.

Niektórzy prawnicy pryncypatu mieli prawo udzielania porad z upoważnienia cesarza - ius publice respondendi ex auctoritate principis. Udzielona przez prawnika cieszącego się takim przywilejem opinia miała moc wiążącą.

W Rzymie okresu pryncypatu działali także najwybitniejsi prawnicy świata starożytnego. Historia prawa rzymskiego stawia na piedestale takich jurystów jak:

• Aemilius Papinianus (Papinian). Prawnik ten został zamordowany na rozkaz cesarza Karakali, gdyż nie chciał usprawiedliwić przed Senatem tego, że Karakala zamordował swego brata Getę;

• Domitius Ulpianus (Ulpian). Piastował funkcje dowódcy gwardii pretorianów. Został zamordowany przez podwładnych. Ulpian komentował edykt pretorski. Znaczna część Digestów zawiera jego wypowiedzi;

• Paulus. Był najpłodniejszym pisarzem w historii prawa rzymskiego. Znaczna część Digestów zawiera jego wypowiedzi.

---