HISTORIA ŹRÓDEŁ

PRAWA KANONICZNEGO

(na podstawie podręcznika ks prof. dr hab. I. Subery oraz wykładów ks. prof. dr hab. J. Kałowskiego)

POJĘCIE I PODZIAŁ ŹRÓDEŁ

1. POJĘCIE ŹRÓDEŁ

- W sensie dosłownym - źródło oznacza miejsce naturalnego wypływu wód.

- W sensie przenośnym - przyczyną, z której coś pochodzi. Ten sens przenośny stosuje się również w prawie kanonicznym.

2. PODZIAŁ ŹRÓDEŁ

Źródła prawa kanonicznego dzielimy na:

1. Źródła istnienia, czyli materialne wewnętrzne (fontes essendi seu existendi).

Które powołują prawo do życia, są jego przyczyną sprawczą (causa).

Do źródeł tych zaliczamy samych prawodawców, tj, osoby fizyczne (np. papież, biskupi) lub materialne (np. sobory), które uczestnicząc we władzy ustawodawczej Kościoła, prawo ustanawiają.

Źródła istnienia mogą być:

- Boże lub ludzkie,

- pierwszorzędne lub drugorzędne.

2. Źródła poznania, czyli formalne, zewnętrzne (fontes cognoscendi).

Są to środki (media) służące do, poznania prawa, a więc zbiory ustaw i wszelkie dokumenty pisane, które zawierają prawo kościelne i z których czerpać możemy znajomość tego prawa.

Źródła te możemy pojmować w znaczeniu szerokim i ścisłym.

a/ W znaczeniu szerokim — oznaczają wszelkiego rodzaju środki, z których

możemy poznać jakieś prawo pisane, przekazane lub zwyczajowe. Do tego rodzaju źródeł poznania zaliczyć możemy Pismo św., dzieła Ojców Kościoła, akta soborów, historię Kościoła i historię powszechną,

b/ W znaczenia ścisłym — i bardziej właściwym — przez źródła poznania

rozumiemy dokumenty i zbiory, zawierające w mniejszej lub, większej mierze zebrane kościelne przepisy prawne.

Te źródła w znaczeniu ścisłym podzielić możemy:

I. Ze względu na prawodawcę:

1. Zbiory prawa Boskiego

2. Zbiory prawa ludzkiego

a) Zbiory kanonów (canones), tj. ustaw wydanych przez władzę kościelną (kanony w sensie ścisłym cz. ustawy wydane na soborach, dekretały papieskie i kapitularia cz. ustawy synodów średniowiecznych);

b) Zbiory ustaw (leges), tj. dekretów wydanych przez władzę świecką;

c) Zbiory mieszane (na Wschodzie - Nomocanones)

II. Ze względu na zakres:

1. Terytorialny:

a) Zbiory prawa powszechnego (ius universale);

b) Zbiory prawa partykularnego (ius particulare), dotyczące

odrębnego okręgu, kraju, diecezji.

2. Podmiotowy:

a) Zbiory prawa ogólnego (ius generale), obowiązującego wszystkich

podwładnych;

b) Zbiory prawa specjalnego (ius speciale), obowiązującego niektóre grupy podwładnych.

3. Obowiązywalności:

a) Zbiory prawa powszechnego (ius commune), obowiązującego w zwykłych wypadkach;

b) Zbiory prawa szczególnego (ius singulare), obowiązującego w wyjątkowych wypadkach

III. Ze względu na wiarygodność historyczną

1. Zbiory prawdziwe — jeśli faktycznie zostały zebrane przez tych, którym są przypisywane i zawierają prawdziwe, a nie zmyślone ustawy;

2. Zbiory fałszywe — Jeśli ustawy są nie autentyczne lub ich autor..

IV. Ze względu na metodę:

1. Zbiory chronologiczne — zawierają ustawy ułożone według daty ich wydania.

2. Zbiory systematyczne — ustawy zostały w nich zebrane według jakiegoś systemu naukowego, np. Kodeks Prawa Kanonicznego.

V. Ze względu na powagę prawną:

1. Zbiory prywatne — ułożone przez osobę prywatną i nie zatwierdzone przez prawodawcę lub zwyczaj, ani wyraźnie, ani milcząco. Poszczególne ustawy mogą być autentyczne, a wartość prawną posiadają niezależnie od zbioru.

2. Zbiory publiczne, czyli autentyczne — sporządzone lub zaaprobowane przez władzę ustawodawczą.

2.3 Stopień autentyczności

Pierwszy (najwyższy stopień)

- prawodawca uznaje zbiór całkowicie za swój własny i ogłasza go jako prawomocny. Wszystkie ustawy, bez względu na to, jaką przedtem miałyby powagę, zakres i wiarygodność, przez samo przyjęcie ich do zbioru i promulgację, są na przyszłość autentycznymi ustawami kościelnymi. Jeśli przy tym są zbiorami powszechnymi, wiążą wszystkich podwładnych jako prawdziwe ustawy, np. zbiory Grzegorza IX i Bonifacego VIII.

Drugi

- prawodawca ogłasza jako autentyczne pojedyncze ustawy zbioru, choć zachowują one własną, wewnętrzną wartość prawną co do zakresu i materii, np. niektóre autentyczne kolekcie Kongregacji Rzymskich.

Trzeci

- prawodawca ogłasza tylko, że teksty jakiegoś zbioru są oficjalne i mogą być przyjęte do użytku w szkołach i w sądach. Nie mówi nic o ich wiarygodności historycznej, mocy prawnej czy wartości naukowej, np. wydanie rzymskie Corpus Iuris Canonici , tj. tych jego części, które poprawione i przejrzane przez Grzegorza XIII w 1582 r.

Czwarty (najniższy stopień autentyczności)

- zbiór zestal sporządzony tylko pod nadzorem prawodawcy, za jego zezwoleniem. Nie staje się przez to zbiorem publicznym (np. niektóre Bullaria).

ROZDZIAŁ PIERWSZY

ŹRÓDŁA ISTNIENIA PRAWA KOŚCIELNEGO

1. PRAWO NATURALNE

- prawo naturalne - prawo prawdziwe, podyktowane przez rozum praktyczny, które zostaje ludziom nadane równocześnie z naturą. Przyczyną sprawczą tego prawa jest wola Boża, objawiana ludziom poprzez naturalne światło rozumu.. Prawo to nazywa się naturalnym dlatego, że wywodzi się z samej natury ludzkiej i że zasady tego prawa poznawane są przy pomocy naturalnego rozumu.

- Prawo naturalne jest wyrazem natury ludzkiej i dlatego wiąże wszystkich, którzy tę naturę posiadają. Każdy człowiek jest więc podmiotem prawa naturalnego i obowiązuje ono wszystkich ludzi bez żadnego wyjątku, a wszystkie czynności ludzkie muszą być z tym prawem uzgodnione. Ponieważ jest ono niezmienne, nie dopuszcza też żadnej dyspensy.

Prawo naturalne jest źródłem prawa kanonicznego z wielu względów:

1. jako warunek niezbędny, (conditio) nadający moc obowiązującą ustawom kościelnym, które o tyle tylko mają moc wiążącą, o ile przyjmują za podstawą nakaz prawa naturalnego, że Bogu, który ustanowił władzę kościelną, należy się posłuszeństwo;

2. jako norma ustaw kościelnych, od której prawodawca kościelny nie może odejść, ponieważ prawo ludzkie nie może być sprzeczne z prawem Bożym;

3. jako użyczające zasad postępowania (principia) instytucjom kanonicznym.

2. PRAWO POZYTYWNE BOSKIE

- prawo pozytywne Boskie rozumiemy te wszystkie przepisy prawa, które zostały podane ludziom przez Boga za pośrednictwem nadnaturalnego Objawienia.

Prawo to zawarte jest w Starym i Nowym Testamencie, których księgi są najistotniejszym źródłem prawa kanonicznego, choć nie w różnym stopniu.

Stary Testament zawiera trzy rodzaje przepisów:

1. przepisy moralne (praecepta moralia) — które regulują, działanie człowieka w stosunku do Boga, do bliźnich i i do siebie, a więc będące powtórzeniem i wyjaśnieniem zasad prawa naturalnego. Odnosi się to szczególnie do przykazań Dekalogu.

2. przepisy ceremonialne (praecepta caeremonialia) — dotyczące sposobu oddawania kultu Boga, czyli prawo obrzędowe przepisujące wszystkie szczegóły, które należało zachować w czasie nabożeń stwa.

3. przepisy sądownicze (praecepta iudicalia) — określające szczegółowe warunki, które należało zachować w sądownictwie, małżeństwie, rodzinie itp., czyli normujące życie społeczne Żydów.

Prawo Nowego Testamentu ustanowione przez Chrystusa Pana jest głównym i szczególnym źródłem prawa kanonicznego, zawiera bowiem wolę Chrystusa Pana odnośnie ustanowienia Kościoła, jego zasadniczego ustroju i rządów. Sobór Trydencki ogłosił jako prawdę wiary (de fide), że Chrystus jest nie tylko Odkupicielem, lecz i Prawodawcą , któremu należy się posłuszeństwo. (D.B 831).

3. PRAWO APOSTOLSKIE.

Prawo apostolskie obejmuje przepisy dwojakiego rodzaju:

1. prawo Bożo-apostolskie (ius divinaopostolicum) - ustanowione przez samego Chrystusa, ale przez apostołów ogłoszone w pismach np. rozporządzenie o namaszczeniu chorych (Jk 5,14), o święceniu diakonów (Dz 6,6) i.t.d;

2. prawo ściśle apostolskie (ius mere apostolicum) - wydane przez samych apostołów jako rządców kościoła, np. zarządzenie soboru jerozolimskiego o powstrzymaniu się od spożywania mięsa ze zwierząt uduszonych i krwi; przepis św. Pawła, by mężczyzna modlił się z odkrytą głową, a niewiasta z zakrytą (1 Kor 11,2 - 16); przepis o agapach (1 Kor 11,17-34);

4. PRAWO PAPIESKIE

- Papież, spadkobierca prymatu św. Piotra, posiada z prawa Bożego pozytywnego najwyższą i palną władzę jurysdykcji nad całym Kościołem, tak w sprawach wiary i obyczajów, jak i w tym, co dotyczy karności i rządów. Kościoła na całym świecie (kan. 218 § 1).

- stanowi on najważniejsze ludzkie źródło prawa kanonicznego.

- Władza papieża rozciąga się na wszystkich ochrzczonych i obejmuje wszystkie sprawy, które w jakikolwiek sposób należą do Kościoła. Jako najwyższy prawodawca wydaje ustawy dla całego Kościoła i dla poszczególnych prowincji, może je zmieniać i znosić, jest autentycznym tłumaczem prawa (kan. 17), udziela dyspens i przywilejów (kan. 81). Jedynie prawo Boże, tak naturalne jak i pozytywne oraz cel Kościoła ograniczają jego władzę.

Dziś akty papieskie dzieli się na ogół ze względu na formę zewnętrzną i ze względu na treść.

1. Ze względu na formę zewnętrzną rozróżnia się w aktach papieskich przede wszystkim: bulle, brevia i listy.

1. Bulla - jest uroczystym pismem papieskim w sprawach wielkiej wagi, sporządzonym wzniosłym stylu w języku łacińskim, na białym, cienkim pergaminie. Nazwa pochodzi od ołowianej pieczęci (rzadziej złotej, np. Bulla aurea), przyczepianej do dokumentu na jedwabnych lub konopnych sznurkach.

2. Breve - jest pismem papieskim w formie mniej uroczystej w sprawach mniejszej wagi, sporządzonym stylem prostszym i krótszym, z dołączoną pieczęcią Rybaka wytłoczoną w czerwonym laku, a przedstawiającą św. Piotra wyciągającego z morza sieć rybacką.

3. Litterae lub Epistolae - to wszelkie urzędowe pisma papieskie, które nie mają formy bulli lub breve, lecz sporządzone są w formie zwykłego listu. Jeśli skierowane są do biskupów i wiernych całego Kościoła lub przynajmniej jednego czy więcej narodów, noszą nazwę "encykliki". Jeśli napisane są lub przynajmniej podpisane własnoręcznie przez papieża - zwą się chirographa.

2. Ze względu na treść można podzielić akty papieskie w sposób następujący:

1. Constitutio apostolica. W znaczeniu ścisłym - konstytucja apostolska oznacza ustawę dotyczą całego Kościoła (norma generalis), wydaną w sprawach szczególnej wagi w formie uroczystej np. Konstytucja apostolska Piusa XII Christus Dominus z dnia 6.1.1953 dotycząca zasadniczych zmian w poście eucharystycznym lub Konstytucja Pawła VI . Regimini Ecclesiae universae z 15.8.1967 o reformie Kurii Rzymskiej.

W znaczeniu szerszym — konstytucja apostolska oznacza wszelkie zarządzenia wydane przez papieża na piśmie w sprawach wiary i obyczajów czy rządów Kościołem, zarówno odnośnie całego Kościoła, jak i jego części, np. erekcja lub podział diecezji.

2. Motu proprio. Jest to ustawa papieska wydana nie w formie uroczystej bulli czy breve, lecz w formie zwykłego dekretu i to nie na czyjąś prośbę, lecz sua sponte - z własnej inicjatywy papieża. Dotyczy zwykle spraw wielkiej wagi dla życia Kościoła, np, Motu proprio Pawła VI Pastorale munus z 30.11.1963 o uprawnieniach i przywilejach biskupów, czy De episcoporum muneribus z 15.6.1966 i in.

3. Litterae apostolicae. Oznacza zarządzenie papieskie wydane w formie bulli czy breve w ważniejszych sprawach natury administracyjnej. Jeśli ma formę bulli, zwie się Litterae apostolicae sub plumbo, tj. z wiszącą pieczęcią ołowianą, np. nominacje kardynałów, biskupów, tworzenie diecezji itp. Jeśli ma formę breve, zwie się Litterae apostolicae simpliciter lub sub annulo Piscatoris, tj. z pieczęcią Rybaka wytłoczoną w czerwonym laku. Dotyczy na ogół spraw mniej ważnych, np. beatyfikacja sług Bożych, nadanie tytułu bazyliki mniejszej, nadanie insygniów kapitule itp.

d) Epistolae. Jest to list, papieża skierowany do poszczególnych osób lub pewnej grupy osób i zawierający nie tyle zarządzenia, ile raczej wykład nauki chrześcijańskiej lub wskazania czy upomnienia, albo też życzenia papieża np. z. okazji jubileuszu, zjazdu itp.

4. PRAWO SOBOROWE

- Wśród źródeł materialnych prawa kanonicznego od początku wielką rolę odegrały bez wątpienia sobory, czyli zgromadzenia biskupów całego Kościoła lub jego części dla rozważenia i rozstrzygnięcia ważnych spraw kościelnych.

Spośród wszystkich soborów - uznanych zostało za sobory powszechne (concilia oecumenica). Osiem z nich odbyło się na Wschodzie: Nicejski I (325), Konstantynopolski I (381), Efejski (431), Chalcedoński (451), Konstantynopolski II (553), III (680), Nicejski (787), Konstantynopolitański IV (869).

Na zachodzie odbyły się następujące sobory:

Lateraneński I (1125), II (1139), III (1179), IV (1215),

Lugduński (Lyoński) I (1245) II (1274),

Vienieński (1311-1312),

Konstancjański (1414-11418),

Ferraro-Florencki (1439-1445),

Lateraneński V (1512-1517),

Trydencki (1545-1563), Watykański I (1869-1870),

Watykański II (1962-1965).

- Uchwały dotyczące karności kościelnej, zwłaszcza na soborach wschodnich, nazywano „kanonami" (canones), choć spotyka się też inne nazwy, jak np. constitutio, statutum, edictum, sanctio. Na oznaczenie zaś uchwał w sprawach wiary używano słowa dogma.

5. PRAWO TRADYCYJNE

- Tradycja (traditum) w prawie kanonicznym to przepisy wydane przez Chrystusa Pana i Apostołów lub ich bezpośrednich następców, lecz przekazane nie w formie pisma, a tylko ustnie.

Prawo to dzieli się na:

1. Boskie - jeśli było wydane ustnie przez samego Chrystusa (traditio divina), lub po Jego wniebowstąpieniu przez apostołów pod natchnieniem Ducha Świętego (traditio divino-apostolica); stanowi ono część prawa Bożego.

2. Ludzkie - jeśli było wydane ustnie przez apostołów jedynie powagą ludzką (traditio mere apostolica) lub przez ich bezpośrednich następców (traditio ecclesiastica vel quasi apostolica).

7. PRAWO OJCÓW I DOKTORÓW KOŚCIOŁA

- Zaszczytny tytuł Ojców Kościoła przysługuje tym mężom z pierwszych wieków Kościoła, którzy przez świątobliwe życie i głoszenie prawowiernej nauki byli godnymi zaufania świadkami wiary Kościoła.

z nich, którzy jak np. Święci Ignacy, Klemens, Polikarp byli bezpośrednimi uczniami postołów, otrzymali nazwę Ojców apostolskich. Doktorami zaś nazywają się ci pisarze ościelni, którzy dzięki szczególnej uczoności i świętości wyraźnie tym tytułem zostali aszczyceni, np. św. Ambroży, Hieronin, Augustyn, Tomasz z Akwinu i in.

8. ZWYCZAJ

Zwyczaj - prawo niepisane, wprowadzone za zgodą władzy kościelnej przez długotrwałą praktykę wiernych. Różni się on od prawa tradycyjnego, które zawiera w sobie wolę prawodawcy, podczas gdy zwyczaj jest prawem wprowadzonym przez praktykę wiernych, na którą później pracodawca wyraża swą zgodę.

Zwyczaj może być powszechny lub partykularny, zależnie od tego, czy istnieje w całym Kościele czy też w jego części, w stosunku do ustaw zwyczaj może być:

1. zgodny z prawem (iuxta legem), gdy ustawę istniejącą potwierdza lub wyjaśnia;

2. obok prawa (praeter legem), gdy z braku ustawy jakiś sposób postępowania podnosi do rzędu prawa obowiązującego;

3. przeciwny prawu (contra legem), gdy ustawę uchyla w całości lub w części.

9. STYL, CZYLI PRAKTYKA KURII RZYMSKIEJ

- Kuria Rzymska > ogół kongregacji, trybunałów i urzędów, którymi posługuje się papież w zarządzie całego Kościoła.

Styl oznacza stały sposób pisania, czyli stałą formę stosowaną w pisemnych aktach prawnych, np. w testamentach czy wyrokach.

Stylem Kuri Rzymskiej nazywamy stały sposób załatwiania i rozstrzygania przedłożonych jej spraw, czy to na drodze sądowej czy administracyjnej wprowadzony drogą praktyki lub zwyczaju.

10. DEKRETY I RESKRYPTY KONGREGACJI I TRYBUNAŁÓW KURII RZYMSKIEJ

-. W sprawach zakresu wewnętrznego (forum internum) władzę wydawania przepisów obowiązujących wszystkich wiernych ma Trybunał św. Penitencjarii. Inne urzędy Kurii Rzymskiej poza Kongregacjami i Trybunałami - w stanowieniu prawa nie miały żadnego znaczenia. Ostatnio nowo utworzone urzędy papieskie zrównały się raczej pod tym względem z Kongregacjami. Por. np. Directorium Oecumenicum wydane 14.5.1967 r. przez Sekretariat do Spraw Jedności Chrześcijan.

Akty Kongregacji dotyczące karności kościelnej zwie się ogólnie „dekretami".

Dekrety te mogą występować jako:

1. Instrukcje - podają bliższe wyjaśnienia i wskazują zasady postępowania w stosowaniu przepisów prawa kanonicznego, np. Instrukcja Kongregacji Sakramentów Provida Mater Ecclesia z 15.8.1936 o sposobie prowadzenia spraw o nieważność małżeństwa w sądach diecezjalnych; Instrukcja Kongregacji dla Doktryny Wiary (dawniej św. Officium) Matrimonii Sacramentum z 18.3.1966 o małżeństwach mieszanych.

2. Reskrypty - które są odpowiedzią na czyjąś prośbę, podanie, zapytanie, czy doniesienie, udzielaną w formie ogólnej w wypadku partykularnym.

3. Decyzje - rozstrzygające na drodze administracyjnej przedłożone spory.

4. Deklaracje - które autorytatywnie wyjaśniają prawo stanowione.

Interpretacja kanonów Kodeksu Prawa Kanonicznego należy do Papieskiej Komisji Interpretacyjnej ustanowionej przez papieża Benedykta XV. Odpowiada ona na zapytania i rozwiązuje przedłożone sobie wątpliwości odnośnie jakiegoś kanonu Kodeksu. Kongregacje natomiast mają władzę interpretowania kanonów w poszczególnym wypadku drogą wyroku albo reskryptu.

5. Dekrety (w sensie ścisłym) - to jest wydane motu proprio. Mogą być partykularne - jeśli dotyczą poszczególnych osób, spraw czy miejsc; generalne - jeśli obejmują cały Kościół.

Moc prawna (vis iuridica) aktów Kongregacji przedstawia się następująco:

Instrukcje — mają w zasadzie charakter wyjaśniający ustawę (vis declarativa et directiva); kiedy jednak stanowią nową ustawę lub uzupełniają ustawę uprzednio wydaną oraz wydane zostają na polecenie lub za aprobatą papieża (mandante vel approbante Papa), stają się prawem powszechnym.

Reskrypty — dotyczą wyłącznie tych osób, miejsc, i spraw, dla których zostały wydane.

Decyzje — stwarzają prawo między stronami wiodącymi spór. Równocześnie są one podstawą do rozstrzygania spraw podobnych i stanowią normę postępowania dla niższych trybunałów.

Deklaracje — jeśli odnoszą się do całego Kościoła, są powszechnie obowiązujące.

Dekrety — jeśli są partykularne, dotyczą tylko tych osób, spraw, czy miejsc, dla których są przeznaczone; jeśli są generalne, są ustawą powszechną.

11. POWAGA PRAWNIKÓW

- Uczeni prawnicy nie sprawują władzy ustawodawczej, sądowej czy administracyjnej, stąd niezdolni są do stanowienia ustaw i do ich autentycznego tłumaczenia. Opinia ich jednak w interpretowaniu ustaw, w wyprowadzaniu z nich wniosków, wskazywaniu lub istniejących w ustawach i opracowywaniu systemów prawnych była zawsze wysoko ceniona.

12. ORZECZNICTWO SĄDOWE.

- Podobnie jak Kuria Rzymska posiada swój styl, czyli stały sposób postępowania i rozstrzygania przedłożonych jej spraw, tak mają go również trybunały kościelne. Styl ten, czyli praktyka sądów kościelnych, określana jest jako usus forensis. Może on dotyczyć albo sposobu postępowania w sądach kościelnych (modus procedendi), albo jednolitego rzecznictwa (ze względu na treść) w takich samych sprawach.

13. PRAWO SYNODÓW PARTYKULARNYCH.

Źródłem istnienia prawa partykularnego są przede wszystkim synody partykularne. Należy do nich:

1. Synod plenarny — czyli zebranie biskupów kilku prowincji kościelnych lub wszystkich prowincji danego kraju, zwołany przez legata papieskiego, który przewodniczy na synodzie.

2. Synod prowincjonalny — czyli zebranie biskupów jednej prowincji kościelnej, zwołane przez metropolitę, który mu też przewodniczy.

3. Konferencja Biskupów — czyli zespół biskupów danego narodu czy terytorium, łącznie wykonujący swe pasterskie zadania. Mówi o niej Dekret Soboru Watykańskiego II Christus Dominus promulgowany przez papieża Pawła VI 28.10.1965 (n. 38).

14. PRAWO ORDYNARIUSZÓW.

Źródłem prawa partykularnego są również ordynariusze miejscowi,

czyli biskupi diecezjalni.

Swoją władzę ustawodawczą wykonują w diecezji:

a. Poprzez synod diecezjalny — czyli zebranie kleru diecezjalnego i innych dla naradzenia się nad potrzebami diecezji. Zwołuje go biskup i on na nim przewodniczy.

b. Poza synodem diecezjalnym

Na podstawie swej władzy może Ordynariusz także poza synodem diecezjalnym wydawać ustawy partykularne wszelkiego rodzaju w granicach

prawa powszechnego.

15. PRAWO KAPITUŁ GENERALNYCH ZAKONÓW KLERYCKICH WYJĘTYCH

Do źródeł partykularnego prawa kanonicznego zaliczamy również kapituły generale zakonów kleryckich wyjętych.

Przez kapitułe rozumiemy zebranie zakonników domu prowincji czy zakonu, uprawnionych do głosu i załatwiania spraw powierzonych kapitule

przez prawo powszechne i konstytucję zakonu. Kto należy do kapituły,

kto ma głos czynny czy bierny, jaki jest zakres władzy kapituły, określa prawo powszechne i konstytucje.

16. PRAWO ZWYCZAJÓW PARTYKULARNYCH

Zwyczaj partykularny tylko wtedy jest źródłem prawa partykularnego,

jeśli posiada wymagane przez prawo warunki.

Według kan. 5 zwyczaj, choćby istniał od czasów niepamiętnych, jeśli jest przeciwny postanowieniu Kodeksu, zostaje zniesiony, gdy Kodeks wyraźnie go potępia jako corruptela iuris.

Zwyczaje stuletnie lub niepamiętne, przeciwne Kodeksowi, lecz wyraźnie

przez niego nie potępiane, mogą być tolerowane, jeśli ordynariusz z uwagi na okoliczności osób i miejsca jest zdania, że ich usunięcie byłoby nieroztropne.

Inne zwyczaje, przeciwne Kodeksowi są tym samym zniesione, jeśli Kodeks wyraźnie ich nie aprobuje.

Zwyczaje zgodne z Kodeksem (iuxta legem) zachowują moc prawną, gdyż są praktycznym stosowaniem ustaw i najlepszym ich tłumaczem.

Zwyczaje istniejące obok przepisów przyjętych przez Kodeks (praeter legem), są zniesione, jeśli są powszechne, choć mogą być jako partykularne utrzymane przez Ordynariuszów na ich terytoriach. Natomiast zwyczaje partykularne poza prawem są prawomocne.

ROZDZIAŁ DRUGI

ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA KOŚCIELNEGO

1. OD CZASÓW APOSTOLSKICH DO DEKRETU GRACJANA.

1. Zbiory pseudo-apostolskie.

- Pierwsze trzy wieki stanowią epokę rozkrzewienia i rozwoju Kościoła.

- niewiele rozporządzeń wydawanych było na piśmie.

- Władzę prawodawczą sprawowali papieże pisząc listy, z których jednak nieliczne tylko się przechowały, np. list papieża św. Klemensa do Koryntian z 95 r. w sprawie sporów powstałych w gminie korynckiej; Wiktora z r. 195 w sprawie sporu o dzień wielkanocny; Stefana I z r. 255 w sprawie ważności chrztu udzielanego przez heretyków; Dionizego I na temat nauki Dionizego Aleksandryjskiego o tajemnicy Trójcy Świętej.

- Podstawą pierwotnej działalności Kościoła byli apostołowie, zarówno

razem wzięci, jak i poszczególni, którzy posiadając prawdziwą jurysdykcję,

wydawali zarządzenia dotyczące życia chrześcijańskiego i karności kościelnej.

- Z czasów tych doszły do nas niektóre zbiory przepisów kościelnych przypisywanych apostołom, które jednak należy zaliczyć do apokryfów, gdyż nie apostołów mają za swych autorów. Powstały częściowo w ciągu pierwszych trzech wieków, częściowo zaś w okresie ponicejskim, choć sporządzone zostały z świadectw wcześniejszych. Autorzy ich są nieznani.

A oto najważniejsze ze zbiorów pseudo-apostolskich:

1. Didache, Doctrina duodecim Apostolarum czyli Nauka dwunastu Apostołów, znaleziona przez Filotheosa Bryenniosa, prawosławnego patriarchę nikomedyjskiego w r. 1873 w Konstantynopolu i opublikowana w r.1883.

- Wśród pism z czasów apostolskich dziełku temu przyznaje się pierwsze miejsce.

- Wspominają o nim autorowie zarówno greccy, jak łacińscy, m.in. Euzebiusz, Atanazy, Hieronim, Rufin. Z czasem (od w. XII) wokół Didache zapanowała zupełna cisza, która trwała aż do r.1873.

- Zbiór ten składa się z 16 rozdziałów i dzieli się na trzy części.

- Autor tego dziełka jest nieznany. Większość uczonych umieszcza czas powstania Didache w ostatnim trzydziestoleciu I wieku, motywując swój pogląd tym, że autor pisma mówi o prorokach i apostołach tak, jak mógł mówić tylko autor żyjący w 1 wieku. Inni przesuwają ten termin na środek lub nawet koniec II wieku.

- miejsce powstania podaje się Syrię lub Palestynę.

- Późniejsze źródła nazywają Didache „Duae Viae" (od słów początkowych) lub Iudicium Petri.

2. Didascalia Apostolarum tj. "Katolicka nauka dwunastu Apostołów i świętych uczniów naszego Zbawiciela"; u Epifaniusza nazywa się „Urządzenia Apostolskie".

- ok. połowy II wieku w Syrii lub Palestynie w języku greckim,

- Autor, prawdopodobnie żyd z urodzenia, był biskupem i lekarzem. Pisał dla chrześcijan nawróconych pogaństwa.

- Zbiór ten stanowił podstawę dla bardziej obszernego dzieła - Konstytucji

Apostolskich.

3. Konstytucje Apostolskie (Canones ecclesiastici Apostolorum)

- najobszernjejszy zbiór pseudo-apostolski, wielki Corpus iuris Canonici starożytności chrześcijańskiej, obejmujący 8 księg.

- Sporządzony został ok. r. 400 w Syrii lub Konstantynopolu.

- Autor mógł pisać dopiero w ostatnich dziesiątkach IV wieku, co wynika chociażby z tego, że zna on święto Bożego Narodzenia — 25 grudnia — które w Antiochii pojawia się dopiero w r. 376, a w Jerozolimie jeszcze później.

- Sześć pierwszych ksiąg posiada formę listów pisanych przez. apostołów. Według notatki, z księgi szóstej, Klemens Rzymski; na polecenie apostołów rozesłał to pismo biskupom i kapłanom, z czego widocznie powstała opinia, że on właśnie jest autorem całości.

4. 85 Kanonów Apostolskich.

- W ostatnim rozdziale księgi ósmej Konstytucji znajduje się 85 tzw. Kanonów Apostolskich, które niemal wyłącznie dotyczą zagadnienia wyboru święceń i obowiązków kleru oraz podają kary za różne przestępstwa.

- Utrzymane są całkowicie w formie kanonów synodalnych. Zaczerpnięte zostały częściowo z Konstytucji Apostolskich, a częściowo z soborów pierwszych czterech wieków zwłaszcza z postanowień synodu w Antiochii (341 r.) i Laodycei (między r. 343 a 381).

- W kanonie 85 wyliczone są księgi kanonicznę Starego i Nowego Testamentu, wśród nich 3 Księgi Machabejskie, dwa listy i konstytucje św. Klemensa, ale brak Apokalipsy. Funk nazwał ten zbiór kanonistyczną summą Konstytucji Apostolskich.

- Na Wschodzie od synodu trullańskiego wszystkie 85 Kanonów posiadało

pełną moc prawną;

- na Zachodzie zaś jako apokryf zostały odrzucone przez papieża Gelazego,

5. Traditio Apostolica S. Hippolyti ( Apostolskie podanie Hipolita Rzymskiego)

Dzieło to napisał ok. r.218 w Rzymie w języku greckim św. Hipolit, początkowo antypapież, a później męczennik.

- Znaczenie tego zbioru polega na tym, że autor-biskup rzymski wśród ówczesnych najbardziej uczony, broni tradycji apostolskiej przed niektórymi innowacjami swoich czasów i w tej tradycji chce umocnić innych pasterzy w Kościele.

- Jest to rodzaj rytuału rzymskiego, złożonego z 32 rozdziałów.

- Zbiór ten stanowi ważny dokument najdawniejszego prawa kanonicznego. Od innych dzieł pseudo-apostolskich różni się tym, że chociaż i nauka opiera się tu na powadze tradycji apostolskiej, to jednak nie występuje jako podana przez samych apostołów. Jest to jedyny dokument pseudo-apostolski na Zachodzie, choć szybko poszedł tam w zapomnienie.

6. Liber VIII ( księga ósma zbioru znanego pod tytułem Konstytucji

Apostolskich)

- W pierwszej części tego zbioru jest mowa o charyzmatach, a podstawą

tego jest, jak się wydaje, zagubiony traktat św. Hipolita o charyzmatach, o którym tenże wyraźnie wspomina we wstępie do swojego dzieła.

-Trzecia część zbioru odpowiada mniej więcej rozdz. 12-32. Tradycji Apostolskiej Hipolita, stąd zależność obu zbiorów nie ulega dzisiaj wątpliwości.

6. Canones Hippolyti,

- Kanony Hipolita powstałe ok. r. 500 w Egipcie lub Azji Mniejszej.

- Autor nieznany. Przypisywano je Hipolitowi z uwagi na ich zależność od jego Traditio Apostolica, którą rozwijają i poszerzają, dodając różne normy moralne dla wiernych; przepisy o pierwocinach, ofiarach itd.

- Dziś przyjmuje się, że dzieło to jest pochodzenia późniejszego i stanowi wynik ewolucji, jakiej podlegała Tradycja Apostolska Hipolita, co nie przeszkadza że Canones w formie oryginalnej mogły być autorstwa Hipolitata.

- Zachowały się w języku arabskim i etiopskim.

7. Constitutiones per Hippolytum,

- cz. Konstytucje napisane przez Hipolita, zwane też Epitome dlatego, że jest to wyciąg ósmej księgi Konstytycji Apostolskich z pewnymi dodatkami pochodzącymi z Tradycji Apostolskiej św.Hipolita.

9. Testamentum Domini Nostri Jesu Christi

- Dzieło dzieli się na dwie księgi. Pierwsza - apokaliptyczna - zawiera pouczenia, jakie rzekomo miał dać Chrystus swoim uczniom przed Wniebowstąpieniem.

1.2. Zbiory wschodnie.

- Po ustaniu prześladowań chrześcijan i uzyskaniu przez Kościół pełnej

wolności, biskupi zaczeli odbywać wspólne narady czyli synody powszechne, zwane soborami i partykularne (regionalne), na których wydawano liczne przepisy dotyczące wiary i karności kościelnej, tzw. kanony. Z tych przepisów - kanonów zaczęto tworzyć zbiory. Najstarsze zbiory ustaw soborów aż do VI wieku były chronologiczne - powstały przez dodawanie kanonów późniejszych do poprzednich. Dalsze zbiory tego rodzaju miały już układ systematyczny.

1. Kanony soborów powszechnych:

1. Sobór nicejski I — r. 325. Odbył się w Nicei, stolicy Bitynii, przeciwko arianom.

- Oprócz symbolu wiary uchwalił 20 kanonów dyscyplinarnych

dotyczących praktyki kościelnej i życia kleru oraz wiernych.

- Obostrzono więc zakaz udzielania święceń zaraz po chrzcie; postanowio­no, że biskupa ma konsekrować przynajmiej trzech biskupów danej prowincji za piśmienną zgodą innych, metropolicie zaś przysługuje prawo potwierdzania biskupów; że ekskomunikowanych przez jednego biskupa inni biskupi nie mogą bez powagi synodu prowincjonalnego przyjmować do swych kościołów i że synody prowincji winny się odbywać dwa razy do roku..

2. Konstantynopolski I — r. 381. Zwołany przez papieża Damazego z powodu herezji Macedoniusza.. Był właściwie synodem plenarnym

Wschodu i dopiero w późniejszych latach po przyjęciu go przez Zachód, nabrał charakteru soboru powszechnego.

Sobór przyjął symbol nicejski, rozszerzając go formułą potępiającą duchoburstwo: Wierzymy w Ducha Świętego, Pana i Ożywiciela, który od Ojca i Syna pochodzi, który z Ojcem i Synem wspólnie odbiera uwielbienie

i chwałę. W ten sposób powstał symbol używany do dzisiaj w oficjalnej

liturgii kościelnej, zwany nicejsko-konstantynopolskim.

Postanowienia soboru ujęto w 4 kanony.

3. Efeski — r.431.przyczyną zwołania tego soboru był spór św. Cyryla, patriarchy aleksandryjskiego z Nestoriuszem.

- Na soborze przewodniczył Cyryl Aleksandryjski razem z trzema wysłannikami papieskimi. Na soborze tym potępiono naukę Nestoriusza. Odnośną uchwałę podpisało 200 biskupów.

4. Chalcedoński — r. 451 — odbyty z polecenia papieża Leona I Wielkiego. Przyczyna zwołania soboru była sprawa monofizyty Eutychesa. W soborze brało udział 630 biskupów. Oprócz dekretów dogmatycznych (Chrystus Pan posiada dwie natury) istnieje w dwóch naturach: obie bez pomieszania i zmiany, w całości i nierozdzielnie, hypostatycznie zjednoczone, tworzą jedną osobowość), wydano także 28 kanonów dyscyplinarnych.

5—6. Konstantynopolski II i III — z r. 553 za czasów papieża Wigiliusza i cesarza Justyniana, i z r. 680 za czasów papieży Agatona i Leona II orazcesarza Konstantyna IV — nie wydały ustaw dyscyplinarnych, uchwalając jedynie kanony dogmatyczne.

7. Nicejski II — 787 — za czasów Hadriana I (772—795). W soborze brało udział 350 biskupów, którzy określili naukę o czci święty chobrazów przeciwko ikonoklastom. Stwierdzono, że chwalebną jest rzeczą - czcić krzyże i obrazy świętych na naczyniach, szatach, ścianach, tablicach, w domach i na drogach. Kult ten przypomina osoby czczone i wywiera wpływ wychowawczy, pobudza bowiem do naśladowania ich. Cześć oddawana obrazom nie jest boska, ale względna, odnosząca się do reprezentowanych osób i tajemnic.

8. Konstantynopolski IV — z r. 868 za Hadriana II (867-872). Cesarz Bazyli odbył ten sobór w porozumieniu z papieżem Rzucono anatemę na Focjusza i jego zwolenników, oddanych mu duchownych usunięto ze stanowisk, ogłoszono, że Focjusz nie jest i nie był nigdy biskupem, że zatem dokonane przezeń święcenia i konsekwencje należy uważać za niebyłe.

.

Prócz tych soborów odprawiano wiele synodów partykularnych, których znaczenie sięgało w owych czasach daleko poza granice właściwego ich zakresu i dla powagi biorących w nich udział biskupów równało się nieraz prawie uchwałom soborów powszechnych. Do tych należą:

1. Synod w Ancyrze w r. 314 (w Galacji). Wydano na nim 25 kanonów, które mówią o błędach i innych sprawach kościelnych (c. 10 mówi o święceniach duchownych).

2. Synod w Cezarei odbyty między rokiem 315 a 325 omawia podobne zagadnienia w 15 kanonach, ustala m. in. wiek do kapłaństwa na 30 lat.

3. Synod w Antiochii w Pisidii (Azja Mniejsza), odbyty w r. 341 z okazji poświęcenia kościoła, w którym się odbył, wydał 25 kanonów. Mimo odrzucenia ich przez św. Jana Chryzostoma i Innocentego I w r. 404 i 405 były włączone do zbiorów. Kanony prawie wyłącznie traktują o obowiązkach i przestępstwach duchownych.

4. Synod w Sardyce (obecnie Sofia), zwołany w r.343 w sprawie św. Atanazego i in. - brało w nim udział ok. 200 biskupów. Wydano na nim 20-21 kanonów przeciwko euzebianom, wśród nich ważne są kanony 3-5 de appellatione ad Romanum Pontificem. Jest to bardzo ważny dla rozwoju nauki dekret o prymacie papieskim, stanowiący, że każdy biskup pokrzywdzony przez wyrok synodu (a zdarzało się to w związku z arianizmem często), winien apelować do biskupa rzymskiego, który albo zatwierdzi wyrok, albo go zniesie; w tym ostatnim wypadku sprawa będzie musiała być ponownie rozpatrywana.

5. Synod w Gangra ok. roku 350 usiłował potępić nadużycia wprowadzone przez eustacjanów. Eustacjanie, nazwani tak od jednego z główniejszych krzewicieli życia zakonnego w Małej Azji przed św. Bazylim, biskupa Eustacjusza z Sebasty w Armenii, potępiali nie tylko małżeństwo w ogóle; unikali obcowania z poślubionymi jako ludźmi nieczystymi, kobietom zaś nakazywali noszenie męskiej odzieży.

6. Synod w Laodycei, odbyty między rokiem 343 a 381 — dokładny czas trudno Ustalić. Wydano na nim 60 kanonów o karności kościelnej.

7. Synod w Trullo z r. 692: Trullos to sklepiona sala pałacu cesarskiego w Konstantynopolu, w której odbył się synod. Synod ten zwie się także Concilium Quinisextum, czyli quintumsextum, ponieważ przez swoje kanony dyscyplinarne był jakoby dopełnieniem piątego i szóstego soboru powszechnego, które uchwaliły tylko kanony dogmatyczne. Sobory powszechne V i VI nie miały kanonów dyscyplinarnych. Celem więc uzupełnienia tego braku cesarz Justynin II zwołał w r. 692 nowy synod do Konstantynopola. Na synodzie wydano 102 kanony, które, jak inne akta synodalne, zostały podpisane przez cesarza i 211 biskupów wschodnich.

Papież Sergiusz i Jan VI w r.706 odrzucili kanony tego synodu.

- Papież Konstantyn aprobował je częściowo, podobnie uczynił to Hadrian I i Jan VIII, mianowicie w tym sensie, że przyjmuje się wszystkie kanony, które nie sprzeciwiają się prawdziwej wierze, dobrym obyczajom i dekretom rzymskim.

2. Zbiory chronologiczne

1. Syntagma canonum lub Corpus canonum orientale.

Z soboru chalcedońskiego z r. 451 wynika, że w Kościele Wschodnim istniał zbiór, który w porządku chronologicznym zawierał kanony pierwszych

ważniejszych synodów wschodnich a mianowicie ancyrońskiego (r.314),

neocezariańskiego (ok. 314-325), synodu w Gangra (343 lub 363—370)

i antiocheńskiego (341).

- Zbiór kanonów (104) pięciu soborów ujęto w kolejne numery.

2. C o 11 e c t i o T r u l l a n a. Zbiór Trullański.

- Synod w Trullo, jak już wspomniano, został zwołany przez cesarza Justyniana II w r.692, aby przez odpowiednie ustawy odwołać dyscyplinę kościelną, ponieważ w tych sprawach poprzednie dwa sobory konstantynopolskie nie wydały żadnych zarządzeń dyscyplinarnych.

Na tym synodzie biskupi wydali 102 kanony, aby z nich utworzyć nowy zbiór prawa, lecz podstawę do utworzenia takiego zbioru dał kanon 2 synodu trullańskiego, w którym wyliczono źródła obowiązującego prawa i zatwierdzono je, mianowicie 85 Kanonów Apostolskich, kanony synodów w Nicei, Ancyrze, Cezarei, Gangrze, Antiochii, Laodycei, soborów konstantynopolskiego I, efeskiego, chalcedońskiego, sardyckiego, kartagińskiego, synodu konstantynopolskiego z r.394, odbytego pod przewodnictwem patriarchy Nektariusza, a w którym brał udział Teofil, biskup aleksandryjski.

- W tym samym kanonie 2 wyliczono 12 Ojców wschodnich, których Kanony zostały przyjęte przez synod trullański jako źródła prawa i do których dołącza się jeszcze kanon, św.Cyprianą ogłoszony na jego synodzie, chociaż obowiązywał on tylko w Afryce.

Ojcowie, których zdania zostały przyjęte do Zbioru Trullańskiego, są następujący:

1. Dionizy Aleks a n d r y j s k i,

2. Św. Piotr Aleksandryjski.

3. Św. Grzegorz Cudotwórca,

4. Św. Atanazy

5. Św. B a z y 1 i Wielki

6. Św. Grzegorz z Nysy,

7. Św. Grzegorz z Nazjanzu,

8. Św. Amfilochiusz,

9. Tymoteusz Aleksandryjski

10) Teofil Aleksandryjski

11) Św. Cyryl Aleksandryjski

12) Św. Genadiusz Konstantynopolski

3. Collectio Nicaena, Zbiór Nicejski

Po drugim soborze nicejskim (787) powstała tzw. Collectio Nicaena, zawierającą Zbiór Trullański oraz kanony soboru nicejskiego i niektórych synodów partykularnych.

1.2.3. Zbiory systematyczne

1. Collectio sexaginta titulorum. Zbiór 60 Tytułów.

W tym samym prawie czasie, w którym cesarz Justynian dokonał kodyfikacji prawa cywilnego rzymskiego, powstał pierwszy systematyczny

zbiór prawa kościelnego, tj. ok. r. 535.

Autor owego zbioru jest nieznany, a sam zbiór zaginął. Toteż niewiele o tym zbiorze wiemy, jak to wspomina Jan Scholastyk we wstępie do swojego zbioru. Twierdzi mianowicie, że już przed jego zbiorem istniał podobny systematyczny zbiór podzielony na 60 tytułów, nie było w nim jednak kanonów Bazylego, a układ był jeszcze bardzo niedogodny. Inne wiadomości o Zbiorze 60 Tytułów do nas nie dotarły. Ponieważ Jan Scholastyk ułożył własny zbiór między latami 540 a 550, czas Zbioru ,60 Tytułów ustalono na r. 535.

Do Zbioru 60 Tytułów był włączony na sposób dodatku zbiór 21 konstytucji cesarskich odnoszących się do spraw kościelnych, które wyjęte są z Kodeksu Justyniana Trepetitae praelectionis tit. 1—14 libri I. Appendix

ów został powiększony późniejszymi dodatkami pod tytułem: Collectio XXI

capitulorum.

2. Collectio q u i n q u a g i n t a titulorum Joannis Scholastici, Zbiór 50 Tytułów Jana Scholastyka.

Autor zbioru, Jan Scholastyk, urodził się we wsi Sirmio.

- Początkowo uczył się prawa cywilnego, ponieważ w owym czasie szkoły prawne w Bejrucie, Cezarei i Antiochii nie były jeszcze zniesione przez cesarza Justyniana; stąd nazwano go scholastykiem czyIi adwokatem.

-Ponieważ na mocy Nowel Justyniana z r. 535 studium prawa kościelnego okazywało się konieczne także dla sędziego świeckiego należy przypuszczać, że Jan przed przyjęciem kapłaństwa przystąpił do zebrania ustaw kościelnych.

- Swój zbiór, jak pisze we wstępie, uczynił Jan Scholastyk nową i systematyczną kolekcją prawa kościelnego w celu łatwiejszego znalezienia przepisów, dla uniknięcia powtarzania tych samych przepisów i wyjaśnienia ustępów zawiłych lub ze sobą niezgodnych.

- Zbiór ułożył w pewnym rzeczowym porządku, wykorzystując do niego przepisy wydane na synodach i listy kanoniczne św. Bazylego.

- Zbiór Jana Scholastyka zostaj ułożony przez niego prawdopodobnie między latami 540 a 550,a przynajmniej przed rokiem 560. Wiele

manuskryptów posiada przy tytule napis: Johannis Scholastici sacerdotis Antiocheni.

1.2.4. Zbiory ustaw cesarskich

1. 87 capitula Jana Scholastyka.

- Gdy Jan Scholastyk został patriarchą, wykonał nową redakcję zbioru.

- W redakcji tej przyjął dalsze kanony Bazylego, podobnie kanony Grzegorza z Nysy, Tymoteusza Aleksandryjskiego, Grzegorza Cudotwórcy, Atanazego i Dionizego Aleksandryjskiego.

- Do tego zbioru dołączył zbiór praw cywilnych ułożony z nowel Justymana (13 nowel) i podzielił go na 87 capitula

2. 22 capitula.

Oprócz zbioru 87 capitula w wielu manuskryptach mamy podobny zbiór p.n. Capita ecclesiastica, który również przypisywany jest Janowi Scholastykowi, lecz ponieważ zbiór ten składa, się tylko z 22 capita, a w tej samej zresztą formie capitar te.znajdują się w zbiorze 87 capitula, niejedni sądzą, że jest ori krótszą kolekcją poprzedniego zbioru, zwanego 87 capitula.

3. Trzecią kolekcją jest zbiór 25 capitula z kodeksu justyniańskiego ułożony przed końcem wieku VI.

4. Wreszcie istnieje jeszcze czwarta kolekcja praw świeckich traktująca o sprawach kościelnych, np.:. Collectio canstitntionum ecclesiasticarum. czyli Collectio Tripartita.

Zbiór ten zawiera wszyslkie prawa, które w czterech częściach Corpus

iuris civiliss odnoszą się do spraw kościelnych.

- Zbiór dzieli się na 3 części, dlatego nazywa się Collectio Tripartita.

- W końcu zbioru Tripartita są dodane 4 Nowele cesarza Herakliusza (610—641) które zdaniem jednych są dodatkiem z czasów ich powstania, zdaniem zaś innych są częścią oryginalną zbioru.

- Autor kolekcji nieznany. Milasch twierdzi, że może nim być kompilator

zbioru Nomocanonu 14 Rozdziałów.

- Zbiór ten dla dużej poprawności i czystości tekstu był w użyciu przez kanonistów wschodnich, wypierając inne.

1. Zbiory zwane Nomocanones.

- Cesarze rzymscy od czasów cesarza Konstantyna otaczali swą troską Kościół, poczęli bronić wiary i strzec karności Kościelnej, Stąd w tym celu nierzadko, czy to na prośbę biskupów, czy z własnej woli, wydawali prawa odnoszące się do spraw kościelnych. Tego rodzaju prawa znajdują się w Kodeksie Teodozjańskim ogłoszonym w r.438 na Wschodzie przez Teodozjusza II i w tym samym roku przyjętym przez cesarza Walentyniana III na Zachodzie.

Księgi 3, 9, a zwłaszcza księga 16 zawiera w 11 tytułach wyłącznie ustawy kościelne: de fide catholica, de episcopis, ecclesiis et clericis, de monachis, de haereticis, ne baptisma iteretur, de apostatis, de iudaeis, ne christianum mancipium Judaeus habeat, de paganis, sacrificiis et templis,

de religione. W podobny sposób uczynił to w swoim zbiorze cesarz Justynian, zwłaszcza w księgach I i V Kodeksu repetitae praelectionis prawa te są zawarte.

Właściwy charakter tych zbiorów, zwanych Nomocanones polega na tym, że w tych samych rozdziałach podane są na pierwszym miejscu ustawy kościelne, a dalej ustawy świeckie dotyczące tej sprawy.

1. Nomokanon 50 Rozdziałów.

Zbiór ten powstał krótko po zbiorze Jana Scholastyka i może dlatego, choć błędnie, właśnie jemu jest przypisywany. Opierał się on jednak na systematycznym zbiorze 50 Rozdziałów Jana Scholastyka i zbiorze 87 capitula. Nadto autor użył zbioru 25 capitulorum, a poza tym sięgnął bezpośrednio

do zbioru Justyniana i porobił do swego zbioru wyciągi z Digestów z Kodeksu i Nowel. Tekst jest czasem skrócony, czasem rozszerzony, albo zaopatrzony w komentarz szkół.

Nomokanon został przez św. Metodego przetłumaczony na język słowiański .

W wieku XI ten sam Nomokanon 50 Rozdziałów z dodatkami synodów

VIII i IX w., ze zdaniami Ojców Kościoła i kanonami afrykańskimi znalazł się w różnych kodeksach.

2. Nomokanon 14 Rozdziałów, albo Syntagma canonum.

- Wielkie znaczenie uzyskał Nomokanon 14 rozdziałów, który powstał za czasów Herakliusza (610—670), a więc w pierwszej połowie wieku VII.

- Autor zbioru jest nieznany.

W Nomokanonie 14 Rozdziałów po wstępie wyliczone są źródła wykorzystane w zbiorze. Są nimi: 85 Kanonów Apostolskich i kanony soborów

w Nicei, Ancyrze, Neocezarei, Gangrze, Antiochii, Laodycei, Konstantynopolu,

Efezie, Chalcedonie, Sardyce, Kartaginie i w Konstantynopolu. Dalej następują kanony 8 Ojców Kościoła: Dionizego Aleksandryjskiego, Piotra Aleksandryjskiego, Grzegorza Cudotwórcy, Bazylego, Grzegorza z Nysy, Tymoteusza Aleksandryjskiego, Teofila Aleksandryjskiego i Cyryla Aleksandryjskiego. Następnie podano spis tytułów ze wszystkimi kanonami.

Nomokanon ten niesłusznie jest przypisywany Focjuszowi, patriarsze konstantynopolskiemu.

3. Zbiory Focjusza.

- Zbiór ten znany jest jako zbiór prawa Kościoła Wschodniego i stanowi

najobszerniejszą kodyfikacją prawa kościelnego z wieku IX. Jest nadto zbiorem fundamentalnym i głównym Kościoła Wschodniego aż do naszych czasów.

- Focjusz urodził się ok. r. 820. Był profesorem filozofii w akademii w Konstantynopolu i piastował różne publiczne urzędy. Bardzo zdolny, wielce uczony i amibitny urzędnik dworski. W r. 857 po usunięciu patriarchy Ignacego przez cesarza Michała Opilca, a właściwie wuja cesarskiego Bardasa, szczącego się za ostre upomnienia dawane przez patriarchą wskutek gorszącego życia — zostaje patriarchą. W ciągu 6 dni przy pomocy biskupa Syrakuz Grzegorza Asbesdam, złożonego z urzędu przez Ignacego, w r. 854 przyjmuje wszystkie święcenia i obejmuje patriarchat. Focjusz groźbami wymógł na legatach papieskich zatwierdzenie depozycji Ignacego. Papież Mikołaj I dowiedziawszy się o prawdziwym stanie rzeczy, wyklął Focjusza na synodzie zwołanym w Rzymie w r.863. Pogłębiło to jeszcze bardziej spór między Stolicą Apostolską a dworem bizantyjskim. Focjusz na nowym synodzie konstantynopolskim w r.867 ogłosił depozycję papieża i wykonanie wyroku polecił królowi Franków Ludwikowi II.

W ten sposób stworzył formalną schizmę z Kościołem Rzymskim. Jeszcze jednak w tym samym roku (867) cesarz Michał Opilec został zamordowany

przez cesarza Bazylego Macedończyka, który objąwszy tron cesarski zesłał Focjusza do klasztoru, Ignacego cofnął z wygnania i nawiązał stosunki ze Stolicą Apostolską. W roku 869 Sobór Konstantynopolski IV zatwierdził depozycję Focjusza i rzucił na niego klątwę.

Po śmierci Ignacego w r. 877 Focjusz w ciągu 3 dni uzyskawszy łaski cesarza, został restytuowany na stolicę patriarszą. Papież Jan VIII uznał ową restytucję. Focjusz w r. 879 zwołał nowy sobór konstantynopolski, który przez Greków uznany został za VIII sobór powszechny, albowiem akta prawdziwego soboru VIII powszechnego z r.869, chociaż na soborze w r. 879 zostały aprobowane, później przez Greków zostały usunięte. Sobór z r. 879 wydał 3 kanony. Focjusz z powodu nowych wystąpień przeciwko papieżowi i łacinnikom został wyklęty i złożony z urzędu w r. 881, a po śmierci cesarza Bazylego, przez jego następcę Leona VI w r. 886 Focjusz został wysłany do klasztoru, gdzie zmarł w r. 891.

Zbiór Fociusza.

- W r. 883, jak to wynika ze wstępu, dokonano nowej redakcji prawa

kościelnego, którą powszechnie przypisywano Focjuszowi. Czy Focjusz jest autorem tego zbioru, czy inny duchowny z tych czasów — nie wiadomo. Pierwszym, który zbiór ten przypisywał Focjuszowi był Balsamon w r.1170. Starsze dokumenty o tym milczą.

- Zbiór co do istoty nie był nowy, lecz jest tylko nową redakcją dwóch zbiorów już istniejących, które zdaniem jednych przez Focjusza zostały uzupełnione i złączone w jedną całość, według innych — już przed Focjuszem tworzyły jeden zbiór. Zbiór dzieli się na dwie części:

a/ W pierwszej, zwanej Synagoge, znajdują się w porządku chronologicznym Kanony Apostolskie w liczbie 85, kanony soborów powszechnych i pism. Ojców Kościoła, ustawy synodów partykularnych odbytych na Wschodzie,, kanony synodu w Trullo oraz dwóch synodów Focjusza z r.861 i 879. Z zachodnich synodów został uwzględniony synod kartagiński z r.419.

b/ Druga część stanowi Nomokanon i zawiera ustawy świeckie i kościelne, odnoszące się do spraw kościelnych,

1. Zbiory zachodnie.

Życie kościelne w pierwszych wiekach żywszym tętnem biło na Wschodzie, tam też odbyło się osiem pierwszych soborów powszechnych oraz wiele synodów partykularnych.

Zbiory prawa kościelnego na Zachodzie mają podobną historię i rozwój,

co zbiory Wschodu. Także i na Zachodzie od IV wieku odbywały się synody partykularne, np. w Afryce, Hiszpanii, Galii, Rzymie. Bardzo ważne dla prawa były synody kartagińskie, a wśród nich synod z r.419. Na synodach tych uchwalono liczne kanony, które trzeba było zbierać w jedną całość.

Do zbiorów kanonów synodalnych włączano od V wieku dekretały papieskie. Życie bowiem kościelne na Zachodzie normowały przede wszystkim liczne przepisy papieskie, wydawane w tym okresie najczęściej w formie listów, zawierających odpowiedź na zapytania, biskupów lub synodów.

Ustaw cywilnych nie włączano do zbiorów, pozostały one jedynie prawem pomocniczym (ius subsidiarium) i korzystano z nich tylko wówczas,

gdy brak było odpowiedniej ustawy kościelnej.

Na Zachodzie istniały trzy źródła, z których czerpały materiał zbiory prawa kościelnego: przekłady, kanonów greckich kanony synodów zachodnich i dekretały papieży.

1. Grupa włoska

1. Versio Isidoriana seu Hispana

Przekład ten nazywa się hiszpańskim może dlatego, że stał się częścią późniejszego zbioru zwanego Collectio hispana; nazywa się także Versio Isidoriana, gdyż błędnie był przypisywany św. Izydorowi z Sewilli, Powstał

natomiast we Włoszech. Przekład ten uważany jest za starszy od innych przekładów łacińskich, na których się opiera. Znany był już w r. 439 na synodzie w Riez (synodus Regensis). Posługiwał się nim także legat papieski Paschasius na soborze chalcedońskim.

Zbiór zawiera w przekładzie kanony soboru nicejskiego, synodu w Sardyce, Ancyrze, Neocezarei i Gangrze; później dodano kanony

antiocheńskie, laodycejskie, konstantynopolskie i chalcedońskie. Kanony były podawane kolejno pod liczba bieżącą, a więc nicejskie od 1—20, potem ancyrskie 21—45 itd.

2. Versio Prisca seu Itala.

Zbiór ten nazywa się włoskim, gdyż ojczyzną jego powstania są Włochy,

gdzie był bardzo rozpowszechniony i przed innymi najbardziej używany.

Tak było aż do dokonania nowego przekładu przez Dionizego Exiguusa. Nazwę Prisca nadał zbiorowi sam Dionizy, pisząc we wstępie swego przekładu, że dokonał nowego przekładu kanonów synodów greckich,

urażony mętnym tłumaczeniem pierwotnego przekładu. Czy Dionizy miał przed oczyma przekład Prisca — czy Izydoriana, czy inny — tego nie wiadomo.

3. Collectio — Versio Dionysiana.

Autorem zbioru był Dionizy Exiguus,

Scyta z pochodzenia, podrzutek wychowany przez mnichów greckich, o którym pisze współczesny mu Kasjodor, że był in utraque lingua doctissimus. Gdy przybył do Rzymu (ok. r. 497), papieże wykorzystali go do tłumaczenia dokumentów w kurii rzymskiej. Był wybitnym prawnikiem i filozofem. Sam nazywał się z pokory Exiguus, tj. Mały. Zasłużył się nie tylko prawu kanonicznemu, lecz również chronologii. W r.528 napisał list o cyklu wielkanocnym, podający kalendarz z tablicami paschalnymi. Z chwilą wprowadzenia tego cyklu paschalnego wszedł w zwyczaj sposób obliczania czasu od Narodzenia

Pańskiego.

Ok. r. 500 przetłumaczył na język łaciński cały materiał Wschodu i ułożył zbiór, przyczyniając się w ten sposób do uprzystępnienia zbiorów wschodnich na Zachodzie.

Nauka wylicza trzy redakcje tego zbioru:

1. Pierwsza redakcja krótsza, uważana jest raczej za wstępną próbę ułożenia zbioru. Zawiera po wstępie i spisie rubryk 50 Kanonów Apostolskich i uchwały siedmiu synodów wschodnich, Zachowana jest w nich liczbowa ciągłość (1—165). Następnie pod inną nume racją Dionizy dołączył do zbioru kanony chalcedońskie, synodu w Sardyce oraz synodu kartagińskiego z r.419. Powstała prawdopodobnie w latach 497—500.

2. Druga redakcja uważana jest za ostateczną i zachowała się mniej więcej w czystej formie. Rozpoczyna się listem dedykacyjnym skierowanym do Stefana, biskupa Salonik. Zasadnicza treść obejmuje: wykaz wszystkich tekstów, następnie 50 Kanonów Apostolskich kanony soborów i synodów z poprzedniej redakcji w numeracji ciągłej od 1 do 165 (Nicea, Ancyra, Neocezarea, Gangra, Antiochia, Laodycea, onstantynopol), kanony chalcedońskie, sardyceńskie i afrykańskie z własną numeracją (1—138). Powstała prawdopodobnie na początku VI wieku, ponieważ Dionizy Mały w przedmowie do swego zbioru mówi o niej jako już dawno sporządzonej.

3. Trzeciej redakcji jako takiej nie posiadamy. Została jednak opisana w przedmowie która się zachowała. Była nowym przekładem i zbiorem dwujęzycznym, w którym tekst łaciński jak najwierniej zestawiono z tekstem greckim. Powstała na prośbę papieża Hormizdasa dla przeciwstawienia się tym, którzy chełpili się biegłością w znajomości kanonów greckich. Brak w niej Kanonów Apostolskich, synodu w Sardyce oraz synodów afrykańskich. Sporządzona została przed r. 523.

3. Collecti Decretalium Dionvsiana.

Zbiór został ułożony przez Dionizego Małego, jako uzupełnienie zbioru

kanonów soborowych i synodalnych. Dedykował go Julianowi, duchownemu

z kościoła św. Anastazji. Zawiera 38 dekretałów papieskich od papieża Syrycjusza(384-399) do Anastaziusza (496-498), ułożonych chronologicznie Dlaczego 38 dekretałów, nie wiemy. Może uważał je za najważniejsze. Autor podzielił dekrety na kapituła i wprowadził ciągłą numerację, dla każdego papieża oddzielną. Po przedmowie umieścił ineks tytułów, czyli rubryk wszystkich kapitula. Wśród dekretów Bonifacego I znajduje się reskrypt Honoriusza Augusta o wyborze papieża.

Czas powstania kampilacji przypada na koniec pontyfikatu papieża Symmacha (498—514). Źródłami zbioru były według niektórych dokumenty

z archiwum Kancelarii papieskiej, według innych natomiast poprzednie

zbiory, albo poszczególne egzemplarze zaczerpnięte z innych rejestrów.

5. Collectio Quesnellis.

Nazwa zbioru pochodzi od jego wydawcy — Paschazjusza Quesnella (+1719), który nazwał go Codęx Ecclesiae Romanae. Wielu uczonych opowiadało się za pochodzeniem tego zbioru z Galii, a nawet dokładnie z Arles. Jednak obecnie nauka skłania się ku temu, że powstał w Rzymie. Autor zamierzał podobnie jak Dionizy Mały zebrać dawne prawo powszechne, jednakże dzieło jego bardzo różni się od Zbioru Dionizego swym niedoskonałym układem. Kanony synodów oraz dekretały papieży są pomieszane i nieuporządkowane ani chronologicznie, ani systematycznie.

6.Collectio Frisingensis.

Nazwa pochodzi od jednego kodeksu, w jakim zbiór się zachował, odnalezionego w bibliotece kapitulnej we Freising (dziś biblioteka monachijska). Autor zbioru jest nieznany. Data powstania — po r. 495, prawdopodobnie w Rzymie. Układ bardzo podobny do Zbioru Dionizego. Obejmuje w porządku chronologicznym kanony synodów wschodnich według Versio Isidoriana antiqua (z pominięciem kanonów chalcedońskich) oraz dekretały papieży od Damazego aż do Galazego, zbiór był rozpowszechniony

w południowo-zachodnich Niemczech. Stanowił źródło dla innych zbiorów.

7. Collectio Avellana.

Nazwa zbioru wzięta jest od klasztoru, w którym znajdował się pierwszy

jego rękopis (w diecezji Cubbio). Autor nieznany. Zbiór powstał prawdopodobnie ok. 555 r dla wypełnienia luk znajdujących się w innych zbiorach. Faktycznie zawiera ponad 200 dokumentów w większości autentycznych, pisma papieży i akty cesarzy z lat. 368—553, które żadną inną drogą nie zostały nam przekazane. Teksty zostały zaczerpnięte bez wątpienia z archiwów i dokumentów oryginalnych, szczególnie z archiwum

Stolicy Apostolskiej; pozwala to przypuszczać, że zbiór powstał w Rzymie.

1. Grupa afrykańska.

Pod względem działalności synodalnej Kościół afrykański dominował nad innymi. Procedura wydawania ustaw wyglądała w ten sposób, że na licznych synodach czytano kanony poprzednich synodów, dodawano nowe i wszystkie razem włączono do akt synodu.

1. Breviarium Hipponense.

Bezpośrednio przed III synodem kartagińskim z r. 397 biskupi jednej prowincji (dziś Tunis) zebrali się celem przyjęcia kanonów synodu z Hippony z r. 393 dla swojej prowincji. Zbiór tych kanonów został przedstawiony

synodowi kartagińskiemu do zatwierdzenia. Breviarium to po aprobacie zostało włączone do akt synodu z r. 397.

2. Col1ectio Concilii Cartaginensis XVII (r.419).

Drugą część akt pierwszej sesji tego synodu stanowią kanony poprzednich

synodów afrykańskich. Po przytoczeniu kanonów nicejskich, włączono do akt tego synodu inne 33 statuty, które ogłoszone były na synodach afrykańskich. Ponadto dodano różne synody z całej prowincji afrykańskiej odprawione przez biskupa Kartaginy Aureliusza, w liczbie 100 kanonów. Liczba kanonów tego synodu wynosi w sumie 133 Chronologiczny ten zbiór jest bardzo ważny dla historii kanonów afrykańskich, które w tej formie zostały przyjęte tak na Zachodzie, (za pośrednictwem Zbioru Dionizego), jak i na Wschodzie. Pierwszy wydawca zbioru — K. Justellus dał mu nazwę: Codex canonum Ecclesiae Africanae.

3. Breviatio Canonum Fulgentii Ferrandi.

Fulgentius Ferrandus był diakonem kościoła kartagińskiego, co wynika

z wszystkich rękopiśmiennych kodeksów. Zbiór powstał ok. r.546. Jest to systematyczny zbiór, będący streszczeniem kanonów greckich i afrykańskich. Fulgentius czerpał materiał z dwóch zbiorów: ze zbioru synodów wschodnich w przekładzie Izydora i ze zbioru synodów afrykańskich,

odbytych w latach od 348 do 523, między którymi było i siedem

synodów prowincji byzaceńskiej (Tunis). Natomiast autor pominął Kanony Apostolskie i kanony soboru chalcedońskiego.

4.Concordia Canonum Cresconii.

Autorem zbioru ma być Kreskoniusz biskup kartagiński, ale niewiele

o nim wiemy. Zbiór powstał ok. r.690. Składa się z dwóch części. Część pierwsza to spis wszystkich rozdziałów, jakie znajdują się w części drugiej. Kreskoniusz tę część nazywa we wstępie praenotatio titulorum. Druga część jest_systematycznym zbiorem, zawierającym kanony soborów i dekretały papieży, podzielonych na 200 tytułów czyli rozdziałów.

Kreskoniusz oparł się w swej pracy na tekście dwóch zbiorów Dionizego, dlatego mamy u niego również. Kanony Apostolskie, opuścił jedynie sobór

konstantynopolski i dekretały papieża Bonifacego i Anastazego.

Kreskoniusz uważał, że krótkie streszczenie prawa z odsyłaniem czytelnika do innego zbioru, jak to uczynił Ferrandus, nie wystarcza. Był bowiem zdania, że o ile zbiór ma być użytecznym, to oprócz indeksu tytułów

musi zawierać i tekst, czyli same przepisy, aby uniknąć wszelkich niejasności, a czytelnikowi należy dać pełne wiadomości o poszukiwanym zagadnieniu prawnym.

- zbiór Kreskoniusza jest systematycznym opracowaniem zbioru Dionizego. Materiał, który Dionizy zestawiał chronologicznie, Kreskoniusz rozdzielił według porządku logicznego i pewnego systemu. Dlatego zbiór jego nadawał się do praktycznego użytku i był powszechnie znany nie tylko w Afryce, ale i w Europie.

2. Grupa galijska

W Galii, podobnie jak w Hiszpanii i Afryce działalność synodalna była bardzo ożywiona. Kanony synodów układano chronologicznie, na następnych synodach były czytane i często przyjmowane przez nie, przynajmmej

co do istoty.

1. Statuta Ecclesiae antiqua.

Już sam tytuł wskazuje, że zbiór zawiera" dawne normy dyscyplinarne.

Od dawna panowała wśród uczonych rozbierzność odnośnie miejsca i czasu jego powstania oraz osoby autora. Zdaje się, że zbiór powstał w II poł. V wieku. Autorem był prawdopodobnie duchowny, zwolennik reformy z Galii południowej. Nie można jednak z góry wykluczyć wpływu kościoła z Arles.

2. Collectio Arelatensis

Zbiór nazywa się także Concilium Arelatense II. Autorzy nie są zgodni

co do natury norm, które umieszczone są pod tą nazwą. Wprawdzie kanony te rzeczywiście pochodzą od synodu odprawionego w latach 442—506, jednak dziś szerzy się opinia, że jest to zbiór kanonów jeszcze dawniejszych synodów. Faktycznie kościół w Arles zajmował naczelne miejsce pod względem żywotności prawnej. Tam odbył się pierwszy synod w Galii. Nic więc dziwnego, że jako pierwszy z kościołów Galii mógł posiadać własny zbiór norm. Powstał prawdopodobnie ok. 450 r.

3. Collectio Dacheriana

Nazwa zbioru pochodzi od pierwszego wydawcy — Luca d'Achery, który opublikował go w 1672r. Do tego momentu nie był doceniany. A był przecież najlepszym z wszystkich zbiorów sporządzonych w okresie reformy karolińskiej. W pewnym sensie wyrażał wszystkie skłonności i pragnienia reformy i reformatorów poprzez przejęcie, poprawienie, połączenie

i zebranie wielu tekstów.

Olbrzymia ilość norm jest podzielona na trzy księgi. Na początku jest indeks całego dzieła. Pierwsza księga traktuje o pokucie i małżeństwie.

Druga — o prawie procesowym. Trzecia — o duchownych i ich święceniach. W tych dziełach zawarte są wszystkie kwestie zreformowanej karności kościelnej.

1.3.4. Grupa hiszpańska

1. Epitome Hispanica

Nieznany autor złożył ten zbiór pod koniec VI w. Źródłem był jakiś inny zbiór chronologiczny dość rozpowszechniony, który do dziś nie dotrwał,

albo wiele zbiorów lokalnych, które przekazywały dawne normy. Zbiór składa się z dwóch części: pierwsza obejmuje skrót systematycznego zbioru biskupa Marcina z Bragi zwany Capitula Martini oraz kanony synodalne, druga dekretały papieży. Układ jest chronologiczny. Miejsce powstania — prawdopodobnie prowincja tarragońska. Zbiór rozszerzył się także poza Hiszpanią.

2. Collectio Novariensis.

Zbiór ten nosi duże podobieństwo do poprzedniego. Miał te same źródła i rozpowszechnił się poza Hiszpanią, zwłaszcza w Italii. Nieznany autor złożył zbiór prawdopodobnie już w połowie VI wieku. Następnie doszły do niego dodatki w Hiszpanii lub w Italii. Zbiór wywierał duży wpływ w okresie po Izydorze.

3. Collectio Hispana chronologica.

Od IX wieku zbiór nazywano Collectio Isidoriana, ponieważ był przypisywany św. Izydorowi (zm, 636). Chociaż bardzo wiele pisano o powstaniu tego zbioru, jak dotąd nie powiedziano ostatniego słowa. Utrzymuje się zdanie, że pochodzenia Collectio Hispana należy się doszukiwać w starym zaginionym zbiorze papieskim, który był zaczątkiem zbioru Kościoła Hiszpańskiego. Chodzi chyba o Zbiór Dionizego przesłany

prawdopodobnie przez papieża Hormizdesa w 515 r. do Hiszpanii, gdzie biskupi

przyjęli go na synodzie w Tarragonie w r. 516. Autorzy przypisują powstanie Collectio Hispana na czas IV synodu w Toledo (633 r).

Zbiór składa się z dwóch części.

4. Collectio Hispana systematica.

Zbiór ten posiada cały materiał wzięty z hiszpańskiego zbioru chronologicznego. Podzielony jest na 10 ksiąg, a tym różni się od tablic, które nazywamy Excerpta, że tekst ustaw podaje w całości. Autor miał niewątpliwie

przed sobą zbiór chronologiczny, który został już powiększony o różne dodatki.

Odnośnie autora, czasu i miejsca powstania zbioru istnieją wśród uczonych rozbieżności. Jedni uważają, że ten systematyczny zbiór powstał w Hiszpanii pod koniec VII wieku, drudzy natomiast utrzymują, że w Galii pod koniec VIII wieku lub w połowie IX wieku.

W następnych wiekach Hiszpania nie tworzy już nowych zbiorów, tylko rozpowszechnia stare.

1.3.5. Grupa irlandzka

1. Collectio Hibernensis

Zbiór przetrwał do naszych czasów w dwóch recenzjach. Redakcja obszerniejsza była prawdopodobnie pierwsza i oryginalna. Powstała ok. 700r. w Irlandii. Autor nieznany.

Teksty zebrane przez autora były w większości nowe. Obok synodów wschodnich, rzymskich i galijskich, wprowadził kanony synodów irlandzkich

oraz Pisma św. i Ojców Kościoła. Z Pisma św. znajdujemy ponad 500 fragmentów, z których 2/3 zaczerpnął ze Starego Testamentu. W ten sposób Pismo św. stało się bezpośrednim źródłem zbioru. Podobnie zdania Ojców Kościoła i pisarzy kościelnych zajmują w zbiorze wiele miejsca. Z powodu dużej ilości tych tekstów, zbiór można nazwać kolekcją tekstów Pisma św. i Ojców Kościoła.

Zbiór ten wywarł duży wpływ, szczególnie w królestwie frankońskim,

jak to wynika z licznych wyciągów i z faktu, że był źródłem dla wielu zbiorów aż do X wieku.

2. Liber ex lege Moysi.

Wykazuje dużo podobieństwa do zbioru poprzedniego i jest mu współczesny. Podaje normy prawne i moralne wyjęte z Księgi Wyjścia, Liczb i Powtórzonego Prawa.

1.3.6. Księgi pokutne

Księgi pokutne ( libri poenitentiales ) to księgi określające kary i pokuty publiczne, jakie miały służyć spowiednikom przy nakładaniu kary za określone przestępstwa.

Księgi te przeważnie są zbiorami osób prywatnych. Są one pośrednim źródłem poznania prawa, zwłaszcza prawa karnego. Stanowią nie tylko ważne źródło prawa kościelnego, ale rzucają także światło na stan oświaty i cywilizacji w ogólności.

Kanony pokut wydawały już dawne synody, np. w Ancyrze, Nicei (325) i inne. Podobnie przepisy pokut zawierają listy kanoniczne Grzegorza

Cudotwórcy (zm. 270), Bazylego Wielkiego (zm. 379) i Grzegorza z Nysy

(zm. 394). Te kanony z pism Ojców Kościoła od czasu Jana Scholastyka nie tylko weszły w skład zbiorów wschodnich kanonów, lecz, zwłaszcza kanony św. Bazylego, wywarły swój wpływ na karność pokutną Zachodu.

Na Zachodzie za czasów św. Cypriana była wzmianka o dziełku, w którym spisano poszczególne przepisy kanonów pokutnych, według których nakładano w czasie prześladowania Decjusza pokuty na upadłych.

Najdawniejsze księgi pokutne powstały w drugiej połowie VI wieku w Anglii i Irlandii. Te kraje stały się niejako ojczyzną ksiąg pokutnych. Do naszych czasów przetrwały tylko fragmenty. Mamy np.Excerpta ex libro Davidis Minevensis (zm. 544), kanony pokutne Gildy (zm. 533) i penitencjał Fiuniana oraz kanony Partyka (ok. r. 546).

Do znakomitszych ksiąg pokutnych należą:

1. W Irlandi — t z w. Iudicia Theodori biskupa kantuaryjskiego (668—690). Dzisiaj istnieje powszechne przekonanie, że Teodor nie jest autorem zbioru, lecz jego zarządzenia ujęte w wielu kanonach zebrali nieznani kompilatorzy.

2. W Anglii ułożono dwa penitencjał y: w wieku VIII św. Bedy (735) i Egberta biskupa Yorku, lecz autorstwo dotychczas jest niepewne. Św. Beda napisał penitencjał de remediis peccatorum, którzy przez Brunona Albers OSB był ogłoszony jako penitencjał Bedy. Trzecim penitencjałem, bardzo ważnym, jest penitencjał św. Kolumbana, który był opatem w klasztorze Benchor, skąd przybył do Galii i tam napisał księgę pokutną.

3. W Galii:

Misjonarze w Anglii i Irlandii przybywszy do Galii i Germanii, przynieśli ze sobą swoje księgi pokutne, różniące się od dyscypliny obowiązującej w tych krajach. Również przepisy pokut Kolumbana, Cumeana i Iudicia Teodora wywarły wielki wpływ — nierzadko różne kary ustanawiane były za te same grzechy.

W Galii ułożył księgę pokutną Halitgar, biskup z Cambrai (817—821) ok. r. 829. Autor ze źródeł kanonicznych zebrał to tylko, co odpowiadało dyscyplinie powszechnej. W tym sensie penitencjał ten można, podobnie jak i każdy inny, nazwać Poenitentiale Romanum.

4. W Germanii:

Rabanus Maurus, biskup Moguncji (847—855), na prośbę Otgara, arcybiskupa Moguncji napisał księgę pokut. Rabanus prawie wszystkie teksty

wziął ze zbioru Hadriana i zbioru hiszpańskiego.

Księgi pokutne wieku IX i X powtarzają prawie to samo, co zawierały

księgi poprzednie.

1.3.7. Księgi liturgiczne.

Księgi liturgiczne stanowią również tylko pośrednie źródła odzwierciedlające przepisy prawne. Są to księgi zawierające teksty liturgiczne.

Niektóre Sakramenty, jak Sakrament Chrztu, Kapłaństwa i Małżeństwa

mają dla prawa pierwszorzędną doniosłość i dlatego forma liturgiczna odgrywa tu także wielką rolę, choć od soboru trydenckiego drugorzędną, gdyż forma ta nie była wymagana dla ważności aktu.

Do ksiąg liturgicznych należą przede wszystkim Sacramentaria i Ordines

Romani.

Sacramentaria, którym na Wchodzie odpowiada tzw. Eulogia, zawierają

modlitwy odmawiane przez biskupa i kapłan w czasie mszy św. i innych nabożeństw.

Z ksiąg zawierających ryt mszy św. najważniejsze są:

1. Sacramentarium Leonianum, które było przypisywane przez pierwszego wydawcę Fr. Bianchini — Leonowi I (440—461). Księga zawiera ryt celebrowania mszy ś. w V i VI w. W jednym kodeksie i to zniszczonym, należącym do biblioteki kapituły werońskiej z wieku VII, zachował się tekst do naszych czasów. Brak w tym kodeksie kanonów i mszy od stycznia aż do końca kwietnia. Układ tego sakramentarza nie pokrywa się z rokiem liturgicznym, lecz miesiące roku cywilnego i msze jakiegokolwiek miesiąca są podzielone na różne części.

2. Sacramentarium Gelasianum zachował się w licznych manuskryptach. Księga należy do czasów papieża Gelazego (492—496) i prawdopodobnie jest jego dziełem. Później powstały nowe opracowania, odbiegające bardzo od formy oryginalnej. Różne dodatki wprowadzone w Galii, tak, że nie mamy dzisiaj w żadnym kodeksie formy pierwotnej. Forma nowsza należy już od wieku VIII.

Sakramentarz Gelazego dzieli się na 3 księgi.

3. Sacramentarum Gregorianum

Autorem tego sakramentarza jest Grzegorz I Wielki (590—604). Papież

Hadrian około r. 788 przesłał sakramentarz Karolowi Wielkiemu, Sakramentarz ten różni się od poprzedniego tym, że Proprium de Tempore

nie odróżnia, od Proprium Sanctorum, lecz msze obydwu części łączy razem. W tej formie, w jakiej złożył go Grzegorz, sakramentarz juz nie istnieje, ponieważ po Grzegorzu poczyniono różne zmiany i wprowadzono dodatki, które jednak nie są istotne. Dlatego Hadrian I posyłając sakramentarz

Karolowi Wielkiemu mógł był napisać, że przysyła sakramentarz ułożony przez Grzegorza.

Sakramentarz gregoriański od czasów Karola Wielkiego był przyjęty w królestwie frankońskim, a później powiększony przez Alkuina różnymi dodatkami, wyparł używany dotychczas sakramentarz gelazjański.

1. Zbiory formuł.

Libi formularum - są to zbiory formularzy czyli wzory pisania dokumentów. Używano ich przy załatwianiu różnych spraw, świeckich i kościelnych. Spośród kościelnych zbiorów formularzy największe znaczenie

miał. Liber Diurnus Romanorum Pontificum, rodzaj podręcznika kancelarii papieskiej. Forma, w której doszedł do naszych czasów, pochodzi z VII lub VIII wieku, zawiera jednak niektóre przepisy powstałe już w V i VI wieku. Był używany do czasów Grzegorza VII (1073—1085). Podaje porządek odbywania synodów, formuły wyznania wiary, nadawania urzędów i składania z nich, udzielania przywilejów itp.

2. Kapitularze.

Są to edykty wydane od V - IX wieku przez królów Merowingów

i Karolingów. Wiele z nich dotyczy stosunków kościelnych. Nazywają się capitularia, ponieważ zawierają przepisy ujęte w różne capita.

1. Urzędowych zbiorów capitulariów nie było. Były natomaist zbiory prywatne. Jednym z nich jest capitularium ułożone w porządku chronologicznym, którego autorem był opat Ansegiz z Fontanella. Zbiór złożył w r. 827, a w r. 829 otrzymał zatwierdzenie króla Ludwika Pobożnego. Zbiór nazwał Capitularium Caroli Magni, et Ludovici Pii. Dwie pierwsze części zawierają capitularia odnoszące się do porządku kościelnego, dwie dalsze księgi — do spraw świeckich

2. Drugim Zbiorem capitulariów jest Capitularium Benedykta Lewity, złożone ok. r. 850, wydane jako dalszy ciąg zbiorów Ansegisa. Niestety zawiera ono wiele apokryfów. Dwa te zbiory były używane przez kompilatorów IX i X wieku, jak również przez Gracjana.

3. W Kościele frankońskim w VIII i IX wieku wydawali biskupi na synodach diecezjalnych instrukcje praktyczne i normy postępowania, zwane Capitula Episcoporum. Capitula te były narzędziem, biskupów w przeprowadzaniu reform i dostosowywaniu przepisów ogólnych do warunków lokalnych.

Do ważniejszych kapitularzy biskupich należą: Capitula biskupa orleańskiego Teodulfa (zm. 821), Haitona z Bazylei (zm. 836), Herarda z Tours (zm. 870) i arcybiskupa Hinkmara z Reims.

8. Zbiory apokryficzne IX wieku.

W połowie IX wieku pojawiają się w państwie frankońskim trzy zbiory

nieautentyczne, zawierające jednak częściowo materiał autentyczny, o tendencji uniezależnienia Kościoła od państwa i wyzwolenia go spod przewagi czynników świeckich, a mianowicie: Capitularia Benedykta Lewity, Capitularia Angilramni, Dekretały Pseudo-Izydora.

Te trzy dokumenty łączą się z sobą wewnętrznie. Istnieje ciągle spór co do wzajemnych zależności jednego dokumentu od drugiego oraz odnośnie

tego, jakich wspólnych źródeł używano przy złożeniu tych zbiorów.

1. Capitularia Benedykta Lewity

Powstały one w archidiecezji mogunckiej lub reimskiej. Autor we wstępie nazywa siebie Benedykta lewitą, czyli diakonem mogunckim. Zbiór ten sporządził na polecenie swego arcybiskupa Otgara. Miał to być

dalszy ciąg kapitularzy Ansegisa, w rzeczywistości jednak nie są to capitularia

królów frankońskich, jak u Ansegisa, tylko kanony zaczerpnięte z rozmaitych źródeł. Oryginalna jest tylko czwarta część zbioru. Reszta dokumentów jest treścią albo zmyśloną, albo wybraną z Pisma św., z Ojców

Kościoła, ze zbiorów Dionisio-Hadriana i Hiszpańskiego, z ksiąg pokutnych,

z brewiarza Alaryka, z praw Wizygotów i innych.

Nie ma zgodności co do czasu powstania. Najprawdopodobniej jednak był spisany przed Pseudo-Izydorem, między rokiem 847, w którym zmarł Otgar, a rokiem 857, w którym odbył się sejm w Chiercy (Carisiacum), na którym wspomina się o tym dokumencie.

Zbiór podzielono na 3 księgi.

2. Capitula Angilramni.

Autor i tutaj przedstawia się na wstępie, nazywając siebie Angilramnum

— biskupem w Metzu (768—791) i podaje się za archikapelana Karola Wielkiego. Zmarł w r.791.

Zbiór jest nieduży, zawiera 71 capitula, choć w niektórych kodeksach

mamy 72, a nawet 80 capitula.

3. Zbiór Pseudo-Izydora. !!!

Między zbiorami sfałszowanymi najważniejsze miejsce zajmuje Collectio

Isidoriana, zwane po wykryciu jej fałszywości — Collectio Pseudo--Isidoriana.

We wstępie tego zbioru autor podaje się za Izydora Mercatora, lub Peccatora. Współcześni sądzili, że jest nim św. Izydor z Sewilli (t 636), jednakże przytoczone w zbiorze wypadki, które miały miejsce dopiero po śmierci tego świętego wskazują, że autorem zbioru być nie mógł. Zbiór nie jest też dziełem papieży, bo znany był wpierw w Galii niż w Rzymie. Kto więc był właściwie autorem dzieła, do dziś nie wiadomo.

Spośród wielu redakcji tego zbioru dwie są najbardziej oryginalne i rozpowszechnione, jedna krótsza, druga dłuższa.

W krótszej redakcji zbioru mamy tylko sfałszowane dekretały od św. Klemensa I (88—97) do papieża Damazego. Dekretały w tej redakcji są podzielone na capitula.

Zbiór w dłuższej redakcji podzielony jest na 3 części. Pierwsza część obejmuje 50 Kanonów Apostolskich według Dionizego i 60 chronologicznie ułożonych dekretałów papieży od św. Klemensa (88—97) do Melchiadesa (311—314). Wszystkie dekretały są sfałszowane z wyjątkiem dwóch listów Klemensa. Druga część obejmuje kanony synodów greckich i łacińskich, wraz z kilkoma tekstami podrobionymi, między którymi znajduje się słynna Donatio Constantini, tj. sfałszowany akt darowizny cesarza Konstantego. Wykorzystano razem 54 synody. Trzecia część zbioru zawiera dekretały 33 papieży od Sylwestra (314—335) aż do Grzegorza II (715—731) z

zachowaniem porządku wprowadzonego w zbiorze Hiszpańskim. Poza

prawdziwymi ze zbioru Hiszpańskiego mamy tutaj ok. 35 dekretałów

sfałszowanych.

Źródła zbioru. Głównym źródłem autentycznych części jest Collectio Hiszpana i jego redakcja galijska (recensio gallica augustodunensis). Nadto autor, zwłaszcza dla dokumentów apokryficznych, korzystał z wielu innych

źródeł. Z przeglądu treści wynika, że sięgał do Pisma św., kanonów soborów, dekretałów, korzystał z reguły św. Benedykta, z penitencjału Teodora, z historii kościelnej Euzebiusza. Czerpał dalej ze źródeł prawa cywilnego: z capitularia królów frankońskich, ze zbioru Benedykta Lewity, z Brewiarium Alaryka, z Kodeksu Teodozjusza, z prawa Wizygotów.

Dąży do wzmocnienia Stolicy postolskiej przez umniejszenie władzy metropolitów i przelanie pewnych, przysługujących im praw na papieża. Żądania powyższe nie pozostały bez wpływu na faktyczne stosunki prawne. Reformy dotyczą tylko dyscypliny kościelnej, a nie odnoszą się do spraw wiary. Alby osiągnąć postawiony sobie cel autor nie tylko zbiera kanony autentyczne, ale w braku ich przytacza zmyślone, aby nimi poprzeć swoje żądania i swym usiłowaniom nadać powagę starych ustaw kościelnych oraz prawną podstawę.

Cały układ zbioru świadczy o niepospolitych zdolnościach autora, samo zwłaszcza sfałszowanie przeprowadzone jest z wielkim talentem. Części sfałszowane łączy z autentycznymi, co ułatwia przyjęcie pierwszych.

Sfałszowanym częściom autor potrafił nadać pozory autentyczności. Podaje np. zdanie jakiegoś prywatnego pisarza jako ustawę papieską, albo nowsze ustawy przypisuje pierwszym wiekom chrześcijaństwa.

Autor często do autentycznych tekstów wprowadza interpolacje i stara się je stosować do współczesności i do wytkniętego celu. Nadto tworzy liczne sfałszowane dekretały. To fałszerstwo jest jednak raczej formalne niż materialne, ponieważ treść dekretałów nie jest zmyślona, lecz złożona z rozsianych w różnych miejscach i. pismach tekstów, które autor dla nadania im większej powagi przypisuje pewnym papieżom, zwłaszcza z pierwszych wieków.

Cel autora został łatwo osiągnięty, a przyczynił się do tego brak zmysłu krytycznego u współczesnych — uwierzono w autentyczność podsuniętych

dokumentów.

Zbiór powstał między rokiem 847 a 857, gdyż w roku 847 Benedykt złożył swój zbiór kapitularzy, z którego prawdopodobnie korzystał Pseudo-Izydor. Być może powstał już przed rokiem 852, bo w tym roku przytaczają

go statuty synodu w Reims, na pewno zaś powstał przed rokiem 857, gdyż wtedy posługiwano się nim na sejmie w Chiercy.

Zbiór Pseudo-Izydora był powszechnie przyjęty od czasu reformy Grzegorza VII (1073—1985). Kanoniści zgodnie aż, do wieku XV dekretały

Pseudo-Izydora podawali jako autentyczne. W wieku XV kardynał Mikołaj de Cusa i Jan z Torquemady (de Turrecremata) zwalczali autentyczność starych dokumentów papieskich, występując przeciw powadze zbioru. Karol Molinaeus i Antoni Contius, wydawcy Corporis Iuris Canonici oraz Erazm z Rotterdamu podawali w wątpliwość większość dokumentów zbioru. Po soborze trydenckim centuriatorzy magdeburscy (byli to pisarze protestanccy, którzy w r. 1559 zaczęli w Magdeburgu wydawać obszerne dzieło Historia ecclesiastica podzielone na wiele tomów, z których

każdy zawierał omówienie jednego stulecia — centuria), zaprzeczali autentyczności całego zbioru, wysuwając dużo argumentów historycznych.

Między korektorami rzymskimi bronił jednak w dalszym ciągu autentyczności zbioru Franciszek Turrianus (Torres) (1572), lecz w r. 1628 kalwiński kaznodzieja Dawid Blondelle niezbicie wykazał, że zbiór jest fałszywy.

1.3.11. Systematyczne zbiory ustaw kościelnych przed Dekretem Gracjana.

W okresie od pojawienia się zbiorów fałszywych, a zwłaszcza zbioru Pseudo-Izydora aż do ukazania się Dekretu Gracjana powstały liczne zbiory

prawa kościelnego, pochodzące z różnych krajów, jak Włochy, Niemcy, Galia, a nawet Hiszpania. Wszystkie zbiory są prywatne. Celem tych zbiorów było uzupełnienie przepisów w ustawodawstwie kościelnym i przeprowadzenie reformy Kościoła.

Prawie wszystkie zbiory tego okresu zawierają kanony synodów, dekretały papieskie, ustawy świeckie rzymskie i galijskie z okresu Merowingów

i Karola Wielkiego i wreszcie pisma Ojców Kościoła. Ogólnie o tych wszystkich zbiorach można powiedzieć że:

1. opierają się na zbiorze Pseudo-Izydora, np. dekret Burcharda i zbiór 14 Tytułów,

2. są napisane systematycznie, lecz bez porządku;

3. celem ich jest wyjaśnić prawo kanoniczne i przeprowadzić reformę w Kościele;

4. wykazują dążność do jednolitości prawa i jego powszechności;

5. inną wreszcie cechą tych zbiorów to przejęcie dużej ilości przepisów z prawa rzymskiego. Ustaliła się bowiem zasada, że tam, gdzie brak odnośnego przepisu w prawie kanonicznym, tam wchodzi w życie i może być stosowane prawo rzymskie jako czynnik pomocniczy.

A. GRUPA WŁOSKA

1. Collectio Anselmo dedicata.

Zbiór poświęcony prawdopodobnie arcybiskupowi mediolańskiemu Anzelmowi (882—896). Wynika to z wstępu do zbioru. Autor jest nieznany.

Zbiór - jak to można wywnioskować ze wstępu, gdzie autor mówi, że jest poddanym arcybiskupa — powstał w północnej Italii ok. r. 882. Jest bardzo obszerny, dzieli się na 12 ksiąg. Zawiera wiele ustaw kościelnych i świeckich. Szkoda, że do dzisiaj nie wydany.

Zbiór był pierwszą próbą rozprawy o prymacie biskupa rzymskiego. Wpływ zibioru w Italii był bardzo słaby. Przyczyną tego było zachowanie tylko dwóch egzemplarzy rękopisu — jednego w Vercelli, drugiego w Modenie. Więcej rękopiśmiennych kodeksów znajduje się w okręgach cisalpińskich, np. kodeksy: paryski, moguncki, mamberski i kodeks w Metzu.

2. Collectio 74 Titulorum, inaczej zwane Diversorum sententiae Patrum.

Autor nieznany. Zbiór został złożony ok. r.1074—1076 w Rzymie. Miał służyć jako Liber manualis Curiae Romanae,miał być więc przeznaczony

dla użytku Kurii Rzymskiej, a nadto dla legatów Stolicy Apostolskiej.

Celem zbioru była obrona pewnych instytucji kościelnych. Znajdujemy tu przepisy o prymacie i prawach papieża, o egzempcji zakonnej, . o procesie przeciwko duchownym, o nominacji biskupów.

Zbiór wywarł wpływ na wszystkie prawie następne zbiory. Można go nazwać pierwszorzędnym narzędziem reformy gregoriańskiej. Można go też uznać za drugi zbiór urzędowy Stolicy Apostolskiej (po zbiorze Dionizego Małego), mimo, że nie był autentyczny.

3. Breviarium Cardinalis Attonis

Podręczny zbiór, zawierający 500 norm, ułożył kard. Atto dla duchownych

swego kościoła św. Marka w Mediolanie. We wstępie autor podaje źródła swego zbioru: Decretales Pseudo-Isidorianae, Collectio Dionysiana, rejestr Grzegorza Wielkiego; niektóre fragmenty wzięte zostały również z innych źródeł.

Czas powstania zbioru jest trudny do ustalenia. Jednak bez wątpienia

poprzedza on Zbiór 74 Tytułów, ponieważ we wstępie Atto ubolewa, że brak jest jakiegokolwiek zbioru, który krótko podawałby prawa papieża.

4. Collectio Anselmi Lucensis

Anzelm, autor tego zbioru, był biskupem Lukki, wyniesiony na tę odność przez papieża Aleksandra II w r. 1073. Stał się gorącym zwolennikiem Grzegorza VII, popierając jego reformy, toteż papież ten umierając, wyznaczył Anzelma na swego następcę, uważając go za najgodniejszego tego stanowiska. Umarł w r. 1086, a w roku następnym już zastał kanonizowany przez Wiktora III.

Zbiór sporządził Anzelm ok. r. 1083. Cały zbiór dzieli się na 13 ksiąg. W pierwszych siedmiu jest mowa o prymacie, o apelacjach do papieża, o prawach duchowieństwa. W dalszych księgach jest mowa o sakramentach i karach. Księga XI to liber poeniientialis.

Materiał do swego dzieła zaczerpnął autor ze Zbioru 74 Tytułów, ze zbioru Dionizego-Hadraina, z dekretu Burcharda, z Anzelmo dedicata, z fałszywych dekretałów Pseudo-Izydora i in.

Zbiór wywarł duży wpływ; Gracjan włączył go niemal w całości do swojego Dekretu. Wzorowali się na tym zbiorze, poza Gracjanem, również Iwon w swoim Dekrecie i Panormii.

5. Collectio Cardinalis Deusdedit.

Deusdedit urodził się w Todi w Umbrii. Wstąpił wcześnie do benedyktynów. Przez wielu papieży był wysyłany jako legat do Hiszpanii i Niemiec. Grzegorz VII mianował go kardynałem. Zmarł w r. 1097.

Złożył zbiór ok. r. 1083—1087, dedykując go papieżowi Wiktorowi III. Zbiór podzielony jest na 4 księgi, z których pierwsza traktuje o prymacie św. Piotra i o papieżu, druga o rzymskim klerze trzecia o majątku kościelnym,

a w szczególności o patrimonium Sancti Petri, czwarta o swobodach kościelnych. W zbiorze tym przechował się w odpisie akt oddania Gniezna i Polski w lenno Stolicy Apostolskiej, dokonany przy końcu panowania Mieszka I.

6. Collectio Bonizonis

Jest to zbiór biskupa Bonizo z Sutri. Owiany duchem reformy Grzegorza VII

mimo wielu przeciwników tworzy swój zbiór w roku 1089 lub 1090 i dzieli go na 10 ksiąg. Zbiór nosi również nazwę Liber de vita christiana. Nazwa pochodzi stąd, że zbiór zawiera oprócz przepisów prawa także instrukcje dla kleru i ludu. Dzieło zasługuje na uwagę dlatego, że jest nie tylko zbiorem kanonów, lecz zawiera część naukową i komentarz kanonów.

Treść do swego zbioru czerpał autor z tych samych źródeł, co Anzelm i

Deusdedit, nadto użył zbiorów Reginona i Burcharda, jak również księgi pokut Cummeana.

Mimo wielu zalet zbiór nie wywarł dużego wpływu. Ukazanie się zbioru przypada na pontyfikat papieża Urbana II (1088—1099).

7. Collectio Britannica

Zbiór ten otrzymał nazwę stąd, że został znaleziony w Muzeum Brytyjskim.

Zasługuje na uwagę tak dla treści prawa kanonicznego, jak i dla tekstów prawa rzymskiego. Autor jest nieznany. Prawdopodobnie zbiór został ułożony w Rzymie ok. 1090. Ma duże znaczenie w poznaniu dawnych listów papieży, z których 233 należą do papieży od Gelazego aż do Urbana II.

Zbiór nie został wydany.

8. Collectio Cardinalis Gregorii

Zbiór kardynała Grzegorza, nazwany przez niego samego polycarpus, został złożony ok. r. 1104—1106. Nazwę Polycarpus nadał autor z tego względu, że materiał do zbioru zaczerpnął z różnych źródeł.

Zbiór dzieli się na 8 ksiąg i sprzyja również reformie Grzegorza VII. Nie został wydany.

B. GRUPA NIEMIECKA

1. Regionis Prumiensis Libri duo de synodalibus causis et disciulinis ecclesiasticis

Od synodu z r. 895 wprowadzono w Niemczech wizytację diecezji, podczas której należało odprawić specjalne synody, tzw. sądy wiecowe. W tym celu powoływano w różnych diecezjach tzw. świadków synodalnych, którzy podczas tych zgromadzeń sądowych mieli zeznawać pod przysięgą o wszelkich przestępstwach, brakach, zgorszeniach, jakie im były znane.

Aby biskupi, którzy przewodniczyli na tych zgromadzeniach i duchowni, którzy brali w nich udział, mogli dobrze spełnić swój urząd, Regino, opat z Prum na prośbę Radbota biskupa Trewiru, ułożył ok. 906 r. podręcznik do wizytowania diecezji. Dedykował go Attonowi - arcybiskupowi mogunckiemu, który przewodniczył na wspomnianym synodzie w r.895.

2. Decretum Burchardi Wormatiensis

Inne nazwy zbioru: Collectarium canonum, Liber decretorum Brocardus

(stąd pochodzi nazwa Brocardy na określenie zdań prawnych w rodzaju

aforyzmów).

Autor zbioru, Burchard urodził się w r. 965. Był duchownym w Moguncji,

a w r. 1000 został biskupem w Wormacji, pozostając na tej stolicy aż do śmierci, tj. do roku 1025.

Zbiór został sporządzony ok. r.1012. Dzieli się na 20 ksiąg. Układ bardzo odpowiada zbiorowi poświęconemu Anzelmowi, dodano jedynie części z Reginona, odnoszące się do pokuty. Księga 19 nazywa się Corrector,

czyli księga pokut. Księga 20 nazywa się Speculator i zajmuje się kwestiami teologicznymi: de creatione et lapsu hominis, de praedestinatione, de gratia et fine ultimo.

Między autorami istnieje spór co do autorstwa księgi 19-ej. Ballerini i Schmitz utrzymują, że Burchard nie jest autorem tej księgi; księga pokut znajdująca się w zbiorze jest ich zdaniem przejęta z innych zbiorów. Innego zdania jest P. Fournier, przypisując autorstwo całej księgi 19 Burchardowi.

Autor zbioru czerpał materiał do swego dzieła za zbioru Anzelma dedicata, z którego mamy 82 capitula i ze zbioru Reginona odnośnie spraw synodalnych, z którego mamy 281 capitula, tak, że prawie połowa dekretu (wszystkich jest 1785 cap.) zależy od tych dwóch zbiorów.

Nadto autor czerpał ze zbioru Dionisio-Hadriana, Pseudo-Izydora z capitula Angilramni, z listów papieskich, z synodów z czasów Merowingów,

Karola i późniejszych królów frankońskich, ze zbioru irlandzkiego, z apitularzy biskupów, z ksiąg pokutnych: Halitgara, Rabana Maura, Bedy, Egberta, z tekstów Ojców Kościoła i ustaw cywilnych. Wiele tekstów uległo zniekształceniu.

Zbiór Burcharda miał wielkie znaczenie w Niemczech, Galii, Włoszech

i innych krajach. Fournier ocenia, że od tego zbioru zależy około 40 innych zbiorów, będących wyciągami zbioru Burcharda. Można śmiało powiedzieć, że żaden zbiór przed Dekretem Gracjana nie miał takiego wpływu. Co na to wpłynęło? Dekret Burcharda jest zbiorem obszernym, obejmującym dziedzinę fori externi et interni, systematycznym, tak, że każdy mógł znaleźć łatwo to, czego szukał. Burchard swoją reformę prze­prowadza łagodnie, unikając wstrząsów i stosowania ostatecznych środ­ków. Wreszcie zbiór podaje nam prawo obowiązujące i dostosowane do potrzeb chwili i tym się tłumaczy, dlaczego Burchard stare teksty albo pomija albo reformuje.

Dekret Burcharda można nazwać prawem kościelnym wieku XI, a Bączkowicz nazywa go „podręcznikiem dla kandydatów do święceń i dla duszpasterzy".

3. Collectio XII partium.

Zbiór powstał prawdopodobnie w południowych Niemczech w latach 1020—1050. Można go uważać za rozszerzenie Dekretu Burcharda, który był jego podstawowym źródłem. W niektórych ważnych punktach różni się jednak od niego. Kładzie mocny akcent na prymat papieża z wszystkimi jego konsekwencjami, jak najwyższa jurysdykcja i jej praktyczne wykonywanie, zatwierdzanie dekretów synodalnych, kompetencja w sprawach biskupów. Przyznaje egzempcję klasztorom. Jest zbiorem bardzo zbliżonym do reformy gregoriańskiej. Collectio XII partium jest więc tylko pomostem między zbiorami poprzedzającymi reformę gregoriańską a zbiorami tej reformy. Wpływ zbioru był raczej nieznaczny.

Nie został dotąd wydany.

C.GRUPA FRANCUSKA

W Galii, gdzie była znana wybitna tradycja kompilatorska, reforma gregoriańska przyjęta została tylko co do istoty. Jednak dawne normy dyscyplinarne zostały zachowane łącznie ze zbiorami, które je wyrażały. Przeciwstawiono się tu bardziej niż gdziekolwiek rygorystycznym hasłom gregoriańskim. Dążono do zebrania powszechnych norm rzymskich i partykularnych. Stąd nic dziwnego, że powstało tu wiele zbiorów złagodzonej reformy gregoriańskiej. Ograniczymy się jednak do omówienia wyłącznie zbiorów przypisywanych działalności Iwona z Chartres, jako najwybitniejszych i najbardziej wpływowych.

Iwo rządził diecezją w Chartres w latach 1091—1116. Cieszył się niezwykłym autorytetem jako znakomity pisarz, prawnik i mąż stanu. Zanim zrodziła się u niego, koncepcja zredagowania nowego zbioru prawa kanonicznego, dobrze zaznajomił się z programem gregoriańskim i to w okresie, gdy Rzym pod rządami Urbana II zrezygnował z bezwzględnej walki z cesarstwem o pełne i natychmiastowe urzeczywistnienie postulatów Grzegorza VII i szukał sposobu kompromisowego załatwienia sporu. Sam Iwo, chociaż przejęty ideą wewnętrznej reformy Kościoła i wzmocnienia władzy jurysdykcyjnej papieży, nie chciał zaognienia stosunków między Kościołem a państwem. Dawał temu wyraz w niejednym ze swych słynnych listów. Przeciwstawiał się również nadmiernej koncentracji władzy papieskiej kosztem uprawnień lokalnego episkopatu. Pochodził przecież z Francji, gdzie silna monarchiczna władza biskupów posiadała dawne tradycje oraz oparcie na tutaj właśnie powstałych i rozpowszechnionych fałszerstwach pseudoizydoriańskich.

Iwo chciał dostarczyć episkopatowi księgę praw, która potrafiłaby zastąpić dotychczasowe zbiory. Przyświecała mu przy tym myśl ujednolicenia

karności kościelnej poprzez wzmocnienie władzy papieskiej przy równoczesnym respektowaniu zasad organizacji kościelnej opartej na wielowiekowej tradycji. Ponadto chciał uczynić swój zbiór poczytnym przez uwzględnienie w nim w sposób, jak najpełniejszy wszystkich problemów interesujących współczesne mu pokolenie. Dążył wreszcie do tego, by przez wprowadzenie do zebranego materiału pewnego układu systematyczngo zbiór ten stał się łatwy w praktycznym użyciu.

1. Collectio trium partium lub Tripartita.

Zbiór ten — jak sama nazwa wskazuje — podzielono na trzy części. Pierwsza część zawiera dekretały papieży aż do Urbana II. Dekretały są ułożone w porządku chronologicznym; i tak w 56 tytułach mamy dekretały wzięte ze zbioru Pseudo-Izydora, dalej w 11 tytułach listy św. Bonifacego, biskupa Moguncji i dekretały od Grzegorza III do Urbana II. Te ostatnie dekretały autor przyjął ze zbioru brytyjskiego. Druga część zawiera kanony soborów i synodów ułożone w porządku geograficzno-chronologicznym. Treść do tej części zaczerpnięto ze Zbioru Hiszpańskiego. Trzecia część jest systematycznym zbiorem zawierającym zdania Ojców Kościoła i wyciągi z prawa rzymskiego. Stanowi ona jak gdyby wyciąg z Dekretu Iwona.

Jest to jedyny zbiór prawa powszechnego, o którym wiemy z całą pewnością, że był u nas w Polsce znany i używany przed Gracjanem, stąd pochodzi jego niepośrednie znaczenie dla polskich stosunków kościelnych. Zbiór ten przywiózł do Polski w pierwszym dziesiątku XII wieku współpracownik Iwona — Galion, późniejszy biskup Paryża, który jako legat papieski dążył do podniesienia karności duchowieństwa polskiego i umocnienia wpływu papiestwa. Przywieziony rękopis Tripartity polecił przepisać na miejscu w Polsce i stąd dochowały się dwa egzemplarze

tego zbioru w. bibliotece kapitulnej w Krakowie i Gnieźnie. Prawdopodobnie

również inne biskupstwa polskie nabyły egzemplarze tego dzieła. W krakowskim rękopisie tego zbioru znajduje się jeszcze dołączona na kilkudziesięciu kartach reguła akwizgrańska z 816 roku.Zbiór nie doczekał się jeszcze wydania.

2. Decretum — w 17 księgach

Ten zbiór jest w układzie bardzo podobny do Dekretu Burcharda. Powstał ok. r. 1090—1095. Autor czerpał treść nadto ze zbioru Britannica, z Digestów, z Epitome Juliana, z Breviarium Alaryka i in. Ostatni dekretał należy do UrbanaII. Całość źle uporządkowana i dlatego zdarza się, że ten sam przepis powtarza się dwa razy.

3. Panorpiia

Jest to jedyny z tych trzech zbiorów, którego autorstwo od początku przypisywano Iwonowi z Chartres. Podstawą redakcji Panormii był niewątpliwie. Dekret. Wskazuje na to nie tylko zachowanie w głównym zarysie

tego samego układu materiału, który spotykamy w Dekrecie, lecz przede wszystkim stwierdzenie, że niemal wszystkie teksty figurujące w Panormii znajdują się już w Dekrecie. Panormia zawiera zaledwie 10% fragmentów nie występujących w Dekrecie.

2. CORPUS IURI CANONICI

Cała dotychczasowa historia zbiorów kanonicznych zmierzała do stworxenia jednego zbioru, który stanowiłby syntezę obowiązującego prawa. Panowało ogólne pragnienie położenia kresu niepewnościom w zakresie karności kościelnej, wypracowane zostały nowe metody kompozycyjne, w oparciu o przykład ujednolicenia wewnętrznego i zewnętrznego prawa rzymskiego. Wreszcie, po ostrej walce w okresie reformy gregoriańskiej, nastąpiło spokojne współżycie państwa z Kościołem.

Wszystkie te wewnętrzne i zewnętrzne okoliczności stwarzały dogodne

warunki do powstania i przyjęcia nowego typu zbioru prawa Kościelnego.

Inicjatorem tego rodzaju zbioru według ogólnie przyjętej opinii miał być kardynał Hildebrand, późniejszy papież Grzegorz VII. Natomiast A. Michel przpisuje tę zasługę kardynałowi Humbertowi, doradcy pięciu poprzedników Grzegorza VII.

Zadania uporządkowania tekstów prawniczych podjął się Gracjan w zbiorze znanym powszechnie jako Dekret.

2.1. Dekret Gracjana

Osoba Gracjana

Na temat osoby twórcy Dekretu wiemy w gruncie rzeczy niewiele, choć niektóre ważniejsze okoliczności jego życia można z pewnym prawdopodobieństwem ustalić.

I tak wiadomo, że nosił on imię Gracjan, gdyż tym imieniem nazywany jest przez komentatorów Dekretu, a zwłaszcza przez autora najstarszego znanego skrótu Dekretu zawartego w rękopisie gdańskim, a także przez Rolanda, późniejszego papieża Aleksandra III (zm. 1181).

Niektórzy dekretyści, między innymi Paucapalea, określają go słowem

„magister". Najstarszy ze znanych — rękopis gdański nie określa jednak Gracjana tytułem magister, ani nie wspomina o jego działalności nauczycielskiej, stąd Vetulani skłania się do opinii,- że Gracjan nie miał raczej żadnych bezpośrednich uczniów, którym komentował własne dzieło, a jego działalność polegała tylko na zredagowaniu olbrzymiego dzieła..

Urodził się prawdopodobnie w Chiusi w Toskanii lub w Carraria koło Orvieto.

Rok urodzenia i śmierci jest nieznany. Na ogół datę śmierci Gracjana podaje się na ok. rok 1160, to jest przed datą powstania summy do Dekretu

magistra Rufina, gdyż nie wyraża się on w niej o Gracjanie jako o kimś żyjącym.²⁰ Adam Vetulani słusznie jednak zauważa, że zapomina się, iż także wcześniejsze summy, Paucapaiei i Rolanda, nie dają podstawy do przyjęcia, by zaliczali oni Gracjana do żyjących.

Przyjmuje się, że Gracjan był z pochodzenia Włochem i zakonnikiem

- kamedułą z klasztoru św. Feliksa i Nabora w Bolonii, gdzie jako magister teologii pierwszy zaczął uczyć prawa kanonicznego oddzielenie od innych nauk teologicznych, wykładając kanony jako teologię praktyczną zewnętrzną.

Legenda uczyniła go między innymi biskupem Chiusi, kardynałem, a nawet bratem przyrodnim Piotra Lombarda — ojca teologii scholastycznej, oraz Piotra Comestora — ojca historii kościelnej.

Czas powstania Dekretu

Niemal do końca wieku XIX utrzymywała się opinia, przekazana przez naszego rodaka ze Śląska Opawskiego — Marcina Polaka (t 1279), że dzieło Gracjana powstało w r. 1151. Dopiero Paweł Fournier w badaniach nad tym zagadnieniem przesunął czas powstania Dekretu na okres wcześniejszy, mianowicie lata 1140—1141. wykazując, że Dekret zawiera kanony Soboru Lateraneńskiego II z r. 1139, natomiast znany teolog Piotr Lombardczyk w swoim dziele Libr IV Sententiarum powstałym około r. 1150 korzystał już w pełni z Dekretu Gracjana. Podobnie nauka ustaliła, że Roland, dekretysta boloński z połowy XII wieku i późniejszy papież Aleksander III, napisał swą summę do Dekretu zwaną Stroma przed r. 1148, a zatem dzieło Gracjana powstało przed tą datą.

Nazwa zbioru.

Na podstawie badań Heyera i Kostlera przyjęto powszechnie, że na dany przez Gracjana tytuł jego dzieła brzmiał: Concordia discordantium canonum.

Tymczasem rękopis gdański opracowany przez Vetulaniego, oraz najstarsze

summy Dekretu pozwalają stwierdzić, iż najdawniejsza nazwa, a może i tytuł nadany przez samego Gracjana brzmiał: Discordantium canonum concordia. Bardzo rychło jednak dzieło Gracjana określano krótko nazwą — Concordia canonum.

Nazwy: Decreta, Decretum, Corpus decretorum czy Concordia discordantium canonum są pochodzenia późniejszego.

Podział zbioru.

Dekret dzieli się na trzy części (partes).

Część pierwsza zawiera 101 dystynkcji (distinetiones) każda zaś dystynkcja dzieli się na kanony (canones lub capita).

Dystynkcja jest u Gracjana sformułowanie jakiejś zasady prawnej. którą udowadnia on lub wyjaśnia fragmentami czerpanymi z tekstów źródłowych — auctoritates.

Dystykcje 1-20, określone przez Gracjana jako principium lub initium omawiają pojęcie, podział i źródła prawa.

Dystynkcje 21-80 — tractatus ordinandorum — mówią o osobach duchownych w ogólności, o ich prawach i obowiązkach, o warunkach, i przeszkodach do święceń oraz o obsadzaniu urzędów kościelnych.

Dystynkcje 81-101 — epilogus — omawiają między innymi przymioty

biskupów, sprawy dotyczące utrzymania duchowieństwa, śpiewu kościelnego, akcji charytatywnej Kościoła i stosunku władzy kościelnej do władzy świeckiej.

Wewnętrzna struktura zbioru

Badania naukowe wykazały brak poprawnej wewnętrznej systematyki w dziele Gracjana. W różnych częściach Dekretu napotykamy bowiem odmienne traktowanie materiału prawnego i chaos w jego układzie. Wskazuje na to przede wszystkim rozbicie traktatu o małżeństwie w części drugiej C. XXIII qu. 3 obszernym teologicznym traktatem o pokucie oraz porzucenie w części trzeciej specyficznej metody opracowywania fragmentów zaczerpniętych ze źródeł, stale stosowanej przez Gracjana w dwu pierwszych częściach jego dzieła.

W świetle wyników badań Vetulaniego okazuje się, że Dekret w swej pierwotnej postaci przedstawiał się jako traktat napisany w sposób ciągły, zawierający jedynie podział na dwie części. Część pierwsza Dekretu stanowiła

zwartą całość pozbawioną formalnych podziałów. Część drugą podzielił autor Dekretu na causae, causae zaś na quaestiones (niekoniecznie numerowane). Wszystkie inne podziały na dystynkcje, zarówno części pierwszej i trzeciej Dekretu, jak i traktatu o pokucie są owocem działalności późniejszej szkoły bolońskiej.

Badania prof. Vestulaniego zdają się potwierdzać też hipotezę Jacqueline

Rambaud-Buhot, że część trzecia Dekretu — traktat De conescratione — została doń dołączona dopiero później, a zatem nie należała do pierwotnego dzieła Gracjana i jest tworem szkoły bolońskiej. Przedmowa do gdańskiego skrótu Dekretu nie tylko przemilcza istnienie trzeciej części Dekretu, lecz wyraźnie podkreśla, że na kauzach (causae) wyczerpuje się dzieło Gracjana złożone z dwu części: et sic terminat tractatum suum.

Wartość prawna Dekretu

Dekret Gracjana jako zamknięta całość nigdy nie był zbiorem autentycznym. Choć cieszył się dużym uznaniem Kościoła; nie został przezeń aprobowany jako autentyczny kodeks prawa kanonicznego. Korektorzy rzymscy działający z nakazu papieży nie zajęli się tekstem Dekretu. Nie nie otrzymał też aprobaty kościelnej jako autentyczny zbiór w urzędowej edycji rzymskiej wraz z innymi częściami Corpus Iuris Canonici w 1582 r. Uzyskał jednak pewną aprobatę przez, powszechne przyjęcie go jako zbioru autentycznego. Był bowiem zbiorem prawnym przewyższającym i eliminującym wszystkie poprzednie zbiory i jako taki stał się jedynym źródłem formalnym dla nauki prawa kanonicznego. Pewne normy partykularne zawarte w Dekrecie z upływem czasu stały się normami powszechnymi poprzez powszechne przyjmowanie ich oraz stosowanie. Wreszcie rozstrzygnięcia Gracjana w różnych Kwestiach miały dla nauki i praktyki autorytatywne znaczenie, tworząc prawo zwyczajowe.

Dzieło Gracjana miało podstawowe znaczenie dla całej dalszej ewolucji

naukowej w zakresie prawa kanonicznego. Poglądy człowieka uznawanego

za ojca nauki kanonistycznej były w dużym poszanowaniu, choć wymagały niekiedy poprawek. W rozstrzygnięciach odznaczał się rozsądkiem, trzeźwością i umiarem, przez co dzieło Gracjana stało się wyrazicielem ogólnie panujących w tym czasie opinii.

2.2. Kompilacje dawne.

Dekret Gracjana rozpoczął nową epokę ewolucji prawa przez naukowe

traktowanie i oddzielanie od teologii. Powstała nauka i szkoła prawa, z którymi wiąże się wewnętrzny, rozwój prawa w następnych wiekach.

Najwyższa władza papieska przyczyniała się do rozwoju prawa, gdyż

rozstrzygała kwestie dyscyplinarne, dawała autorytatywne rozwiązanie spraw wnoszonych przez duchownych i świeckich z całego Kościoła. Te decyzje, wydawane w dekretałach wpływały na kształtowanie się teorii prawa. Normy zawarte w dekretałach uważane za autentyczne prawo, zbierali przede wszystkim ci, którzy uczyli prawa lub je stosowali. Również papieżom zależało na przestrzeganiu ich norm i zachowaniu dokumentów, które je przekazywały. Stąd też czuwali oni nad tym, aby ze swoich dekretałów oraz z dekretałów poprzedników tworzyć zbiory prawa papieskiego. Tak więc od początku XIII wieku rozpoczęła się również działalność kompilątorska ze strony Stolicy Apostolskiej, która prowadziła do powstania coraz to nowych zbiorów i to urzedowych gdyż dobrze już doceniano ich znaczenie dla prawą.

Do władzy jurysdykcyjnej doszła wzrastająca ciągle powaga naukowa.

Największy rozgłos uzyskała szkoła prawa kanonicznego. Na szkoły bolońskiej powstawały inne, z których wyróżniała się szkoła ryska. Działalność tych szkół przejawiała się w studiach nad Dekretem Gracjana a potem nad dekretałami. W różnych formach literackich przeprowadzano dyskusję nad normami, wyjaśniano teorię, podawano zastosowania, wysuwano nowe problemy, wskazywano na braki i luki w instytucjach oraz w całym systemie prawnym.

W wielu wypadkach szkoły odwoływały się do papieży jako najwyższych

prawodawców po autorytatywne rozstrzygnięcia, które posuwały naprzód organiczną ewolucję prawa.

Zbiory powstające w tym okresie obejmowały materiał, który nie był lub nie mógł być uwzględniony przez Dekret Gracjana. Były to głównie dekretały papieży, kanony soborów, a także wypowiedzi Ojców i ustawy świeckie. Ponieważ znalazły się one poza Dekretem Gracjana, otrzymały nazwę extravagantes. Z tych extravagantes powstały po Dekrecie Gracjana bardzo liczne compilationes, w większości prywatne, które otrzymały nazwę extravagantes. Z tych extravagantes powstały po Dekrecie zaniu się zbioru Grzegorza IX, wszystkie poprzedzające go kompilacje jako dawniejsze otrzymały nazwę antiquae. Pięć spośród nich miała największe znaczenie. Zwykło się je określać jako Quinque compilationes antiquae.

1. Pierwsza kompilacja zrodziła się z podwójnej potrzeby: dla nauki i dla praktyki. Ponieważ trudno było rozeznać się w gąszczu zbiorów obejmujących extrcivagantes, konieczny był Jeden zbiór, który zawierałby cały materiał dobrze uporządkowany. Z chwilą powstania takiego zbioru, wszystkie poprzednie poszły w zapomnienie. Sukces pierwszej kompilacji przekroczył plany autora. Stała się ona najważniejszym zbiorem pośrednim między dziełem Gracjana a Dekretami Grzegorza IX.

Autorem tej kompilacji był Bernard z Pawii, który najpierw studiował prawo kanoniczne w Bolonii, a następnie był tam profesorem. Potem przeniósł się do Rzymu, gdzie pracował w Kurii. Od r. 1187 do 1191 był prepozytem kapituły katedralnej w Pawii. Następnie został biskupem w Faenza, a od r. 1198 był biskupem Pawii, gdzie umarł 18.9.1213 r.

Zbiór swój ułożył jeszcze jako prepozyt w Pawii, a więc w latach 1188—1192. Rok 1188 został ustalony na podstawie summy Huguccia ukończonej już po r. 1188, która nie wspomina o dziele Bernarda. Natomiast od lipca 1192 r. są już świadectwa, że Bernard był wtedy biskupem w Faenza. Kompilacja została ukończona prawdopodobnie po śmierci Klemensa II (marzec 1191), gdyż jego dekrety figurują jako ostatnie.

Sam autor nadał zbiorowi tytuł: Breviariu extravagantium, gdyż podaje dokumenty w formie skróconej. Wkrótce jednak szkoła nadała mu nazwę Compilatio prima, a to ze względu na następujące po niej kompilacje. Sam autor w przedmowie wskazał na podwójny cel swej pracy: zebranie i uporządkowanie wszystkich tekstów znajdujących się poza Dekretem Gracjana. Robił to na użytek Kościoła i szkoły. Zgodnie z tym założeniem materię tej kompilacji stanowiły normy prawne pominięte przez Gracjana lub wydane po nim. Były to przede wszystkim dekretały papieży, które traktowały wyłącznie o sprawach pranych, tj. o materialnych źródła prawa, o sprawach dotyczących ustanowienia, jurysdykcji obowiązków hierarchii kościelnej, o prawie procesowym w sprawach spornych, o prawie prywatnym osób duchownych i świeckich w Kościele oraz o doczesnych dobrach kościelnych, i kontraktach, o małżeństwie, przestępstwach i karach oraz o procesie karnym.

Bernard wprowadził w swoim zbiorze podział na 5 ksiąg.

2. Bardzo wcześnie zaczęto uzupełniać kompilację Bernarda dodatkami, które często tworzyły samodzielne zbiory. Zbierano w nich teksty opuszczone przez Bernarda (dekretały Aleksandra III i Klemensa III) oraz wydane później (dekretały Celestyna III i Jnnocentego III). Zbiory te w większości nie zostały przyjęte przez szkołę (Collectio Raineri Pomposiani, Collectio Gilberti, Collectio Alani), choć dostarczyły materiału dla późniejszych zbiorów.

Spośród tych zbiorów pośrednich między pierwszą a chronologicznie drugą kompilacją trzeba zwrócić uwagę na zbiór Bernarda z Kompostelli. Autor — Hiszpan, będąc w Rzymie zebrał w pięciu księgach w r. 1208 dekretały z pierwszych 10 lat pontyfikatu Innocentego III. Przez pewien czas używała tego zbioru szkoła bolońśka, nazywając go Compilatio Romana. Musiał on jednak ustąpić miejsca III kompilacji autentycznej, gdyż zawierał pewne dekretały nie przyjęte przez Kurię Rzymską. Właśnie to był powód, dla którego Innocenty III {1198—1216) polecił swemu notariuszowi Piotrowi z Benewentu, aby ułożył zbiór z dekretałów jego pontyfikatu. Piotr ukończył swoje dzieło latem 1209r. Papież prawdopodobnie jeszcze tego roku, a w każdym razie przed upływem 12 roku swego pontyfikatu (21.2.1210), promulgował zbiór bullą Devotioni vestrae, przesyłając go szkole bolońskiej. Bulla polecała posługiwać się nim w sądach i w szkołach.

Kompilacja obejmuje tylko dekretały Innocentego III z pierwszych dwunastu „lat jego pontyfikatu, podzielone wg systemu Bernarda z Pawii. Teksty dekretałów, przynajmniej z dwóch ostatnich lat czerpał autor z registrów Innocentego III.

Zbiór omówiony powyżej był chronologicznie drugą kompilacją. Nosi jednak nazwę Compilatio III antiqua ze względu na materiał,jaki obejmuje. W konsekwencji trzecia kompilacja pod względem czasu powstania, ze względu na to, że zawiera wcześniejszy materiał w stosunku do poprzedniej, nosi nazwę Compilatio II antiqua.

3. Autentyczny zbiór dekretałów Innocentego III przyjęty przez szkołę wykluczył z użytku wszystkie inne zbiory tego papieża. Aktualna pozostała jednak potrzeba jednego zbioru, który zawierałby dekretały papieży z okresu pomiędzy zbiorami Bernarda z Pawii i Piotra z Benewentu. Z licznie podejmowanych prób jedna osiągnęła cel. Profesor szkoły bolońskiej. Jan Calensis, rodem z Walii, stworzył następną kompilację prawdopodobnie w latach 1210—1212. Ze względu na praktyczną jej potrzebę została natychmiast przyjęta przez szkołę.

Obejmuje przede wszystkim dekretały Klemensa III (187— 1191) i Celestyna III (1191—1198), a ponadto inne teksty pominięte

przez Bernarda z Pawii, zwłaszcza dotyczące Aleksandra III (1159—1181) i Lucjusza III (1181-1185).

Kompilacja ta była zbirem prywatnym.

4. Po IV soborze lateraneńskim (r. 1215) szkoła bolońska postulowała utworzenie kompilacji, która obejmowałaby konstytucje dyscyplinarne

tego zbioru ułożone w porządku systematycznym, a ponadto zawierałaby dekretały Innocentego III pominięte przez III kompilacją lub wydane w ostatnich latach pontyfikatu tego papieża. Liczne próby redakcji takiego zbioru nie znalazły uznania szkoły, gdyż były niedoskonałe lub tylko chronologiczne. Szkoła przyjęła dopiero, choć nie od razu, dzieło wybitnego dekretysty bolońskiego nazwiskiem Jan Teutonicus. Zebrał on 69 konstytucji soborowych z r. 1215, 44 dekretały Innocentego III pominięte przez III kompilacją i 61 dekretałów wydanych już po niej. Cały materiał podzielił według systemu Bernarda z Pawii. Jan Teutonicus z pośpiechem ukończył pracę nad swoją kompilacją i przekazał ją papieżowi do aprobaty. W zasadniczym trzonie dzieło jego było gotowe na pewno przed śmiercią Innocentego III (16.6.1216). Papież nie mógł jednak aprobować tego zbioru przypuszczalnie dlatego, że zawierał wiele dekretałów, które powinny były się znaleźć już w III kompilacji.

5. Honoriusz III (1216—1227) zatroszczył się o ułożenie własnego zbioru dekretałów, którego dokonał prawdopodobnie Tankred. Do zbioru włączono konstytucję, Fryderyka II z r.1220. Papież promulgował ten zbiór jako autentyczny, wysyłając go do tego samego Tankreda — profesora i archidiakona w Bolonii oraz do Marcina — profesora w Pawii wraz z bullą promulgacyjna Novae causarurn z 2 maja 1226 r. Przez szkołę został ten zbiór przyjęty jako V kompilacja.

Z treści bulli promulgacyjnej Honoriusza wynika pewien postęp w działalności kompilatorskiej Stolicy Apostolskiej. Innocenty III ogłosił autentyczność swoich dekretałów zawartych w zbiorze i polecił ten zbiór przyjąć. Honoriusz natomiast; dokonując uroczystej promulgacji, daje wyraźny nakaz przyjęcia zbioru.

2.3. Dekretały Grzegorza IX.

Żywa działalność kompilatorska kryła w sobie pewne braki i niebezpieczeństwa, które z biegiem czasu zaczęły się objawiać. Duża ilość zbiorów, z których jedne drugich nie wykluczały powodowała narastanie nie wielu norm niekiedy podobnych, a niekiedy różniących się, a nawet sprzecznych. Powodowało to ostatecznie niepewność prawa, zamęt i zniekształcenie. Poznanie całości norm było bardzo niewygodne tak dla teorii, jak i dla praktyki. Trzeba było bowiem sięgnąć poza Dekretem Gracjana do wszystkich pięciu kompilacji. To obracało się na szkodę prawa. Wzrastała zatem konieczność ujednolicenia zbiorów norm praktycznieobowiązujących.

Autor zbioru.

Jan Andrzejowy podaje, że krótko po śmierci Honoriusza III rozeszła się wieść, iż jego następca Grzegorz IX (1227—1241) zamierza stworzyć nowy zbiór dekretałów. Grzegorz IX mimo podeszłego wieku odznaczał się młodzieńczą żywotnością oraz rzadko spotykaną biegłością wprawie rzymskim i kościelnym. Znał dobrze niedociągnięcia występujące w prawie kościelnym, będąc równocześnie pod wpływem zbiorów prawa rzymskiego. Sporządzenie nowego zbioru powierzył św. Rajmundowi z Pennafort (zm 1275). Rajmund był Hiszpanem z pochodzenia, dominikaninem, i profesorem prawa w Bolonii. Następnie był kapelanem

i penitencjarzem papieża. Oprócz swego zasadniczego dzieła pozostawił wiele pism o tematyce prawnej i moralnej.

Czas powstania i tytuł zbioru.

Polecenie ułożenia zbioru otrzymał Rajmund w 1230 r. Dzieło ukończył

w ciągu czterech lat. Dnia 5.09.1234r. nowy zbiór został promulgowany bullą Rex Pacificus przez przesłanie go uniwersytetowi w Bolonii i prawdopodobnie w Paryżu.

Zbiór nie otrzymał oficjalnego tytułu ani od Grzegorza IX, ani od Rajmunda. Nosił różne nazwy aż do przyjęcia dzisiaj używanego tytułu: Decretales Gregorii IX lub Liber Extra. Stąd zwykło się go cytować literą X. W układzie autor zastosował znany system podziału zbioru na 5 ksiąg, ksiąg na tytuły, tytułów na kapituła.

Źródła zbioru.

Podstawowymi źródłami materialnymi zbioru były dekretały papieży. Inne teksty wzięte zostały z Kanonów Apostolskich, z soborów powszechnych

(zwłaszcza III i IV lateraneńskiego), z synodów partykularnych Wschodu i Zachodu, z pism Ojców Kościoła i dzieł pisarzy kościelnych, wreszcie zaprawa cywilnego rzymskiego i germańskiego. Jak wynika z celu zbioru, tylko te normy obowiązującego prawa zostały zebrane, które kursowały poza Dekretem Gracjana.

Jako źródeł formalnych Rajmund używał pięciu kompilacji. W poszczególnych tytułach umieszczał chronologicznie kapituła z kolejnych kompilacji. Na końcu dodawał dekretały Grzegorza IX. Wraz z tytułami przejął z kompilacji rubryki tytułów, niewiele je zmieniając. Sam napisał ich tylko część. Inskrypcje kapitułów przepisywał ze zbiorów i stąd często są nieścisłe.

Wartość prawna zbioru Grzegorza IX Wynika ona z treści bulli promulgacyjnej.

1. Zbiór autentyczny.

Zbiór otrzymał moc prawną, tzn. że wszystkie ustawy jako takie zawarte w nim, na mocy włączenia ich do tego zbioru stały się prawdziwymi ustawami, mającymi odtąd powagę prawną. Poszczególne

kapitula miały moc prawną, choćby ich źródła nie były prawdziwe, albo zachodziłyby pomyłki w podawaniu dat historycznych, albo wreszcie choćby później zostały skażone. Odnosi się to oczywiście do ich części dyspozytywnej, a nie do części wyjaśniającej. Opuszczone fragmenty nie miały już wartości prawnej. Były wprawdzie później wydawane, ale tylko dlatego, że służyły pomocą w interpretacji. Rubryki tytułów mają moc prawną wówczas, gdy same w sobie wyrażają jakieś twierdzenie prawne. Są wtedy autentycznymi tekstami, wyrażającymi wolę prawodawcy (np. ne sede vacante aliquid innovetur).

Inskrypcje nie miały wartości prawnej. Co najwyżej miały war­tość historyczną, jeśli odpowiadały rzeczywistości.

2. Zbiór powszechny.

Oznacza to, że wszystkie ustawy, choćby w oryginale były partykularne lub specjalne, przez włączenie ich do zbioru otrzymały moc powszechną, wiążącą wszystkich podlegających papieżowi.

3. Zbiór był jeden tzn. że wszystkie zarządzenia trzeba uważać jako promulgowane razem w tym samym dniu, tak, że żadne zarządzenie jako późniejsze nie odwołuje innych. Wszystkie należy uważać jako pochodzące od jednego prawodawcy — Grzegorza IX. Co się tyczy mocy prawnej zbioru, to nie ma on charakteru kompilacji ustaw różnych papieży, lecz raczej jest kodeksem, którego normom Grzegorz IX na podstawie swej władzy ustawodawczej nadał moc obowiązującą.

4. Zbiór ekskluzywny.

Grzegorz IX w bulli promulgacyjnej mówi wyraźnie o wyłączności tego zbioru. Była to jednak wyłączność względna. Zbiór nie obejmował bowiem całego obowiązującego prawą, lecz tylko normy tzw. extravagantes. Swoją moc prawną zachował zatem Dekret Gracjana. Wszystkie ustawy powszechne, czy to wcześniejsze od Dekretu, czy zawarte w Dekrecie, czy też od niego późniejsze zostały zniesione, jeśli były sprzeczne ze zbiorem Grzegorza IX. Ustawy powszechne wydane po Dekrecie Gracjana i pozostające poza zbiorem Grzegorza IX, chociaż nie były mu przeciwne, zostały również zniesione. Widać to przede wszystkim z pierwszorzędnego celu nowego zbioru. Grzegorz IX w bulli promulgacyjnej dodał klauzulę zakazującą w przyszłości sporządzania nowych kolekcji. Miał tu na myśli dokonywanie zbiorów z dawnego prawa. Ze zbiorem Grzegorza IX nie miał konkurować żaden inny zbiór obejmujący tę samą materię. Nie zamykało to jednak możliwości tworzenia na przyszłość zbiorów nowych dekretów.

2.4. Dekretały Bonifacego VIII.

Aktywność prawodawcza wywołała nową działalność kompilatorską, która prowadziła do uzupełnienia zbioru Grzegorza IX nowymi tekstami, lub do powstania nowych zbiorów tekstów pozostających poza Dekretłami Grzegorza. Po. Dekretałach Grzegorza IX ukazało się wiele nowych ustaw, z których powstało pięć zbiorów autentycznych: trzy Innocentego IV (1243—1254), czwarty — Grzegorza X (1271—1276) i piąty — Mikołaj III(1277—1280). Narastający materiał prawny stwarzał niepewności prawa i trudności dla sądów i szkoły. Podobnie jak w czasach Grzegorza IX, rosła potrzeba stworzenia nowego zbioru, który nie tylko zawierałby wszystkie dekretały, ale rozwiązywałby wątpliwości i sprzeczności. Upragnionego dzieła dokonał Bonifacy VIII, jednak w inny sposób niż Grzegorz IX. Postarał się bowlem nie tylko o ułożenie zwykłego zbioru własnych dekretałów oraz dekretałów swoich poprzedników, lecz tak przerobił przekazane teksty, że raczej należy mówić o nowych tekstach. Dlatego wewnętrzny system zbioru Bonifacego VIII zbliża się do nowoczesnego sposobu dokonywania kodyfikacji. Zbiór ten odegrał wielką rolę w historii prawa dekretałowego, które rozwijało się w następnych latach. Dla historii źródeł prawa był pierwszym i wspaniałym uzupełnieniem kolekcji

Grzegorza IX.

Autor zbioru

Bonifacy VIII (1294—1303) był wybitnym i stanowczym obrońcą praw Kościoła. Sam był wykształconym prawnikiem (Bolonia 1260-1264).

Uwzględniając głosy kanonistów, polecił ułożenie nowego zbioru trzyosobowej komisji. Należeli do niej: Wilhelm de Mandagoto, Francuz, który studiował w Bolonii, a od 1925 r. był arcybiskupem Embrum; Berengariusz Fredoli, również Francuz, profesor w Paryżu, a od r. 1294 biskup Bezier; oraz Ryszard Petroniusz ze Sieny. który studiował w Bolonii, uczył prawa rzymskiego w Neapolu, a od r. 1298 był kardynałem. Papież udzielił im pełnej władzy, uprawniającej ich, do poczynienia, koniecznych zmian w tekscie konstytucji, mianowicie usunięcia ustaw zbytecznych lub sprzecznych ze sobą, skrócenia i poprawienia innych.

Czas powstania i tytuł zbioru.

Komisja ukończyła swoją pracę wciągu dwóch lat 1296—1298. Papież

promulgował zbiór 3 marca 1298r. bulla Sacrosanctae Romanae Ecclesiae. Przesłał go uniwersytetem w Bolonii i Paryżu oraz innym mniej znacznym.

Sam Bonifacy VIII nadał i uzasadnił, tytuł nowej kolekcji. Nazwał ją Liber Sextus gdyż miała być dołączona do pięciu ksiąg Grzegorza IX jako dodatek, uzupełnienie. Podał też dodatkową rację symboliczną uzasadniającą tytuł, mianowicie tę, że liczba 6 uważana była za doskonałą.

Podział i źródła zbioru

Liber Sextus dzieli się tak, jak zbiór Grzegorza IX, a wiec na 5 ksiąg, te na tvtułv i capita. Układ tytułów i ich rubryk odpowiada dokładnie kolekcji Grzegorza IX. Zaznaczyć jednak trzeba, że wiele tytułów jest opuszczonych, gdyż nie było do nich materiału (nie wyszły w tym czasie żadne nowe przepisy prawne).

Metoda pracy redaktorów

Sposób, w jaki zbiór został ułożony, wyjaśnił sam Bonifacy VIII w bulli promulgacyjnej. Opuszczono zupełnie niektóre dekretały, ponieważ

były wydane czasowo lub okazały się zbyteczne, czy też sprzeczne z sobą albo z innymi ustawami. Pozostałe dekretały przyjęto nie w całym

oryginalnym tekście, lecz tylko ich myśli, sens. Wyjątkiem były teksty

ze zbiorów Innocentego IV i Grzegorza X podawane w całości. W pozostałych

wypadkach dokonywano skrótów i zmian, nie tylko werbalnych, lecz i substancjalnyćhr"Odnosi się to również do dekretałów Bonifacego VIII.

Wartość prawna zbioru.

Liber Sextus ani w całości, ani w częściach nie zapożyczył mocy prawnej od oryginalnych źródeł materialnych, którym przypisywano teksty (wyjątek — teksty Bonifacego VIII). Obowiązującą moc prawną otrzymał od najwyższej i powszechnej władzy papieża, który ogłosił zbiór w całości jako własny kodeks prawa, nakazując używanie go w sądach i szkołach. Z tego powodu zbiór był:

1. Autentyczny— wszystkie teksty prawne przez włączenie ich do zbioru stały się prawdziwymi ustawami. Rozciąga się to również na reguły prawne, gdyż zostały promulgowane razem ze zbiorem.

2. Powszechny — wszystkie ustawy zawarte w zbiorze obowiązują

wszystkich chrześcijan, choćby przedtem obowiązywały tylko

jako ustawy partykularne.

3. Jeden — wszystkie ustawy zawarte w Liber Sextus należy uważać jako promulgowane 3 marca 1298 r.; początek i moc prawną mają od Bonifacego VIII.

4. Ekskluzywny— ale tylko względnie, gdyż:

- znosił jedynie wszystkie normy powszechne wydane w czasie od 6.9.1234 (promulgacja zbioru Grzegorza IX) do 24.12.1234 (początek pontyfikatu Bonifacego VIII), a nie włączone do Liber Sextus. Nie dotyczy to dekretałów Bonifacego VIII, które zostały promulgowane przed 3 marca 1298 r., gdyż (te praktycznie wszystkie zostały włączone do zbioru.

- niektóre poprzednie normy zostały specjalnie zarezerwowane przez zacytowanie pierwszych słów lub podanie sensu. Te tzw. decretales reservatae nie zostały włączone do zbioru, ale na podstawie zastrzeżenia papieskiego zachowały nadal moc prawną. Były to takie dekretały, które zostały podyktowane specjalnymi okolicznościami czasu i miały tylko przejściowe znaczenie, albo nie były niczym innym, jak tylko instrukcjami i poleceniami dla władzy wykonawczej.

2.5. Klementyny.

Po ogłoszeniu zbioru Bonifacego VIII, podobnie jak poprzednio, trzeba było zaradzić zwyczajom i nadzwyczajnym potrzebom kościelnym. Nadzwyczajnej działalności wymagała ostateczna ewolucja i niepewność niektórych instytucji kanonicznych, obrona stanu i nietykalności kościołów oraz osób podlegających Kościołowi, które zaczęły cierpieć z powodu zmian politycznych, wreszcie reforma obyczajów (Begardzi i Beginki) i odzyskanie Ziemi Świętej. Ustawy wydane przez Bonifacego VIII już po ogłoszeniu jego zbioru oraz przez Benedykta XI (1303—1304) nazywano extravagantes Libri Sexti i włączano lub dołączano je do zbioru Bonifacego VIII.

Zwyczajem swoich poprzedników Klemens V (1305—1314) podjął pracę nad zebraniem wszystkich tych dekretów i konstytucji, w jedną księgę. Jednak historia wydania i termin od jakiego zbiór ten obowiązywał, były pełne niejasności. Nawet współczesny Jan Andrzej owy uważał za rzecz niebezpieczną wypowiadać się na ten temat.

Prawdopodobnie Klemens V zatytułował zbiór Liber Septimus, jako drugi dodatek dochodzący do pięciu ksiąg Dekretałów Grzegorza IX. Jednak tego tytułu ani nie przyjął oficjalnie Jan XXII, ani praktycznie nie przyjeła go szkoła. Według Jana Andrzejowego na taki tytuł zasługiwał tylko taki zbiór, który obejmowałby wszystkie normy od wydania Liber VI aż do promulgacji nowego zbioru. Tymczasem zbiór Klemensa V nie spełniał tych wymogów. Dlatego Jan Andrzejowy nazwał go Constitutiones

Clementis V lub Clementinaej i to określenie używane jest do dziś.

W układzie zbioru zastosowano przyjęty już system pięciu ksiąg Bernarda z Pawii. Na materiał dyscyplinarny zbioru złożyły się: konstytucja Bonifacego VIII (Super cathedram), odwołana przez Benedykta XI, a następnie wznowiona przez Klemensa V na soborze w Vienne (Dudum); konstytucja Urbana IV (Transiturus), również wznowiona na soborze (Si dominum); poza tymi wszystkie inne teksty pochodzą od Klemensa V, który wydał je bądź to na soborze w Vienne, bądź przed nimi lub po nim. Wobec tekstów zastosowano metodę podobną metodzie św. Rajmunda, z tym, że opuszczenia nigdy nie są zaznaczone słowami et infra.

Moc prawna tego zbioru różni się istotnie od dwóch poprzednich. Klementyny są wprawdzie zbiorem autentycznym jednym i powszechnym, ale nie są zbiorem ekskluzywnym.

Klementyny były ostatnim zbiorem autentycznym tworzącym Corpus Iuris Canonici. Oznaczały koniec wspaniałej autentycznej działalności kompilatorskiej Stolicy Apostolskiej, dzięki której powstało prawo dekretałowej - fundament całej karności Kościelnej obowiązującej co do istoty jeszcze dziś.

2.6. Extravagantes.

Extravagantes w ogólności nazywano te dekretały i konstytucje papieskie,

które istniały poza urzędami zbiorami albo do nich nie były

włączone. Ponieważ zbiory Grzegorza IX i Bonifacego VIII miały charakter ekskluzywny, extravagantes istniejące przed Bonifacym VIII straciły znaczenie prawne. Inaczej natomiast rzecz się przedstawiała po ogłoszeniu Libri VI. Nowe konstytucje papieskie zatrzymały moc prawną, chociaż pozostały poza zbiorem Klemensa. Materiał prawny rósł i z niego powstały w dalszym ciągu zbiory dekretałów, układane przez osoby prywatne. Jak czyniono to już przed powstaniem Klementyn, tak kontynuowano to samo i po ich ogłoszeniu, a różni kanoniści zaopatrywali te zbiory prywatne w glossy. Liczba tych zbiorów w rękopiśmiennych kodeksach, a szczególnie w pierwszych wydaniach drukowanych jest różna. Dopiero w r.1500 uczony francuski Jan Chappuis przystępując do nowego wydania Libri VI i Klementyn, oczyszczając je z extravagantes, tworzy nowy zbiór, dzieląc go na dwie części: Extravagantes Jana XXII i Extravagantes communes.

1. Extravagantes Jana XXII

Zbiór ten był gotowy i opatrzony glossą już w pierwszej połowie XIV wieku w Bolonii. Już w r. 1317, gdy Jan XXII ogłosił Klementyny, sam też wydał różne dekretały, z których trzy odnoszące się do rezerwacji beneficjów, a mianowicie Sedes Apostolica, Suscepti regiminis i Exsecrdbilis, a wydane w r. 1317, były glossowane przez Wilhelma a Monte Lauduno OSB, profesora prawa kanonicznego w Tuluzie, a następnie opata w Poitiers. Te trzy konstytucje wraz z 17 innymi późniejszymi konstytucjami tego samego papieża, zostały w roku 1325 złączone w całości w porządku chronologicznym, przy czym glossę do nich napisał w r. 1325 Zenzelinus de Cassanis, profesor prawa kanonicznego w Montpellier, późniejszy kapelan Ojca św. i audytor Roty Rzymskiej. Do pierwszych trzech konstytucji mamy więc dwie glossy.

Z tego właśnie materiału Jan Chappuis ułożył systematyczny zbiór. Dla szczupłości materiału podzielił go nie na księgi, ale na 14 tytułów i 20 capita i zbiorek nazwał Extravagańtes Domini Joannis Papae XXII.

Zenzelinus napisał również streszczenie rozdziałów (summaria capitulorum).

Zbiór po raz pierwszy ukazał się w Paryżu w r.1500 i zachował tę samą formę w następnych wydaniach Corpus Iuris Canonici.

2. Extravagantes communes.

Oprócz Konstytucji Jana XXII także i konstytucje oraz dekretały innych

papieży od czasu Bonifacego VIII są zebrane, albo przynajmniej w większej lub mniejszej liczbie przyłączone do autentycznych zbiorów. Znaczenie prawne tych Extravagantium mogło być podawane w wątpliwości,

zwłaszcza gdy 20 konstytucji Jana XXII zostało ułożonych w zbiór w r. 1325.

Również „rozmaitość kodeksów mogła nasuwać te „same, wątpliwości co do autentyczności poszczególnych dekretałów. Dlatego Jan Chappuis spośród różnych extravagantes, które oprócz tych, jakie pochodzą od Jana XXII znalazł w kodeksach, ułożył drugi zbiór pod nazwą Extravagantes communes, podzieliwszy go na księgi i tytuły.

Zbiór ten po raz pierwszy ukazał się w roku 1500 i obejmował 70 konstytucji i dekretałów, które zgodnie z, napisami odnoszą się do papieży od Urbana IV (jedna uchwała, dotycząca symonii w ks. V, tyt. I, cap. 1) do Sykstusa IV.

Zbiór składa się z 5 ksiąg formalnych według podziału Bernarda z Pawii. Lecz ponieważ nie było żadnego przepisu, odnoszącego się do prawa małżeńskiego, napisał Liber quartusvacat. Tytułów mamy 35, których napisy są zgodne z Dekretałami Grzegorza, liczba capitulorum wynosi 73.

Między dekretałami 20 posiada własne glossy i to: 11 Bonifacego VIII i 5 Benedykta XI posiadają glossy Jana Monachusa, 3 Wilhelma a Monte, jedna Jana Franciszka de Pavinis.

Oba wyżej wymienione zbiory są praca prywatna, liczne zatem ustawy papieskie posiadają o tyle moc prawną, o ile wyszły spod władzy ustawodawczej. Przez umieszczenie ich w zbiorach nie uzyskały mocy prawnej.

Extravagant,es Joannis XXII i communes były zawsze zbiorem prywatnym.

Nawet umieszczenie ich w wydaniu rzymskim nie nadało im znaczenia i charakteru zbioru publicznego.

2.7. Corpus Iuris Canonici

Opisane w poprzednich rozdziałach wielkie zbiory kanoniczne okresu klasycznego były owocem współpracy najwyższej władzy ustawodawczej Stolicy Apostolskiej z powagą doktrynalną szkoły, do których pod koniec doszła dziłalność edytorska. Dzięki tym czynnikom całe prawo kanoniczne zostało ujęte w organiczny system i zredagowane w jednolitą całość (corpus). Słusznie więc seria zbiorów tego okresu nazywa się Corpus Iuris Canonici. Termin corpus, zaczerpnięty ze zbioru prawa rzymskiego (kodyfikacja Justyniana), uznany był już we wcześniejszej historii zbiorów prawa kościelnego. W historii źródeł określano już tym terminem niektóre zbiory, np. Collectio Dionysio-Hadriana, Dekret Gracjana, Quinque compilationes antiquae, Decretales Gregorii IX.

Słowo corpus najogólniej oznacza zbiór dokumentów. Natomiast corpus iuris odnosi się do zbioru dokumentów prawnych, zbioru w pewnym

sensie kompletnego, posiadającego względną powagę prawną lub przynajmniej ogólne uznanie. Słowa to może wiec oznaczać jakąś grupę zbiorów, które zawierają obowiązujące prawo powszechne. Jak również całe obowiązujące prawo. W naszym wypadku oznacza ono wydanie obejmujące

szereg zbiorów prawa kanonicznego, które stale bywają łączone i stale są przedmiotem wspólnej publikacji, chociaż mają różny charakter. Corpus Iuris Canonici nie jest jednak kodeksem prawa kościelnego. Pod względem materialnym został zamknięty w r, 1503. a pod względem formalnym przez wydanie korektorów rzymskich z r. 1582. Po raz pierwszy nazwę Corpus Iuris Canonici na określenie sześciu zbiorów (Dekret Graicjana, Decretales Gregorii IX, Liber Sextus, Clementiae, Extravagantes Joannis XXII i Extravagantes Communes) spotykamy w breve GrzegorzaXIII Quum pro munere z 1.07.1580 ) r. zatwierdzającym rzymską edycję. Nazwa ta nie była jednak terminem technicznym posiadającym jedynie ten sens, gdyż nawet po wspomnianym breve Grzegorza XIII rzadko można spotkać techniczny sens nazwy Corpus Iuris Canonici na oznaczenie wyłącznie wszystkich sześciu jego części. Termin ten przyjął się powszechnie dopiero od edycji lyońskiej z r. 1671. W druku spotykamy tytuł Corpus Iuris Canonici na czele wymienionych sześciu zbiorów w wydaniu frankfurckim z r. 1586 i paryskim z r. 1587. Oficjalne wydanie, poprawione przez korektorów rzymskich, a zatwierdzone przez Grzegorza XIII w r. 1580 wyszło w Rzymie w r. 1582.

Biskupi na soborze trydenckim prosili Stolicę Apostolską o sporządzenie

autentycznego tekstu nie tylko Pisma św. i ksiąg liturgicznych lecz także zbiorów kanonicznych (sesja IV i XXIII). Dlatego między r. 1560 a 1582 komisja kardynałów i doktorów, którzy nazywali się correctores Romani, zgodnie z zasadami krytyki naukowej bardzo dokładnie przejrzała tekst Dekretu i Dekretałów, Grzegorza i przygotowała je do wydania. Papież Grzegorz XIII w r.1582 zabronił zmieniać tekst. Dotychczasowa swoboda w badaniu naukowym została ograniczona.

Do wczesnych wydań Corporis Iuris Canonici dołączono różne dodatki i

glossy, które zostały pominięte w nowszych edycjach. Ostatnie i najbardziej

krytyczne wydanie, to lipska edycja Emila Friedberga z lat 1879—1881, powtarzana następnie w latach 1922 i 1928.

3. ZBIORY POWSTAŁE MIĘDZY CORPUS IURIS CANONICI A KODEKSEM PRAWA KANONICZNEGO.

Prawo powszechne nowej epoki wypływało z dwóch źródeł — z soboru

i od papieży. Ponieważ zaś autorytet soboru oparty jest na papieżu, do niego odnieść też trzeba kanony soborowe. Tak więc całe prawo tej epoki nazwać można prawem papieskim. Wśród soborów powszechnych wyjątkowe miejsce ,zajmuje sobór trydencki. Wydane przez niego dyscyplinarne dekrety reformatorskie stanowiły fundament adaptacji dawnego prawa. Okres zaś zapoczątkowany w prawie przez ten sobór zwykło się określać jako ius novissimum.

3.1. Prawo soborowe.

Kanony dyscyplinarne soborów odprawionych do Klemensa V znajdują

się w Corpus Iuris Canonici. Potem odbyło się jeszcze pięć soborów powszechnych, które omawiamy kolejno.

1. Sobór w Konstancji (1414-1418)

Zwołany przez króla Zygmunta, został uznany przez papieża Grzegorza XII (4.7.1415 r.) za prawowity od XIV sesji. Obradował nad trzema sprawami: sprawa jedności w Kościele (schizma wschodnia) sprawy wiary (herezja Wiklefa i Husa) i sprawy reformy Kościoła in capite et in membris.

Tej ostatniej sprawie dyscyplinarnej poświęcone były sesje 42—45, na których przewodniczył nowy paipież Marcin V. Nie może więc być wątpliwości co do ich powszechnej" powagi prawnej. Na 43 sesji wydano siedem ogólnych dekretów reformatorskich, które Marcin V promulgował przez konstytucje. Odwołane zostały wszystkie egzernpcje dane od początku schizmy, papież zrzekł się dochodów z wakujących beneficjów, odnowiono kary przeciwko symonii, położono nacisk na obowiążek rezydencji itp. Dekrety reformatorskie zostały włączone do Liber Cancella-riae Apostolicae, ale przestrzegała ich również Kuria Rzymska.

2. Sobór Bazylejski (1431—1445)

Został zwołany przez Eugeniusza IV. Działał pod wpływem teorii koncyliarnej i w niezgodzie ze Stolicą Apostolską. W końcu okazał się schizmatyckim i dlatego Eugeniusz IV w r. 1438 przeniósł go do Ferrary, następnie w 1439 r. do Florencji, a w końcu w 1442 r. do Rzymu, gdzie zakończył się w 1445 r.W Bazylei radzono nad wykorzenieniem herezji, nad zaprowadzeniem pąkoju między władcami chcrzścijańskimi oraz nad reformą Kościoła. Począwszy od XIX sesji wydawano różne dekrety reformatorskie, które traktowały o karach nakładanych na duchownych konkubinariuszy, o apelacji, o obcowaniu z ekskomunikowanymi, o interdykcie, zabawach, i jarmarkach oraz innych punktach reformy.

3. Sobór Lateraneński V (1512—1517)

Sobór ten miał na celu zaprowadzenie pokoju między narodami chrześcijańskimi, pobudzenie do obrony przeciwko Turkom oraz reformę wewnątrzkościelną.

4. Sobór Trydencki (1545—1563)

Sobór Trydencki został zwołany przez Pawła III (1534—1549) i rozpoczął się 13.10.1545r. W marcu 1547r. z powodu zarazy został przeniesiony do Bolonii, gdzie został zawieszony w 1549 r. (odbyło się łącznie 10 sesji; 8 + 2). Juliusz III (1550—1555) zwołał go na nowo do Trydentu 1.5.1551. Do 28.4.1952 r. odbyło się dalszych 6sesji, a potem sobór znów został zawieszony. Po raz trzeci zebrał się za Piusa IV (1559—1565) i w okresie od stycznia 1562r. do 4.10.1563 r. odbyło się ostatnich 9 sesji. Z 25 sesji do dziesięciu dekretałów dogmatycznych dodane były odpowiednie dekrety reformacyjne (nad sprawami reformy obradowano na sesjach: 5, 6, 7, 13, 14, 21, 22, 23,.24, 25). Traktują one: o duchowieństwie diecezjalnym,.o prawach a zwłaszcza obowiązkach biskupów i proboszczów odnośnie duszpasterstwa, o wykształceniu duchowieństwa, o kościelnych sprawach beneficjalnych i majątkowych, o życiu duchównych różnych stopni o duchowieństwie zakonnym, życiu zakonników i zakonnic, o wykonaniu dekretów reformatorskich.

Dekrety Soboru Trydenckiego zostały zaaprobowane przez Piusa IV26.1.1564 r. bullą Benedictus Deus. W fen sposób cześć dyspozytywna dekretów reformatorskich otrzymała moc prawną dla Kościoła Zachodniego.Wszystkie powszechne ustawy przeciwne zostały zniesione. Pozostały tylko ustawy praeter ius fridentinum. Przeciwne przywileje zostały odwołane 17.2.1565 r. bullą In principiis Apostolorum (dyskutuje się jedynie nad zakresem tego odwołania).

Interpretacja dekretów Soboru Trydenckiego została zarezerwowanaw bulli aprobacyjnej Stolicy Apostolskiej, a zakazana wszelkim osobom prywatnym (zabronione było pisanie i wydawanie komentarzy). Urzędowa

i autentyczna interpretacja łącznie z nadzorowaniem Wykonania została powierzona utworzonej w tym celu kongregacji — S. Congregatio Cardinalium Concilii Tridentini Interpretum.

5. Sobór Watykański I (1869-1870)

Błędy dogmatyczne doprowadziły do zwołania—tego soboru na 8.10. 1869r. Jednak z powodu wojny francusko-pruskiej został zawieszony na czas nieokreślony dnia 20.10.1870. Nie wydał własnych dekretów dyscyplinarnych, chociaż ojcowie soborowi postulowali przerobienie wielu norm dyscyplinarnych. Deklaracja dogmatyczna o prymacie papieża oraz schematy przygotowawcze odnośnie karności miały jednak poważne znaczenie dyscyplinarni Ze względu na powstające herezje rosło pragnienie posiadania zbiorów nie tylko wszystkich kanonów soborowych, ale również ważniejszych synodów partykularnych. Zbiory te miały ukazać prawdziwą wiarę i karność. Pierwsze próby były niedoskonałe. Jednak skutecznie utarły drogę do zbiorów największej wagi, jakie powstawały od początku XVII wieku.

W ciągu XVI wieku powstało kilka zbiorów o mniejszym znaczeniu, z których trzeba jednak wspomnieć dwa. W r. 1538 Piotr Crabe wydał w Kolonii zbiór chronologiczny, który stał się wzorem dla poźniejszych wydawców. Jego tytuł: Concilia orania tam generalia quam particularis, ab apostolorum tempore in hunc usąue diem a sanctissimis patribus celebrata. W latach 1608—1612 wyszedł w Rzymie zbiór powstały pod auspicjami Pawła V przy współpracy kard. Antoniego Carafy z kilkoma ówczesnymi uczonymi pt. Concilia generalia Ecclesiae Catholicae. Podawał poprawny tekst grecki i mniej doskonały przekład łaciński.

Wieki XVII i XVIII przyniosły w końcu najobszerniejsze zbiory,

z których każdy następny był zwykle kontynuacją, uzupełnieniem i poszerzeniem poprzednich. Jednakże zbioru uniwersalnego i ogólnego, opracowanego krytycznie, brak do dziś.

1. Conciliorum omnium generalium et provincialium Collectio regia, Paryż 1644 (37 tomów). Zawiera sobory i synody od r. 1640. Pod względem naukowym zbiór ten nie był najlepszy.

2. Sacrosancta Concilia ad regiam adictionem exacta quae nunc quarta parte prodit auctior studio Philippi Labbaei et Gabrielis Cossartii..., Paryż 1671—1672 (18 tomów). Obejmuje materiał do r. 1664. Pod względem krytycznym zbiór był małej wagi; za to godzien był uznania pod względem historycznym. Uzupełnienie tej kolekcji zamierzył St. Baluziusz pt. Nova Collectio Conciliorum. Z powodu trudności i sporów, jakie miał z Kurią Rzymską, z czterech zaplanowanych tomów ukazał się tylko pierwszy w Paryżu w r. 1683. Wielka to szkoda, gdyż dzieło Baluziusza było wspaniałe pod względem" krytycznym.

3. Jan Harduin na prośbę duchowieństwa francuskiego ułożył nowy zbiór w 11 tomach pt. Acta Conciliorum et epistolae decretales ac constitutiones summorum Pontificum. Dzieło to wyszło w dru-. karni królewskiej w latach 1714—1715. Zbiór ten wyróżniał się obfitością podanego materiału (został doprowadzony do r. 1714). Harduin opuścił wszystko, co było zbędne w zbiorze Labbe-Cossarta (dokumenty i uwagi), dodał bardzo cenne poprawki i uwagi krytyczne. Na końcu umieścił 5 indeksów: papieży, soborów, biskupów i innych uczestników soborów, wykaż. geograficzny biskupstw, indeks słowny i rzeczowy. Jest to zbiór najbardziej krytyczny z tej grupy i do dziś powszechnie jest używany. Ponieważ jednak autor dość dowolnie pominął niektóre dokumenty, które, należało zamieścić, dzieło jego nie może wystarczyć jako jedyne oparcie dla badacza.

4. Mikołaj Coleti wydał w Wenecji w latach 1728—1733 na nowo zbiór soborów Labbee Cassarta wraz z dodatkami Baluziusza i Harduina pt. Sacrosancta Concilia ad regiam editionem exacta, quae olim ąuarta parte prodiit auctior studio Philippi Labbaei et Gabrielis Cossartii, Soc. Jesu presbyterorum. Nunc vero integre insertis St. Baluzii et Joannis Harduini additamentis plurimispraeterea undecumąue conąuisitis monumentis, notis insuper ac observationibus, firmiori fundamento Conciliorum epochaś pracipue fulcientibus, longę completior et emendatior exhibetur curante Nicolao Coleti. Edycja obejmuje łącznie 23 tomy i sięga do r. 1726. Jest to jednak — wbrew tytułowi — dzieło bardziej niedoskonale doskonale niż oryginał, na którym opierał się autor (zbiór Labbe-Cossarta).

Krótko po wydaniu zbioru Jan Dominik Mansi dodał uzupełnienie do dzieła Colefego pt. Ad Concilia Veneto-Labbaeana supplementum (Lucae 1748—1752; 60 tomów). Drugie uzupełnienie, opracowane również przez Mansfego, ukazało się już po jego śmierci pt. Collectionis Conciliorum synopsis amplissima..., Venetiis 1798 (4 tomy). Zbiór Coletiego łącznie z tymi dwoma uzupełnieniami tworzy kompletną, niemniej jednak pełną błędów kolekcję soborów i synodów.

5. Jan Dominik Mansi po uzupełnieniu zbioru Coleti'ego poświęcił swoją działalność kolekcjom soborów i synodów. Od r. 1759 wydawał nowy zbiór pt. Sacrorum Conciliorum nova et amplissima Collectio. W dziele tym odtworzył poprzednie edycje, dodał niektóre nowe synody i dokumenty wraz z uwagami i rozważaniami, których brak było w innych wydaniach. Praktycznie jest to zbiór Coletiego, do którego włączono uzupełnienia Mansi'ego. Za życia ukazało się 14 tomów. Po jego śmierci wydawcy opublikowali z jego pism dalszych 17 tomów, tak że cały zbiór obejmuje 31 tomów. Ukazał się w latach 1759—1798 we Florencji i Wenecji. Jest to najobszerniejszy i najbogatszy zbiór, lecz obejmuje materiał tylko do r. 1439 i brak jest indeksów. Niedoskonałość tego zbioru nie ogranicza się tylko do jego niekompletności. Został napisany za mało sumiennie, zbyt pośpiesznie. Dlatego jest nieuporządkowany pod wzglądem dyspozycji układu, trudny w użyciu, a w tekście jest bardzo wiele błędów.

3.2. Prawo papieskie.

Wszystkie (dokumenty) wydawane przez papieży w celu kierowania Kościołem zwykło się ogólnie nazywać: Litterae Apostolicae lub Pontificiale jiciae, albo Epistolae RR. Pontijicum, lub także Constitutiones Pontificiae.

Dokumenty te miały dużą wagę, gdyż określały stosowały i rozwi­jały powszechną karność kościelną. Ze wzgladu na tę ważność od początku były układane w zbiory, jak tego dowodziły materialne źródła wszyst­kich poprzednich zbiorów. Zbiory prawa dekretałowego, Corpus Iuris Canonici, składały się przede wszystkim z tych dokumentów. Jasne jed­nak, że oprócz zawartych w Corpus Iuris kursowały liczne inne doku­menty papieskie, które posiadały i posiadają nie mniejsze znaczenie prawne.

Zachodziła potrzeba zebrania tych dokumentów. Dokonało się to specjalnie w trzecim okresie historii prawa. Zbiory te zostały zredagowane jako publiczne zbiory norm prawnych. Źródłami tych zbiorów mogły być dawniejsze zbiory kanoniczne, dzieła pisarzy kościelnych, archiwa tych, do których były posyłane te dokumenty, albo w których były gromadzo­ne, przede wszystkim zaś archiwum Kancelarii Papieskiej, w którym przynajmniej od połowy IV wieku przechowywano bądź oryginalne do­kumenty, bądź egzemplarze przepisane w całości lub streszczone. Te zbiory dokumentów Kurii Rzymskiej nazywają się Regestra lub Registra i ukazują, co było przechowywane (liczne dokumenty poszczególnych papieży, częściowo tylko systematycznie uporządkowane).

Z pewnością od XVI wieku układano prywatne zbiory dokumentów papieskich. Nazywano je Bullaria. Były one ogólne lub partykularne. Ponadto, zwłaszcza w XIX wieku, wielu uczonych przygotowało wydania partykularne listów papieskich. Wreszcie oficjalne zbiory, różne Registra w większości nie wydane dotąd spoczywają w Archiwum Watykańskim.

Bullaria są to zbiory listów papieskich (nie tylko bull w ścisłym sensie) za wyjątkiem tych, które już znajdują się w Corpus Iuris Canonici. Dokumenty układane są chronologicznie. Zbiory mogą być ogólne, albo partykularne (dotyczące osób miejsca, rzeczy). Ponieważ najwięcej wartości przedstawiają dla nas ogólne Bullaria, dlatego im należy po­święcić najwięcej miejsca.

Wzorcowe, choć nie pierwsze dzieło pod tym względem, wydał

w r. 1586 w Rzymie Laertius Cherubini pt. Bullarium sive collection diversorum constitutiolnum multorum Pontificum a Gregorio (1078—1085) usque ad Gregorium XIII (1585—1590). Po raz pierwszy autor użył tu nazwy Bullarium. Zbiór Cherubini'ego, zawierający w 3 tomach 922 do­kumenty, był wiele razy wydawany i uzupełniany, tak że ostatecznie obejmował 6 tomów. Trzy Bullaria określa się jako Bullaria Magna:

1. Magnum Bullarium Romanum (Mainardi-Cocąueli-nes)

Hieronim Mainardi, obmyślając kontynuację dzieła Cherubini'ego, wydał najpierw w Rzymie w r. 1733 jednotomowe uzupełnienie. Tytuł tego tomu (VII do zbioru Cherubini'ego) brzmiał: Bullarium Romanum. Zawierał dokumenty Klemensa X. Następnie dodał jeszcze 7 tomów obej­mujących dokumenty następnych papieży aż do Benedykta XIV wyłącz­nie (r. 1740). Wydawał je w Rzymie w latach 1734—1744.

Niemal w tym samym czasie Karol Cocquelines, pomocnik Mainardi'ego wydał na nowo 6 tomów Bullarium Cherubini'ego w Rzymie w la­tach 1739—1762 pt. Bullarium privilegiorum ac diplomatum RR. Pontijicum amplissima Collectio. Dodał jednak wiele innych dokumentów za lata 440—1669. Dlatego tomy 3—6 musiał dzielić na kilka części, co w efekcie dało właściwie 20 tomów tej nowej edycji. W końcu Mainardi dodał 4 tomy dokumentów Benedykta XIV (1740—1758).

Kontynuacja Magni Bullarii Romani:

1. Pierwsza kontynuacja zawiera dokumenty papieży od Klemensa XIII do czwartego roku pontyfikatu Grzegorza XVII, tj. od r. 1758 do r. 1834 i była wydana w Rzymie Wiatach 1835-1857 (A. Barberi — A. Spetia — R. Segreti). Obejmuje 19 tomów.

2. Druga kontynuacja zawiera dokumenty papieży od r. 1758 (Kle­mens XIII) do r. 1830 (Pins VII włączenie) i wydana została w Prato w latach 1840—1850. Obejmuje 6 tomów, a łącznie z przedtem wydanym tam Bullarium Benedicti XIV — 9 tomów.

2. Bullarium Taurinense

Jest nową edycją Magni Bullami Romani przygotowaną w Turynie w latach 1857—1872. Tytuł: Bullarum, diplomatum et privilegiorum Sanctorum Romanorum Pontificum Taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium breviu'm, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone M. usąue ad praesens. Składa się z 24 tomów i obej­muje czas od r. 440 do 1740. Appendix ukazał się w r. 1867; de facto obej­muje czas od Leona W. do Sylweriusza (536). Drugi Appendix obejmu­jący 5 tomów, miał być kontynuacją Bullarii Taurinensis. Cztery pierw­sze tomy miały podawać w porządku chronologicznym dokumenty Bene­dykta XIV. Ukazał się tylko piąty tom w Neapolu w r. 1885, zawierający ok. 300 dokumentów tego papieża dotąd nie wydanych.

3. Bullarium L u x e m b u r g e n s e.

Niemal w tym samym czasie gdy Mainardi i Cocquelines przygoto­wywali swoje wydanie, Andrzej Chevalier ułożył inne Bullarium. Tytuł przyjęto stąd że ukazało się w Luksemburgu, Rzeczywiście jednak zostało opublikowane w Genewie. Tytuł: Magnum Bullarium Romanum a beato Leone usque ad S.D.N. Benedictum XIV opus absolutissimum. Pierw­sze wydanie z r. 1727 składało się z 8 tomów. W następnych latach aż do r. 1758 doszło jeszcze 11 tomów dodatków i uzupełnień.

Chciaż liczne Bullaria przybierały nazwę Romanum, to jednak dziś nazywa się tak tylko Bullarium Mainardi; Cocquelines.

---